مهدی فیضی سخا

اختلافات صفویان (1135-907 ه ق) و ازبکان (1007-906 ه ق) منحصر به آوردگاه نظامی نبود و این دو در عرصه های دیگر نیز تقابل داشتند. در این میان، تقابل عقیدتی که از ابتدای شکل گیری روابط دو حکومت، به وجود آمد و در قالب مکتوباتی، خودنمایی کرد، از اهمیت زیادی برخوردار بود. این تقابل از زمان شاه اسماعیل (930-892 ه ق) و شیبک خان (916-855 ه ق) آغاز شد و در دوره شاه عباس اول (978-1038 ه ق) و عبدالمؤمن خان (م 1006 ه ق)، به اوج رسید. پرسش اصلی پژوهش پیش رو، این است که تقابل عقیدتی و فکری صفویان و ازبکان از چه مؤلفه هایی تشکیل شده بود؟ روش تحقیق این مقاله با توجه به ماهیت موضوع، توصیفی تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای است و با بهره گیری از منابع لازم و مرتبط، تلاش شده است تا وجوه مختلف این تقابل ، بررسی گردد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که تقابل عقیدتی این دو حکومت دربرگیرنده مؤلفه هایی است که از سوی دو مدعی باهدف مشروع جلوه دادن مبانی حکومتی خود و نیز شبهه افکنی در مشروعیت رقیب، مورداستفاده قرارگرفته است. کما این که عناصر محل اختلاف تشیع و تسنن که استمرار تاریخی طولانی ای داشته، در این تقابل ، مؤثر بوده است. نتیجه ی این تقابل مذهبی در عرصه ی روابط سیاسی دو قدرت بازتاب یافت و این دو رقیب از تنش های مذکور، در پیشبرد آمال سیاسی خود بهره بردند. آثار مرتبط باقی مانده این دوره، نشان دهندهٔ حضور گروهی از اندیشمندان است که در تهیه مفاد نامه های رسمی و نیز مکاتبات مستقل به این تقابل دامن زده اند.

مبانی مشروعیتِ ساختار سیاسی مذهبی خوانین شیبانی، از سوی اندیشمندان حامی آن، براساس تبار و نسب آباء و اجدادی تبیین نشده است. بلکه این گروه، در جهت توجیه مقبولیت و مشروعیت حکومت شیبانیان را از مبانی و مؤلفه های دیگری در این زمینه بهره برده اند. که هدف از آن نشان دادن تمایز این ساختارِ مبتنی بر مذهب تسنن، با دیگر رقبا، بویژه با حکومت شیعه مذهب صفوی است، که تقریبا همزمان با این حکومت در ایران تشکیل شده است. درحقیقت، مؤلفه های مشروعیت بخشی نظیر مودعودگرایی و تأویل گرایی اساس این رویکرد را شکل داده است. ازجمله این اندیشمندان، فضل الله روزبهان خنجی است که به عنوان مشهورترین اندیشمند حامی شیبانیان شناخته شده و نگرشهای مشروعیت بخشِ خود را در تألیفات متعددی، نظیر سلوک الملوک و مهمان نامه بخارا، تدوین نموده و با بهره گیری از مؤلفه های فوق، تلاشهای زیادی را در راستای این رویکرد مشروعیت بخش، انجام داده است. با این رویکرد خوانین شیبانی را با تأویل و تبیین آیات قرآن و همچنین، احادیث و روایاتی مانند حدیث مجدد مائه، حدیث حارث و اخبار ملحمه، مصلحینِ موعود و منجیانِ آخرالزمانی دانسته است که ظهور کرده اند تا ناهنجاری ها و بدعتهای بوجود آمده توسط مخذولان، مناحیس و مبتدعان صفوی را از بین ببرند.

با تشکیل حکومت صفوی، به دلایل مختلف سیاسی، اجتماعی و مذهبی، نخبگان زیادی از جامعه ایرانی نظیر پیروان طریقت های صوفیانه، مجبور به جلای وطن و مهاجرت به سایر مناطق جهان اسلام و به ویژه هند شدند. درواقع شرایط خاص به وجودآمده در اجتماع ایرانی عصر صفوی، مانند حضور علمای شیعه مهاجر از برخی مناطق جهان اسلام در ایران و اختلافات اندیشه ای و فکری ایشان همراه با انتقادات شدید از صوفی گری از یک طرف و از طرف دیگر، بروز اختلافات میان پادشاهی صفوی و صوفیانی که علی رغم حمایت بلندمدت از صفویان، در این مقطع به رقبای ایشان تبدیل شده بودند، زمینه های تضعیف و افول تصوف را در این دوره زمانی در ایران فراهم کرد. درواقع طریقت صفویه در این تغییر رویکرد از تشیّع صوفیانه، به تشیّع فقاهتی تبدیل وضعیت پیدا کرد و درنتیجه بسیاری از طریقت های صوفیانه دیگر، قربانی این چرخش عقیدتی شدند. به موازات این وضعیت، شرایط مناسب موجود در شبه قاره به خصوص تساهل مذهبی و حمایت های مادی و معنوی حکومت های این منطقه، ازجمله گورکانیان و نیز سلاطین برخی حکومت های منطقه ای مهاجران، مسبب مهاجرت گسترده بسیاری از نخبگان صوفی مسلک ایرانی به این منطقه شد. این مقاله با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال برآمده است که در دوره صفوی، چه عواملی در انگیزش مهاجرت طریقت های صوفیه از ایران دخیل بوده است؟

