نقاشی پشت شیشه

در این مقاله پس از نگاهی گذرا بر تاریخچه نقاشی پشت شیشه در جهان و ایران، به معرفی مواد به کار رفته، چگونگی آماده سازی و اجرای این نقاشی، همچنین کاربرد روش دستگاهی ( IBA ) برای شناخت اجزاء و ساختار این اثر اشاره گردیده است. در ادامه به آسیب های فیزیکی و شیمیایی مربوط به این نقاشی پرداخته شده است. از این رو برای حفظ و مرمت این آثار، مراحل عملی مانند مستند نگاری، استحکام بخشی، وصالی، بازسازی و تثبیت نهایی شرح داده شده؛ مزایا و معایب مواد بکار رفته ای مانند استحکام بخش ها، ضدآفت ها، پاک کنند ها، چسب ها و روش به کارگیری آنها معرفی گردیده است . سپس با توجه به موارد بالا بهترین مواد و روش ها مطابق با اصول حفاظتی و مرمتی برای نقاشی پشت شیشه توصیه گردیده است .

  هنر دینی ایران در پی تجلی امر والا از هرگونه ترسیم پیکرنما پرهیز کرده است. در این میان موضوعات مذهبی و امور اُخروی به واسطه نیاز به ترسیم پیکرنما و فضای روایی در وادی ممنوعه قرار گرفتند. با وجود تأکید بسیار قرآن و احادیث در این حوزه، هنر ایران عاری از مصورسازی امور اُخروی است- جز موارد انگشت شماری مربوط به دیدار پیامبر از بهشت و جهنم در نسخ خطی معراج نامه ها- اعتلای این حوزه مربوط به هنر عامیانه دوره قاجار است. مطالعات به عمل آمده نشان می دهد که هنر اسلامی به واسطه نوع نگرش از ترسیم مضامین اُخروی پرهیز کرده است؛ اما با ورود به دوره قاجار برای اولین و به شکل مستقل شاهد ترسیم این مضامین در ابعاد بزرگ هستیم. این امر وقتی میسر گشت که طبقه هنرمند و سفارش دهنده تغییر یافت؛ در واقع هنرمند عامیانه با توجه به جهان بینی طبقه خویش به ترسیم پیکرنمای امور اُخروی دست زد. هدف پژوهش ترسیمات پیکرنما مضامین اُخروی در هنر ایران است تا یکی از کلیدی ترین موضوعات دینی غایب در هنر ایران مورد مطالعه قرار گیرد. در این مقاله به دو سوال زیر پاسخ داده شده است: سیر حرکت آثار مربوط به مضامین اُخروی در هنر اسلامی ایران چگونه بوده است؟ ترسیم پیکره نمای مضامین اُخروی در دوره ی قاجار چه مشخصاتی دارد و چه تفاوت هایی با دوران پیشین دارد؟ روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است و شیوه گردآوری مطالب کتابخانه ای است. در هنر عامیانه قاجار سه حوزه نقاشی قهوه خانه ای، نقاشی بقاع متبرکه و نقاشی پشت شیشه بررسی شده است که در آن ها با دنیای جدیدی از ترسیم موضوعات اُخروی در ابعاد و گستردگی مختلفی روبه رو می شویم؛ این هنر برای اولین بار ایدئولوژی خاص طبقه عام را در ایران نمایش داد و آن اعتقادات راسخ مذهبی و باورهای دینی است. 

بقاع متبرکه گیلان دارای نقاشی های مذهبی بسیاری است که خاستگاه و مبدأ آن به روشنی معلوم نیست. باورهای تشیع به ویژه واقعه کربلا از جمله مضامین این نقاشی ها است. وجه تشابه موضوعات و شیوه تصویرسازی این نقاشی ها با نقاشی های قهوه خانه ای از چشم پژوهشگران دور نمانده است، اما نقاشی پشت شیشه یکی از هنرهای سنتی ایران است که امروزه کمتر به آن توجه می شود. شایان ذکر است که نقاشی پشت شیشه مذهبی نیز دارای موضوعات و تصاویری است که با نقاشی قهوه خانه ای و نقاشی بقاع متبرکه گیلان قابل قیاس است. متن مشترک میان این نقاشی ها نه تنها موضوعات مشترک بلکه شباهت های فرمی و تصویری است. برای پاسخ به این سوال که چه تفاوت ها و شباهت هایی میان نقوش بقاع متبرکه و نقاشی پشت شیشه وجود دارد، در پژوهش پیش رو از نظریه ترامتنیت ژرار ژنت استفاده شده است و تاکیدبرچگونگی رابطه همانگونگی میان آثاراست. روش تحقیق توصیفی تحلیلی است. روش گردآوری مطالب کتابخانه ای از طریق فیش برداری و تصویر خوانی است. تجزیه تحلیل داده ها کیفی است. نتایج تحقیق نشان می دهد، روابط بینامتنی، پیش متنی و ترامتنی میان نقاشی بقاع متبرکه شرق گیلان و نقاشی پشت شیشه برقرار است و میان نقاشی های بقاع متبرکه گیلان و نقاشی پشت شیشه رابطه همانگونگی حاکم است.

