تاریخ پژوهان

تاریخ پژوهان

تاریخ پژوهان 1386 شماره 12

مقالات

۱.

بحران خلافت در اندیشه سیاسى فضل‏اللّه‏ بن روزبهان خنجى بازتاب کشمکش‏هاى فرقه‏اى دوره بعد از ایلخانان

کلید واژه ها: عباسیان مغولان صفویان آق قویونلوها فضل‏اللّه‏ بن روزبهان خنجى سلوک الملوک تسنن و تشیع

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 661
سقوط خلافت عباسى توسط مغولان به سال 656 ق، نه تنها نقطه عطفى در تاریخ سیاسى جهان اسلام به شمار مى‏رود، بلکه آثار ژرفى نیز بر تحولات بلند مدت مذهبى جهان اسلام بر جاى گذاشت. مقاله حاضر به منظور بررسى بازتاب چالش‏هاى مذهبى ناشى از بحران خلافت پس از اضمحلال عباسیان، این مسئله را از منظر بینشِ عقلى و فلسفه سیاسى ـ مذهبى فضل‏اللّه‏ بن روزبهان خنجى، نماینده مکتب اهل سنت در قرن نهم و دهم هجرى مورد بررسى قرار مى‏دهد. خنجى در راستاى تجدید نظریه خلافت، به شریعت‏نامه نویسى روى آورد و تلاش کرد که قواعد «حکومتِ اسلامىِ آرمانى» را طرح‏ریزى کند که وظیفه سلطان در این حکومت، اعاده نظم مذهبىِ قبل از فروپاشىِ عباسیان بود. در این مقاله از روش توصیفى ـ تحلیلى با تکیه بر منابع کتابخانه‏اى استفاده شده و داده‏ها بر اساس تألیفات خنجى، منابع عصر صفوى و تحقیقات جدید، جمع‏آورى، آن‏گاه به یافته اصلى تحقیق و تبیین و تحلیل مسئله اشاره شده است.
۲.

قاعدین دلایل، انگیزه‏ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت على علیه‏السلام

کلید واژه ها: جنگ جمل قاعدین، سعد بن ابى‏وقاص عبداللّه‏ بن عمر اسامة بن زید ابوموسى اشعرى محمد بن مسلمه انصارى حسان بن ثابت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 132
یکى از حوادث مهم تاریخ اسلام جنگ جمل مى‏باشد. آثار و نتایج این جنگ در ابعاد سیاسى ـ اجتماعى و نظامى، مهم و در جهان اسلام تأثیر گذار بوده است. دلیل اهمیت این جنگ، بدیع بودن آن است، زیرا براى اولین بار دو گروه از مسلمانان در مقابل هم صف آرایى کردند. و به همین سبب گروهى از مسلمانان مدعى شدند که توانایى تشخیص بر حق بودن هر یک از دو گروه متخاصم را نداشته، در نتیجه از هر دو گروه کناره‏گیرى کردند. اما آنان با عملکرد خود ـ خواسته یا ناخواسته ـ پایه‏گذار تفکرات جدیدى در جامعه اسلامى شدند که در تاریخ از آنان به عنوان گروه «قاعدین» یاد مى‏شود. هدف پژوهش حاضر بررسى شرایط سیاسى ـ اجتماعى جامعه اسلامى در شش ماهه اول حاکمیت امیرالمؤمنین علیه‏السلام ، به‏ویژه هنگام وقوع جنگ جمل است. اگر چه براى تکمیل مباحث، گریز مختصرى به قبل و بعد از این جنگ، به‏ویژه نبرد صفین هم صورت خواهد گرفت. از این رو، تحقیق حاضر، ضمن معرفى شخصیت‏هاى مهم گروه قاعدین، در پى شناسایى علل و انگیزه‏هاى گوشه‏نشینى و انزواى آنان در زمان نبردهاى داخلى دوران على علیه‏السلام است.
۳.

تساهل‏گرى مذهبى آل‏بویه

نویسنده:

کلید واژه ها: تسامح تساهل آل‏بویه کشوردارى علم دوستى

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 481
تساهل و تسامح مذهبى به عنوان یک اصل کشوردارى در دوره حاکمیت آل‏بویه نظر بسیارى از مورخان و محققان را به خود جلب کرده است. غالب محققان و پژوهشگران، دستاوردهاى مهم تمدنى و فرهنگى این دوره را که مولود طبیعى تساهل و تسامح بوده است، بررسى و تحقیق کرده، اما به عوامل این تساهل‏گرى توجه کمترى نموده‏اند. موضوع بنیادى این پژوهش، بررسى زمینه‏ها و عوامل گرایش خاندان بویه به تساهل‏گرى است. در این راستا تأمل در شرایط تاریخى ـ مذهبى و فرهنگى جامعه به مثابه علل زایش تفکر مبتنى بر تساهل و مدارا، مد نظر قرار گرفته و نیز پیشینه روادارى و تساهل‏گرى در خاندان‏ها و حکومت‏هاى ایرانى گذشته، به منزله خصوصیات خانوادگى این خاندان و به عنوان زمینه پذیرش اصل تساهل از جانب امیران آل‏بویه مطرح شده است. علم دوستى، دانش پرورى و کسب اعتبار و مشروعیت نیز به عنوان عوامل عام پیدایش تساهل‏گرى، به‏ویژه در سده چهارم هجرى و در دولت متقارن آل‏بویه نیز از نظر، دور نمانده است.
۴.

