نیره دلیر

کانت قضیه المعتزله وتوسعها فی العراق من القضایا المهمه جداً فی الدراسات الخاصه بهذا المجال. لذا، یتطرق هذا البحث إلى سبب انتشار أحد التیارات الرئیسه فی التاریخ الإسلامی وهو تیار المعتزله فی العراق بالاعتماد على نظریه الانتشار، وذلک بالترکیز على مدینتی البصره وبغداد. تبین هذه النظریه انتشار ظاهره محدده مقارنه بالأماکن الأخرى. تشیر نتائج البحث القائمه على نظریه الانتشار المنتظم إلى تأثیر البیئه الجغرافیه على ظهور مذهب المعتزله وانتشاره ضمن إطار الزمان والمکان، بالإضافه إلى تصنیف فتره انتشار المعتزله على أساس الشروخ الداخلیه والعلاقات بینهم وبین الخلفاء، ولیس على أساس الترتیب الزمنی، بینما تشیر نتائج البحث الأخرى إلى أن المناظرات وجهاز الخلافه ونهضه الترجمه والموالی کانت من أهم قنوات انتقال المعتزله وانتشارهم. 

پس از تسلط اعراب بر ایران واکنش های متفاوتی مانند مبارزه علیه اقتدار رسمی، مباحثات نظری و چالش با مسلمانان ازسوی ایرانیان بروز کرد. گروهی نیز ضمن پذیرش اسلام، کوشیدند با نفوذ در ساختار قدرت سیاسی خلافت، با رونق فرهنگی جامعه از زوال فرهنگ ایران جلوگیری کنند. مسأله اصلی این مقاله بررسی رابطه تراکم قدرت در دست ایرانیان ذی نفوذ در ساختار قدرت سیاسی خلافت با تحولات فرهنگی جامعه اسلامی است. این بررسی نشان می دهد حضور گسترده خاندان های ایرانی در ساخت قدرت خلافت عباسی، موجب فعال شدن آنان در عرصه سیاست گذاری های فرهنگی شد. ایرانیان علاوه بر امور سیاسی، اقتصادی، مذهبی و تکوین زیرساخت های اداری، در رونق فرهنگی و اندیشه های علمی و توسعه صنایع وابسته به علم و کتابت مانند کاغذ و قلم نقش مهمی ایفا کردند. این مقاله بر اساس روش تبیین تاریخی بر آن است تا دستاوردها و رونق فرهنگی و علمی را به تأثیر از حضور ایرانیان در قدرت سیاسی خلافت بررسی کند.

ظهور حکومت صفویه و تبدیل آن به یک نظام سیاسی منسجم و متمرکز به پراکندگی قدرت در اواخر سده نهمبر ایران پایان داد. اما با تغییر مذهب رسمی مشروعیت این حکومت با چالشی مهم روبرو شد. صفویه در خط مقدم رویارویی با اهل سنت قرار داشت که تعارضات گریزناپذیری برای آنها ایجاد کرده بود. مهمترین چالش منطقه ای صفویه، قدرت جهانی عثمانی بود. نظریه پردازان حکومت صفوی ازاین رو تلاش داشتند برای مساله مبنایی مشروعیت، پاسخی در خور بیایند، آنها برای پاسخ بدان قالب های معرفتی متعددی پیش رو داشتند. این معاریف که حاصل سنت هایی پیشین بودند، افزون بر نظام اندیشه ای ایران باستان؛ با قالب های اندیشه ای دوره اسلامی و دگرگونی های پی در پی آن روبرو بود. ازاین رو نیاز به الگویی بود که قادر باشد تمامی این معاریف را با سازمان بندی نوین در یک ساختار جدید ارائه دهد. تنوع منابع مشروعیت ساز حکومت صفوی ب افزون بر آنکه اهمیت مساله را نشان می دهد می تواند قابلیت های حکومت را در استخدام این منابع برای تمایز از مشروعیت دوره ها و اعصار پیش از خود نشان دهد. البته در مواردی نیز تفاوت های آشکاری نسبت به دوره های سلفشان روشن خواهد ساخت. حال پرسش این است که صفویان چگونه گفتمان مشروعیت ساز خود را شکل داده و منابع تاریخ نگارانه چگونه آن را تبیین کرده اند؟ پژوهش با روش تبیین تاریخی منابع تاریخ نگارانه و رویکرد تفسیر متن سامان یافته و این مدعا را مطرح کرده است که صفویه با استفاده از منابع موجود و متکثر مشروعیت ساز که از پیش شکل گرفته، نظام مشروعیتی را بنیان نهاد که الگوی واحد «ظل اللهی» معرّف آن است