با وجود آن که در منابع تاریخ نگاری دوره شاه عباس دوم صفوی، نظیر عباس نامه و قصص الخاقانی، از حاکم بودن شرایط مساعد و مناسب اجتماعی در نتیجه عدالت این پادشاه صفوی سخن به میان آمده است ولی بررسی اوضاع و شرایط اجتماعی این عصر، با بهر ه گیری از نظریه سوگیری بازماندگی، [1] نشان می دهد که تدابیر حکمروایی صورت گرفته از سوی پادشاه صفوی، به خصوص برنامه گسترده تبدیل ایالت های ممالک به خالصجات حکومتی، از جهت تأمین منافع عمومی و رفاه اجتماعی، موفقیتِ چندانی نداشته و به ویژه توده مردم را در ایالت ها و ولایت های مختلف، که مشمول این تغییر و تحولات بودند، با آسیب های فراوان مواجه نموده است. درحقیقت، برهم خوردن ساختار اقتصادی و اجتماعی ممالک، که زمینه ناملایمات و ناهنجاری هایی را برای مردم ایران فراهم آورد، سبب گردید تا نخبگان و اندیشمندان این دوره، با هدف حل و فصل معضلات به وجودآمده، با تألیف آثاری به ارائه راهکارهایی اقدام نمایند. از آن میان، روضه الانوار عباسی، نوشته محقق سبزواری در قالب اندرزنامه و حکمت عملی، سرآمد این آثار بوده و مؤلف با آرزوی تحقق یک حکومت آرمانی تلاش نموده است تا پادشاه صفوی را انذار دهد و شاه با رجوع به این کتاب، رفتارهای خود را در مقام حکمروایی برپایه مبانی و اصول رویکرد مرآتی و سلوکی تنظیم نماید. این پژوهش، با بهره گیری از شیوه توصیفی تحلیلیِ مبتنی بر منابع و مآخذ کتابخانه ای، با هدف تبیین اندیشه های سبزواری، به بررسی چگونگی تألیف و مندرجات روضه الانوار عباسی پرداخته است.

نابسامانی های بوجود آمده در جامعه ایرانی، در بازه زمانی دو سه قرن پس از برافتادن خلافت عباسی، چنان گسترده شده بود که، این جامعه را، به نهایت انحطاط خود رسانید، از این روی، برخی از اندیشمندان و نخبگان ایرانی از همان ابتدا، درصدد رفع و دفع این ناهنجاری ها برآمده و به روش های مختلف، در این زمینه تلاشهایی را، انجام دادند، در این میان، فضل الله روزبهان خنجی، ازجمله اندیشمندانی است که در دوره حکومت سلطان یعقوب آق قویونلو، با آگاهی از این اوضاع و با هدف تلقین حکومتی تشریعی، تلاش های بی شائبه ای را انجام داده و با بهره گیری از ترفندهای مختلف، ظهور حکومت آق قویونلو را، برپایه انگاره موعود محورِ مجددمائه، تبیین نموده است، درواقع، خنجی در راستای این هدف، و با استفاده از مؤلفه هایی دیگر، نظیر مشیت گرایی، تأویل گرایی و نمادهایی از اندیشه ایرانشهری مانند، فرهمندی، عدالت محوری و خردمندی، درصدد برآمده است تا، حکومت آق قویونلو را، حکومتی مشروع معرفی نماید، از این روی، در موارد متعدد، این مؤلفه ها را، در عالم آرای امینی ، به کار گرفته است، البته این رویکرد خنجی، در دیگر آثار وی، نظیر سلوک الملوک و مهمان نامه بخارا ، که به هنگام حضور وی در دربار خوانین ازبک، تألیف شده است نیز، خودنمایی می کند.