اتحاد جهان اسلام در دوره صفویه و افشاریه

کلید واژه ها: صفویه مذهب عثمانى افشاریه اتحاد اسلام و نادرشاه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 488
دوره صفویه معمولاً به دوره «اختلاف مذهبى» بین ایران و عثمانى معروف است، ولى تاریخ، برگ‏هایى از اتحاد، حسن تفاهم، دوستى و صمیمیت دو کشور مسلمان را با همدیگر نشان مى‏دهد. بعد از انعقاد معاهده زهاب (1049ق/1639م) بین شاه صفى و سلطان مراد چهارم، عثمانى‏ها از مخالفت با ایران دست کشیدند. به این ترتیب، عامل «مذهب» که یکى از عوامل اختلاف بین دو کشور بود، تا اندازه‏اى تأثیرگذارى خود را از دست داد. در دوره افشاریه، نادرشاه چندین سال با عثمانى جنگید، ولى سرانجام دریافت که باید بین مسلمانان، صلح و آشتى برقرار شود. وى براى تحقق الفت بین شیعه و سنى، «انجمن دینى نجف» را در سال 1156ق تشکیل داد که علماى بزرگ و معروف شیعه و سنى کربلا، نجف، حلّه، بغداد و کاظمین در کنار عالمانى از ایران، بخارا و افغانستان، در آن مجلسِ بزرگ مشورتى شرکت مى‏کردند.
۵.

علل و عوامل سیاسى و کلامى پیدایش فرقه‏هاى شیعه

نویسنده:

کلید واژه ها: امامیه اسماعیلیه زیدیه فرقه‏ها و مذاهب کیسانیه واقفه و روافض

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی منطق، فلسفه و کلام اسلامی کلام فرق و مذاهب تشیع غیر امامیه
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره تاریخ و سیره شناسی تاریخ تشیع
تعداد بازدید : 661
پس از رحلت رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله جامعه اسلامى دچار تشتت شد. معتقدان به وصایت و انتخاب امام و جانشین پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از جانب خود ایشان، این جانشینى را منحصرا در امام على علیه‏السلام مى‏دیدند و آن‏ها هسته اولیه شیعه را شکل دادند. گرچه تشیع در دوران خلافت امام على علیه‏السلام نهادینه و در قرن اول هجرى به سازمان و گروه منسجم و متشکل دینى و سیاسى تبدیل شد. موضوع انحصار امامت در خاندان و اهل‏بیت نبوت یا به عبارت دیگر، در نسل فاطمه علیهاالسلام و نیز ارادت به آن خاندان، محورى استراتژیک بود که تمام اندیشه‏ها و نحله‏هاى فکرى پراکنده شیعه را در ابتدا متحد مى‏کرد، اما با پیدایش علم کلام و نیز پس از شهادت امام حسین علیه‏السلام و یارانش و هم‏چنین قیام‏هایى که به منظور خون‏خواهى آن شهیدان صورت گرفت، این اتحاد استراتژیک به تبع پراکندگى‏ها و انشقاق ایجاد شده در جامعه اسلامى قرن اول و دوم هجرى خدشه‏دار گردید و در نهایت به ظهور فرقه‏هاى مختلف منجر شد. نوشتار حاضر به بازشناسى عوامل دینى و سیاسى ایجاد فرقه‏هاى شیعه مى‏پردازد و درصدد پاسخ به این سؤال است که چرا تشیع دچار چنین پراکندگى در تاریخ شد. فرضیه این تحقیق این است که «پیدایش علم کلام و عدم دست‏یابى شیعه به حاکمیت سیاسى باعث پراکندگى و ایجاد فرقه‏ها و عدم اتحاد در جامعه شیعه شد».
۶.

هویت ملى و وحدت‏یابى جمعى (تأملى بر ابعاد فردى و جمعى هویت)

نویسنده:

کلید واژه ها: هویت سیاست همبستگى ملى مشارکت و مدرنیته

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 696
طرح «کیستى» ما نتیجه زندگى اجتماعى انسان‏ها و بودن در متن یک موجودیت مشترک است که بر اساس آن، افراد درصدد فهم جایگاه و موقعیت خویش بر مى‏آیند. هویت، مکانیزمى است که بیشتر به صورت شکلى از آگاهى متبلور مى‏شود و در جامعه، نوعى انسجام و همبستگى ایجاد مى‏کند. هویت همان معنادارى در دو سطح فردى و اجتماعى است که کنش‏گران اجتماعى را قادر مى‏سازد تا به پرسش‏هاى بنیادى معطوف به کیستى خود، پاسخى مناسب و قانع کننده بدهند. افراد یک جامعه بدون برخوردارى از چارچوب‏هاى مشخص هویتى، امکان برقرارى ارتباطى معنادار و مستمر را با یکدیگر نخواهند داشت. هویت در این معنا عبارت است از فرایند معناسازى بر اساس یک سرى ویژگى‏هاى فرهنگى یا مجموعه به هم پیوسته‏اى از ویژگى‏هاى فرهنگى که بر منابع دیگر اولویت داده مى‏شود. در واقع، سیاست‏هاى معطوف به هویت تلاش مى‏کنند تا بر پایه مبانى و ساختارهاى هویت سیاسى و اجتماعى، و از طریق تعهد و مشارکت سیاسى، زمینه را براى بسیج و تجهیز اجتماعى فراهم آورند. از این رو تلاش مى‏کنند تا به منافع هویت‏هاى موجود از طریق تحکیم و تثبیت فرایند هویت‏یابى آن‏ها در ارتباط با گروه‏ها و جوامع دیگر توجه کنند. این امر مى‏تواند موجب پرورش و تقویت هویت سیاسى و همبستگى اجتماعى شود.