هدف این پژوهش، بررسی چگونگی معرفی مفوضه و عقاید آن ها در منابع اعتقادی روایی و فرق نگاری و نیز بررسی تطور تاریخی رویارویی و مبارزات علمای شیعی از سده سوم تا ششم و مشخص کردن نقطه اوج آن است. از این رو، این پرسش مطرح است که رویکرد و رویارویی علمای شیعی نسبت به تفویض غالیانه از آغاز مواجهه آن ها تا ابتدای سده ششم هجری چگونه بوده است و فرق نگاران چگونه مفوضه را به تصویر کشیده اند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد منابع اعتقادی روایی برخلاف منابع فرق نگاری به تفصیل بدین جریان پرداخته اند. این امر نمایانگر دغدغه علما نسبت به انتشار گسترده عقاید تفویضی در جامعه شیعی و تلاش آنان در ابطال ادعاهای گوناگون مفوضه است. یافته های دیگر حاکی از آن است اوج مبارزات علمای شیعه در سده چهارم هجری بوده و پس از آن روند نسبتاً کاهشی داشته است.

هدف پژوهش حاضر بررسی و نقد کتاب جنسیت در آرای اخلاقی از قرن سوم پیش از اسلام تا قرن چهارم هجری است که گسترۀ زمانی هفت قرن در دو مقطع مهم از تاریخ ایران، یعنی باستان و قرن های نخستین دورۀ اسلامی، را در بر می گیرد. مؤلف اثر در نظر دارد تا آرا، نظریات، و مسائل حقوقی و فقهی را که در این حوزۀ زمانی دربارۀ جنسیت مؤنث در آثار و متون این دوره یافت می شود به عنوان آرای اخلاقی مشخص و تأثیرات آن را تبیین کند. ازاین رو، با تعریف موسع از آرای اخلاقی به بحث و نظر دربارۀ دو مقطع مهم از تاریخ ایران، که نقطۀ عطف آن پایان دورۀ باستان و ورود اسلام است، می پردازد. یافته های پژوهش در زمینۀ نقد و بررسی این اثر است که در عین مسئله مند بودن و طرح سئوالات متعدد مواردی نیز در نقد شکلی و ساختاری، نقد روشی، محتوایی، و ادبی آن دیده می شود که قابل تأمل و طرح است.

مفاهیم متعددی جهت توجیه حکومت خلق شده و نظام دانش که اغلب توسط علمای دینی تولید می شد، تلاش کرده است آن را متناسب با شرایط تاریخی در ارتباط با خداوند تعریف و تثبیت کند. مفهوم ظل الله یکی از این مفاهیم است که در قالب نظام باورها برای حاکمان تعریف شده و به کار رفته است. این مفهوم اغلب در پیوند با مفاهیم مشروعیت بخش دیگر چون فره ایزدی و ... به یک معنا درنظر گرفته شده درحالی که به گسست های معنایی آن در بستر تاریخی توجه نشده است. بنابراین این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش است که مفهوم ظل اللهی در زمانه نادرشاه در نظام دانش قدرت چگونه تعریف شده و چه کارکردی داشته است؟ این پژوهش با استفاده از مباحث نظری دانش قدرت فوکو و رویکرد «تاریخ مفهوم» به تبیین مفهوم ظل اللهی، در عصر نادرشاه و پیامدهای آن خواهد پرداخت. نتایج این پژوهش نشان از آن دارد که در عصر نادری گسستی در نظام دانش صورت گرفته و دیوان سالاران مورخ به عنوان تولیدکنندگان دانش تلاش کردند با توجه به جدایی نادر از نظام مشروعیت ساز عصر صفوی برای او جایگاه متفاوتی تعریف کنند. به همین دلیل مفهوم ظل الله در این عصر به معنای موقعیتی مستقل و در ارتباط مستقیم با خدا در نظام دانش و قدرت تبیین شده و برای نادر به کار رفته است. این نظام جدید دانش قدرت که در عصر نادری شکل گرفت، بعدها به تغییری بزرگ در تاریخ ایران منجر شد و در تحولات و تطورات نظم اجتماعی سیاسی ایران یاری رساند.

