چانه‌زنی تشریفاتی‌

در خلال مذاکرات مربوط به تمدید قرارداد دارسی که میان سرجان کدمن(رییس شرکت نفت انگلیس و ایران) و رضاخان جریان داشت، رضاخان به ظاهر از خود سرسختی نشان می‌‌داد، لکن آنچه در فرجام در قرارداد گنجانده می‌شد، همان خواسته‌های انگلستان بود. مرحوم دکتر جواد شیخ‌‌الاسلامی، گوشه‌ای از این مذاکرات را به شرح زیر نقل می‌کند:   
 سرجان کدمن از شاه استعلام کرد آیا موافقند این امتیاز شامل دو مرحله باشد: مرحله اول برای 30 سال و مرحله دوم (به صورت تمدید امتیاز قبلی با شرایط جدید)‌ برای 30 سال دیگر؟ شاه جواب داد که این پیشنهاد پذیرفتنی نیست، زیرا مدت امتیاز را عملا به 60 سال می‌رساند و ملت ایران تاب تحمل یک چنین مدت طولانی را ندارد. کدمن در دفتر خاطراتش می‌نویسد: اعلیحضرت در اینجا به موضوعی اشاره کرد که من در ته قلبم به او حق دادم. شاه می‌گفت اگر این امتیاز را برای مدت 30 اضافی تمدید کند جواب ملتش را چه بدهد؟ اما از آن طرف ما هم فکر می‌کردیم در مقابل آن همه زمین‌هایی که تحت قرارداد جدید از دست می‌دهیم حتما باید خسارتی برای شرکت بگیریم و تمدید مدت را به عنوان «مابه‌ازاء» پیشنهاد می‌کردیم... از این جهت بود که سرجان کدمن دوباره مساله تمدید مدت قرارداد را پیش کشید... شاه لبخندی زد و از سرجان کدمن پرسید: آیا به خاطرتان هست در آن جلسه اول موقعی که میزان حق‌السهم ایران مطرح شد و شما گفتید که به علت محدود بودن امکانات مالی‌تان نمی‌توانید بیش از آن حدی که تعیین شده، حق‌الامتیاز به دولت ایران بپردازید من حرفتان را قبول کردم و چانه نزدم، امروز نوبت شماست که معامله به مثل کنید. همین الان گفتم که نمی‌توانم با تمدید مدت امتیاز و رساندن آن به 60 سال موافقت کنم. نظر خود را به صراحت اعلام کرده‌ام و عدول از آن را جایز نمی‌دانم... سرانجام در متن قرارداد جدید مدت امتیاز 60 سال شد و شرکت هم... که امتیاز استخراج نفت را در سرتاسر ایالت خوزستان به دست آورده بود حاضر شد این مساحت کلان را به یک صد هزار میل مربع تقلیل دهد. (ص 218)‌
مرغ پرکنده!
همین جناب کدمن پس از پایان مذاکرات و هنگام ترک ایران در یک ضیافت خداحافظی شرکت کرد و با وقاحت، شرکت نفت انگلیس را به دلیل این همه امتیازی که به ایران داده است، به مرغ پرکنده تشبیه نمود، اما فروغی (رئیس هیات نمایندگی ایران)‌ در همان ضیافت با زبان کنایه به او می‌فهماند که نگرانی‌اش بی‌مورد است:
پیش از آن که اعضای هیات نمایندگی انگلیس تهران را ترک کنند، سرجان کدمن مجلس ضیافتی در منزل مستر جکس به افتخار شرکت‌کنندگان در مذاکرات برپا کرد که در آن رجال عالی‌رتبه ایران و انگلیس شرکت داشتند و سر میز شام نطق‌های دوستانه رد و بدل شد. سرجان کدمن در نطق خود اظهار داشت که شرکت نفت پس از این همه امتیازاتی که به دولت ایران داده خود را مانند مرغی احساس می‌کند که پرهایش را کنده و قدرت پرواز را از او گرفته باشند.اما فروغی که ریاست هیات نمایندگی ایران را در مذاکرات نفت به عهده داشت در پاسخ نطق میزبان، نطقی به زبان فرانسه ایراد کرد و به اعضای هیات نمایندگی انگلیس و سایر مهمانان اطمینان داد که نگرانی سرجان کدمن بی‌جاست زیرا ریشه‌های پرمرغ سالم است و عنقریب دوباره خواهد رویید.(ص 219)‌
دکتر جواد شیخ‌الاسلامی، علل افزایش نفوذ سیاسی روس و انگلیس در ایران عصر قاجار، تهران، کیهان، 1369.

  پنجشنبه 18 مهر 1387