بررسی و واکاوی اصلاحات یعقوب پادشاه، از زاویه اقدامات فقیه- دیوان سالارانِ حاضر در ساختار حکومتی و تشکیلاتی آق قویونلوها، روشنی زیادی بر ابهامات موجود در مبانی فکری این اصلاحات، می افکند، درواقع، زمینه سازی و پی ریزی مقدمات این اصلاحات را باید در تفکرات و آراء فقهایی دانست، که وظایف دیوانی و دیوان سالاری را نیز بر عهده گرفته بودند، از این روی، ایشان فقه اسلامی، که تفکراتشان از آن سرچشمه گرفته و در عرصه آن بالنده شده بودند را، در ارتباط با جنبه های مختلف اصلاحات، به کار گرفته، به این برنامه رنگ و صبغه شریعتمدارانه دادند، و این ویژگی، یعنی فقاهتی بودن مبانی اصلاحات، جزء لاینفک آن گردید، به طوری که چه در بخش اصلاحات اقتصادی و چه در بخش اصلاحات اجتماعی، این رویکرد، به وضوح خودنمایی می کند، در این میان حضور مستقیم و غیر مستقیم اندیشه های فقیه - دیوان سالارانی نظیر قاضی عیسی ساوجی، شیخ علی صدر، علّامه جلال الدین دوانی و فضل الله روزبهان خنجی، در نظریه پردازی، تدوین و اجرای برنامه اصلاحات، شایان توجه است و عنایت به این رویکرد از جانب این گروه، سبب گردید که ایشان در قوالب مختلف، آراء و اندیشه های خود را عرضه نمایند. در این نوشتار، نگارنده در پی درک این موضوع است که اصلاحات یعقوب پادشاه، از نظرگاه آراء و اندیشه های فقیه دیوان سالاران، چگونه مورد بررسی قرار گرفته است؟ فرضیه این نوشتار بدین ترتیب است که اندیشه های فقهای دیوان سالار عصر یعقوب پادشاه، در اصلاحات وی غلبه داشته است. روش تحقیق این نوشتار، با توجه به ماهیت موضوع، توصیفی تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای است، درارتباط با پیشینه تحقیق نیز باید اشاره شود که، تحقیقات متعددی در قالب مقاله و کتاب دراین ارتباط انجام گرفته، که وجه غالب آنها، بررسی این اصلاحات از منظر نظم ایرانی و تمرکزگرایی دیوانی است، ازجمله این تحقیقات می توان به مقاله ابوالحسن فیاض انوش باعنوان «اصلاحات قاضی صفی الدین عیسی ساوجی در دوران سلطان یعقوب آق قویونلو»مقاله ولادیمیرمینورسکی تحت عنوان « The Aq-qoyunlu and Reforms »، مدخل «آق قویونلو»در دایره المعارف بزرگ اسلامی، نوشته رضا رضازاده لنگرودی و کتاب «تاریخ فراموش شده ایران در دوره سلطان یعقوب آق قویونلو»، نوشته هدی سیدحسین زاده، اشاره نمود.

غزنویان از همان ابتدای استقرار حاکمیت خود یعنی از عصر سبکتکین در راستای منافع اقتصادی و کسب شهرت به عنوان غازی حملات خود را به هند آغاز کردند. این حملات در روزگار حاکمیت سلطان محمود به اوج خود رسید به گونه ای که سلطان محمود در طول 33 سال حاکمیت خود 17 بار به هند حمله کرد. منافع اقتصادی زیاد ناشی از غنائم بدست آمده از هند و مشروعیت و مقبولیتی که نتیجه حمله به هند با عناوین غازی و عامل گسترش اسلام در هند عاید سلطان محمود و پدرش سبکتکین شده بود، باعث شد تا پادشاهان بعدی غزنوی سنت غزا در هند را ادامه دهند و از مواهب آن بهرمند شوند. با این وجود سنت غزا در هند بعد از سلطان محمود آن گونه که باید همچون روزگار سلطان محمود با جدیت پیگیری نشد. به نظر می رسد. کاهش بنیه نظامی دولت غزنوی بعد از مرگ محمود و اشتغال آن ها به مقابله با امپراطوری قدرتنمند سلجوقیان در عدم توجه به غزا در هند بی تأثیر نبود. این پژوهش درصدد است با بررسی منابع اصلی روند انجام سنت غزا در هند توسط حاکمان غزنوی بعد از را و در لابلای آن دلایل کاهش حملات به هند بعد از مرگ سلطان محمود را مورد واکاوی قرار دهد.

تاریخ نگری و تاریخ نگاریِ مورخین عصر صفوی، بر بنیان اصولی پایه گرفته است که، در کمتر دوره ای از دوره های تاریخ نگاری در ایران، با چنین بسط و گسترشی در این زمینه مواجه می شویم، در حقیقت در آثار مورخان این دوره، برخی مولفه هایِ مقبولیت بخش و مشروعیت ساز وجود دارد که، این اصول متمایز را، شکل داده است. از جمله این مورخان می توان، به عبدی بیک شیرازی، مورخ صاحب سبک و نویسنده تکمله الاخبار، اشاره داشت، که با توجه به تاریخ نگاریِ شکل گرفته وی، براساس آموزه های کلامی، از یک سو و از سوی دیگر، خدمتگزاری به نظام حاکم، در توجیه مشروعیت صفویان، در نوشته های خود، از هیچ کوششی فروگذار نکرده، بخصوص، در قالب عناصر معرفتیِ موعود گرایی، تأویل گرایی و نیز اندیشه های ایرانشهری، درصدد است تا گونه ای مشروعیت و مقبولیت، برای پادشاهی صفوی تعبیه نماید، بر همین اساس، این نوشتار به بررسی دیدگاههای معرفت شناسانه وی،که گونه ای تاریخ نگری ِمبتنی بر پادشاهیِ آرمانی، در آن نهفته است، می پردازد.