نظام شاهیان دکن از تسنن حنفی به تشیع امامی، روی آوردند. پژوهش حاضر می کوشد ضمن بازخوانی روایات مربوط به تغییر مذهب آنان از خلال منابع، اصلی ترین عوامل آن را تحلیل کند و پیامدهای تشیع نظام شاهیان در این منطقه را مشخص نماید. در این باره به برخی نظریات مطرح شده برای تغییر مذهب، مانند خواب دیدن برهان شاه یا خلوص وی و تأثیر شیخ طاهر بر او در منابع این دوره تأکید شده است؛ در حالی که مدعای اصلی این پژوهش که با شیوه تبیین تاریخی انجام شده بر این مبناست که تغییر گرایش مذهبی نظام شاهیان از تسنن حنفی به تشیع، بنا به دلایل سیاسی و تمایل و نزدیکی به حکومت صفویه صورت پذیرفت و پیامدهای این امر بنا به دلایل متعدد از جمله سرعت این دگرگونی، به بروز اختلافات و درگیری هایی انجامید که به دلیل نبود زیربناهای مستحکم عقیدتی، تشیع نتوانست به عنوان جریانی مستمر در این منطقه بقا یابد.

همه گیری کرونا تغییرات زیادی را بر جوامع انسانی تحمیل کرد. فراگیری این بیماری موجب شد ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دنیای معاصر به چالش کشیده شود و به دنبال آن ایده های جدیدی در مورد آینده جوامع بشری ارائه شود. از جمله در سطح قدرت سیاسی ایده سقوط قدرت های پیشین، ظهور تمدن های جدید و گذار جوامع انسانی به سوی جنگ های بیولوژیک پدیدار شده است که در آن به نقش فناوری های پیچیده زیستی و تسلط آن ها بر زندگی بشر تاکید می شود. بر اساس این ایده انسان معاصر در مواجهه با شرایط جدید مجبور است از آزادی های خود چشم بپوشد و تن به تسلط فناوری های نوین دهد و حتی روابط اجتماعی خود را از طریق این فناوری ها سامان دهد. این پژوهش به دنبال پاسخ به این سوال است که انسان معاصر در مواجهه با تهدیدهای بیولوژیک چگونه از فناوری کمک خواهد گرفت و این امر چه تاثیری در مولفه های قدرت باقی خواهد گذاشت. بر اساس آینده پژوهی تاریخ اکنون و رویکرد دانش قدرت فوکو به نظر می رسد جهشی در استفاده از فناوری های نوین در زندگی انسان معاصر روی خواهد داد و این فناوری ها نظام قدرت فعلی را تغییر خواهد داد به گونه ای که تعریف جدیدی از مفهوم امنیت و قدرت سیاسی بر اساس مشارکت بیشتر مردم شکل خواهد گرفت. واکسیناسیون نیز از مولفه های مهم شکل دهنده قدرت دولت ها محسوب خواهد شد.

مساله مقاله حاضر بررسی واژگانی است که می توانند در تحریرهای فارسی باستان کتیبه های هخامنشی بر مفهوم اجتماعی-سیاسی «مردم» اطلاق شوند و با توجه به شواهد معادل کل این مفهوم و یا بخشی از آن در نظر گرفته شوند. پژوهش پیشِ رو با رویکرد تاریخ مفهومی مبتنی بر تحلیل زبان شناختی کتیبه های فارسی باستان کوشیده است این واژگان و نسبت آنها با مفهوم «مردم»، به عنوان کنشگرانی اجتماعی-سیاسی، را از منظر کارکردها و معناهای اجتماعی و سیاسی بررسی کند. ازاین رو، به دنبال پاسخی برای این پرسش است که واژگان معادل یا رساننده مفهوم مردم در تحریرهای فارسی باستان این کتیبه ها کدامند و چگونه می توان کارکرد و معنای اجتماعی آنها را در بافت سیاسی تبیین کرد؟ در پاسخ این فرض مطرح می شود که هر کدام از ستاک های martiya-، zana-، bandaka- وkāra- بازتاب دهنده بخشی از مفهوم اجتماعی سیاسی «مردم» در کتیبه های فارسی باستان هستند. یافته های پژوهش کارکرد و معنای هر یک از چهار ستاک ذکرشده را به عنوان «مرد»، «سرباز»، «اتباع و پیروان حکومت»، «باشندگان سرزمین»، و «مردم/ سپاه» در متن فارسی باستان کتیبه های هخامنشی بررسی و تبیین کرده است.

کتاب پارادایم نصیحت؛ اندیشه ایرانی فراسوی زوال و تداوم، تلاش دارد، اندرزنامه های دوره باستان و اسلامی را در یک الگوی واحد؛ شامل دوبنی ها و دلالت های چهارگانه تحلیل و بررسی نماید. پرسش این است که الگوی مولفان پارادایم نصیحت برای تبیین اندرزنامه های تاریخ ایران چه بوده و تا چه حد تکافوی مطالعات نظری این دسته از منابع تاریخی را دارد؟ یافته های پژوهش که با رویکرد انتقادی و شیوه تبیین تاریخی صورت پذیرفته، نشان می دهد بن مایه اندیشه ای کتاب مذکور در چارچوبِ از پیش تعیین شده، و متاثر از نظریه ایرانشهریِ بازتولیدشده دوره معاصر بنیاد یافته است. در ارزیابی نقادانه آن چه مورد انتظار است امکان طرح الگویی دیگر برای خوانش متن های سیاستنامه ای بوده است.