هنر نقاشی پشت شیشه به عنوان هنری تزیینی پس از رواج یافتن در کشورهای اروپایی به کشورهای آسیایی نیز سوق یافت و در دوره صفویه وارد ایران شد. هنرمندان ایرانی، توانایی خاصی در این هنر یافته و همچون نگارگری رنگ وبوی بومی بدان بخشیده و رواج دادند. نگارگری ایران نیز در دوره صفویه با شکل گیری مکاتب مختلف هنری، هم زمان با تحولات سیاسی و اجتماعی آن دوره رونق داشت. علیرغم تقارب زمانی، تأثیر و تأثرات نقاشی پشت شیشه و نگارگری دوره صفوی مورد مطالعه قرار نگرفته، درحالی که بررسی آن و به طورکلی رابطه بین متون تصویری مختلف با رویکرد بینامتنیت می تواند در تبیین بهتر این روابط راهگشا باشد. بنابراین پژوهش حاضر با هدف بررسی روابط بینامتنی در آثار هنری مذکور دوره صفویه بر مبنای نظریه ریفاتر درصدد پاسخ به این پرسش اصلی که چه رابطه بینامتنی مابین هنر نقاشی پشت شیشه و نگارگری دوره صفوی وجود دارد؟ برآمده است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی بوده و اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی گردآوری شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که با توجه به نظر ریفاتر و نقش اصلی مخاطب در خوانش متن، بین نقاشی پشت شیشه و نگارگری دوره صفوی بینامتنیت احتمالی برقرار است و نقاشی پشت شیشه این دوره ضمن حفظ ویژگی های منحصربه فرد خود تأثیر متون تصویری دیگر را نمایان می سازد.

نقاشی های بقاع متبرکه گیلان همانند نقاشی های مذهبی پشت شیشه از هنرهای مذهبی دوره قاجار است که برای عامه مردم با تشویق حکومت ها در جهت هدایت افکار عمومی رشد کرده است. میان این نقاشی ها از حیث اعتقادات مذهبی شیعه و خاستگاه اجتماعی هنرمندان، وحدت سبک در روایت و تصویرگری قابل مشاهده است. ترامتنیت یکی از نظریه های مهم در زمینه های ادبی و هنری است که توسط ژرار ژنت مطرح شده است. ژنت در ترامتنیت به روش های گوناگونی پرداخته است که یک متن توسط آن مخاطبش را به یادآوردی متن پیشین دیگری هدایت می کند. پرسش اصلی تحقیق این است که کدام مؤلفه های به کار رفته در نقاشی پشت شیشه و نقاشی بقاع متبرکه از رابطه همان گونگی و تراگونگی برخوردارند. روش تحقیق توصیفی تحلیلی و روش گردآوری مطالب کتابخانه ای از طریق یادداشت برداری و تصویرخوانی است. تجزیه و تحلیل داده ها کیفی است. یافته ها حاکی از این است که میان نقاشی های بقاع متبرکه و نقاشی های پشت شیشه رابطه همان گونگی و تراگونگی هم زمان برقرار است. همان گونگی در کاربست عناصر بصری و دلالت های معنایی، از نوع فورژی با کارکرد جدی و تقلید از فرم و محتوای پیش متن و تراگونگی از نوع جای گشت در ساختار بصری و دلالت های معنایی دارای کارکردی جدی در بیش متن است. در نقاشی های بقاع متبرکه گیلان، نقاش با حذف عناصر، افزایش عناصر و تغییر مضمون، سبب آفرینش مفاهیم تازه شده است.