مفهوم «مردم» کلیدی ترین واژه در «تاریخ اجتماعی» است. این مفهوم به همین شکل امروزی در متون فارسی میانه زردشتی به کار رفته است. مساله پژوهش بررسی تطبیقی دو مفهوم «مردم» و «بندگ / بنده» در اندرزنامه ها و متون فقهی - حقوقی و فهم مناسبات اجتماعی از طریق آن است. از این رو پژوهش بر اساس رویکرد زبان شناختی و روش تاریخ مفهوم این پرسش اصلی را طرح می کند که هر یک از این دو واژه در کدام دسته از متون بیشتر ظاهر شده اند و چگونه بر اعضای اجتماع قابل انطباق هستند؟ مدعای نویسندگان این است که واژه mardōm در معنای عامه مردم، اعم از زردشتی و غیر زردشتی، و غالباً در متون اندرزنامه ای به کار رفته و در مقابل، واژه bandag ،در معنای فرمان بر، در متون فقهی- حقوقی به کار می رود و مقصود همان «اتباع» و «پیروان» است که می تواند از پایین ترین سطح تا عالی ترین سطوح نظم اجتماعی را در بر گیرد و در معنای «بنده» بمثابه «برده» نیست، و تنها زرتشتیان را در برمی گیرد.

مفهوم «ظل الله» در تاریخ ایران دوره اسلامی با مفهوم «سلطنت» پیوند یافته و به نوعی بیانگر مبانی مشروعیت و قدرت حاکمان شده است. برخی از مورخان و محققان معاصر با رویکرد کلی نگر و تک ساحتی تفکر ظل اللهی را در بستر تاریخ ایران، مفهومی متداوم دانسته اند و به تفاوت ها و گسست های مفهومی این تفکر توجهی نشان نداده اند، به همین دلیل گاه این مفهوم در قالب معرفتی اندیشه ایرانشهری و هم عرض با فره ایزدی صورت بندی و ناظر بر تداوم تاریخی ایران تفسیر شده است. در حالی که پرسش پژوهش حاضر این است که با توجه به گسست های روی داده در عصر میانه ایران گفتمان ظل اللهی چگونه توانست مشروعیت حاکمان ایلخانی را تولید کند و فرایند قدسی سازی دوره مذکور از خلال منابع تاریخ نگارانه چه تفاوت هایی با دوره های پیشین یافته است. این پژوهش بنا به ماهیت آن با شیوه تبیین تاریخی و رویکرد جامعه شناسی تاریخی و تاریخ مفهوم سامان یافته و می کوشد داده های منابع تاریخ نگاری را نقد و تحلیل کرده و با در نظر گرفتن «تغییر» در کلان روندهای تاریخی، این مفهوم را از منظر «جامعه شناسی تاریخی قدسیت سلطان» بازشناسی  و با بررسی اجزاء و سازه های اندیشه ای آن تغییر این مفهوم را از صورت «غیرقدسی- مسئولیت مندِ» سلطان اوایل دوره میانه به ساحت سلطان «قدسی- غیرمسئولانه» اواخر دوره میانه تبیین کند. نقطه کانونی این تحول بزرگ در عصر «ایلخانی» قابل پیگیری است؛ بنابراین مفهوم سلطنت در این دوره با تغییر و تحول مهمی در زمینه «قدسی» سازی مقام سلطان روبه رو شده و گفتمان جدیدی را در نظام سیاسی تاریخ ایران به وجود آورده که می توان از آن به سرآغاز و تکوین «گفتمان ظل اللهی» تعبیر کرد.

شورای مغان یکی از مشهورترین وقایع دوره نادری بود که بیشتر تصور شده برای تغییر سلطنت رقم خورد. اما در پشت صحنه، نادر اهداف چندگانه ای ازجمله موروثی شدن سلطنت در خاندان او، عدم حمایت بزرگان و رؤسای طوایف از خاندان صفوی، تنظیم مناسبات داخلی با توجه به شرایط جدید و اتخاذ رویکرد سیاسی و مذهبی خاصی در قبال آن، مناسبات جدید و حل اختلاف قدیمی با حکومت عثمانی داشت. نکته مهم دیگر دعوت و حضور بخش هایی از مردم در شورای مغان بود که در ظاهر امر برای کسب مشورت فراخوانده شدند. تعدد و تکثر موارد مطرح و درهم تنیده در شورای مغان، به حدی است که مسئله کانونی و محوری آن در پرده ابهام قرار دارد. چرا نادر شورای مغان را تشکیل داد و غرض اصلی از برگزاری  و نیز لزوم آن، چه بود؟ شاید در وهله نخست همان گونه که مکرر گفته اند هدف از برگزاری آن، انتقال حاکمیت از صفویه به نادر بود. این ادعا با قراین و شواهد تاریخی و رویه قدرت گیری و موقعیت نادر و موارد مطرح شده در شورای مغان سازگاری ندارد، بلکه به نظر می رسد موضوع مهم تری در این فرایند دخیل بود. ازجمله نادر به قلمرو وسیع تری می اندیشید که با قلمرو صفویه متفاوت و بسیار وسیع تر از آن، و ازنظر جمعیتی، بیشتر اهل سنت بودند. از دیگر سو، برگزاری آن در راستای تلاش نادر برای بازتعریفی جدید از تنظیم مناسبات پیچیده قدرت داخلی و خارجی بود که درنهایت با عوامل دیگر، مجموعه ای درهم تنیده ایجاد کرد که او را به تشکیل شورای مغان سوق داد.

نیمه سده پنجم تا اوایل سده ششم هجری، از جهت فراوانی علما و کثرت تألیفات و رشد و گسترش هنر اسلامی عصری ممتاز است. با افول حکومت آل بویه و روی کار آمدن سلجوقیان، مکتب معتزله تضعیف و اندیشه اشعری گسترش یافت. اما با وزارت نظام الملک و ایجاد مدارس نظامیه، اندیشه اشعری تحول یافت. تفکرات غزالی و نظام الملک در این دوره تغییراتی در مبانی اندیشه ای و همچنین مبانی زیباشناسی هنر را پدید آورد. تجلی این تغییر در ساخت مدارس، کاروان سراها و رباط ها هویدا شد. بستر و زمینه مبانی نظری زیباشناسی غزالی در تألیف آثار و بیان مباحث زیباشناسی به فراخور بحث در تأملات کلامی، اداری و اجتماعی او قابل پیگیری است. کتاب های احیا علوم الدین، کیمیای سعادت و نصیحه الملوک از مصادیق خلاقیت و تفکر او در توجه به مفاهیم زیباشناسی و هنر است. در این آثار، غزالی به عنوان یک مجدّد دینی، به دنبال احیای علم دین، سعادت بشری و توجه به زیباشناسی پدیده ها و نشان دادن وجوه هنری کنش های انسانی و نظام اجتماعی است. این توجهات و تأملات غزالی می تواند تأثیر خود را بر هنر اسلامی از طریق گسترش جریان اشعری گری در جامعه نشان دهد. ازاین رو، مسأله این تحقیق، شناخت و تحلیل تأثیر تفکر زیباشناسی غزالی بر مبانی هنر اسلامی است که با استفاده از شیوه تبیین تاریخی و رویکرد توصیفی - تحلیلی، با مراجعه به آثار غزالی بررسی می شود.اهداف پژوهش:بررسی نقش غزالی در گسترش و دگرگونی جریان اشعری در دوره سلجوقی.بررسی دیدگاه غزالی درباره مبانی زیبایی شناسی در هنر اسلامی.سؤالات پژوهش:غزالی در گسترش و دگرگونی جریان اشعری در دوره سلجوقی چه نقشی داشت؟غزالی چه دیدگاهی درخصوص مسئله زیبایی شناسی در هنر اسلامی دارد؟

الغرض من هذا المقال هو شرح العلاقه بین العقل والوحی من وجهه نظر مذهبی الشیعیه الإمامیه والإسماعیلیه. یمکن معالجه العلاقه وتقییمها بین العقل والوحی وعالم کل منهما بطرق مختلفه، وعاده ما تندرج هذه العلاقه فی إطار أربع وجهات نظر؛ التعارض والتمایز والترکیب والتقارب. ومع ذلک، تحاول هذه الدراسه الإجابه على السؤال التالی: ما هی العلاقه بین العقل والوحی بناءً على وجهات النظر الأربعه المذکوره؟ تظهر النتائج أن العلاقه بین العقل والوحی من وجه نظر الإمامیین والإسماعیلیین تدخل فی فئه التلاقی. من هذا المنطلق، ومن أجل تجنب التعارض، یحاولون الجمع بین العقل والإیمان، بحیث یصبح من المستحیل التمییز بینهما.