نوع دینداری

این مقاله پژوهش های پیمایشی در حوزة دین را نقد و بررسی کرده است. البته تأکید اصلی مقاله بر نقد پیمایش های اندازه گیری دین داری است و نه لزوماً هرگونه پیمایش مربوط به دین. نقطة عزیمت مقاله بحث از هماهنگی و هم خوانی ناخواسته اما آسیب زای دو گرایش فکری در دو گروه متفاوت است: گرایش قشری گری دینی حاکم بر ذهن دولت مردان، سیاستمداران و مدیران جامعه ازیک سو و گرایش پوزیتیویستی حاکم بر ذهن دانشگاهیان و پژوهشگران ازسوی دیگر. آن قشری گری دینی و این تنگ نظری پوزیتیویستی کاملاً با هم سازگارند. هردو دین را امری بیرونی و عینی در نظر می گیرند و هریک به نحوی کمیت نگرند. هردو نگاهی قسری (مکانیکی) دارند و هردو می کوشند واقعیت دینی را هرچه بیشتر به اجزا تجزیه کنند. در ادامه، نویسنده پس از بیان مبادی روش شناختی این گونه تحقیقات بر نقادی پژوهش های پیمایشی دین در غرب و ایران تأکید می کند و می کوشد از طریق نقد یک مدل غربیِ سنجش میزان دین داری (مدل گلاک و استارک) و یک مدل ایرانی (مدل شجاعی زند) به مشکلات بنیادی پژوهش پیمایشی دین نقبی بزند. به دنبال چنین کوششی است که نویسنده امکان سنجش میزان دین داری را به دو دلیل منتفی می داند: نخست آنکه دین داری امری هم بیرونی و عینی و هم درونی و کیفی است و تبلور بیرونی دقیقاً تعین یافته ای ندارد. از این رو، هیچ یک از حالات افراد را نمی توان معیار ثابت سنجش دین داری تلقی کرد، زیرا خود این یا آن حالت آدمی نیست که بایست مورد توجه قرار گیرد بلکه معنای نهفته در حالت آدمی اهمیت دارد. دلیل دوم نیز این است که به هیچ وجه نمی توان میزان اهمیت هریک از مؤلفه های دین داری را در ترکیب کلی دین داری مشخص کرد و چون دین داری های بسیار متنوعی وجود دارد که وزن مولّفه های مختلفشان به نسبت متغیر است، هرگونه امکان مقایسه میان آن ها منتفی می گردد. به عبارت دیگر، دین داری های مختلف ناهمگن و ناهم سنخ اند و لذا سنجش و مقایسة امور ناهم سنخ ممکن نیست (سطح مقیاس اسمی). به جای سنجش میزان دین داری باید به رتبه بندی نوع دین داری (رسیدن به سطح مقیاس ترتیبی) پرداخت زیرا تنها می توان میزان دین داری افرادی را با هم مقایسه کرد که دین داری شان از یک سنخ باشد. روش مناسب این سنجش نیز روش کیفی است. بدین ترتیب، سنجش میزان دین داری در واقع جای خود را به رتبه بندی کیفی انواع دین داری می دهد.

تبیین رابطه نوع دینداری با فرهنگ سیاسی به عنوان هدف اصلی این تحقیق پس از مشاهده نتایج متناقض و متفاوت یافته های پژوهشی در این زمینه مطرح شد. در این تحقیق پس از مرور ادبیات تجربی و نظری براساس چارچوب نظری جامعه پذیری سیاسی و نظریات مرتبط با رابطه دین و دموکراسی، فرضیه اصلی تحقیق بدین صورت مطرح شد که نوع دینداری برحسب نوع قرائت و فهم از دین تعیین کننده نوع فرهنگ سیاسی برحسب نوع قرائت و فهم از فرهنگ سیاسی است. به طوری که نوع دینداری سختگیرانه، معتدل و تساهل گرایانه به ترتیب به نوع فرهنگ سیاسی سختگیرانه (توسعه نیافته)، معتدل (توسعه یافته) و تساهل گرایانه (توسعه نیافته) منجر می شود. روش انجام تحقیق پیمایش و ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه به صورت مصاحبه بسته است. جمعیت آماری تحقیق، مردم شهر تهران است. تعداد 384 نفر به روش نمونه گیری احتمالی از 60 بلوک تصادفی از مناطق 22گانه تهران انتخاب شدند. در تجزیه وتحلیل اطلاعات از میانگین، جدول توزیع فراوانی، ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون استفاده شد. نتایج تحقیق فرضیات تحقیق را تأیید کرد. براساس نتایج تحقیق نوع قرائت و فهم از دین و فرهنگ سیاسی نقش تعیین کننده ای در تعیین رابطه نوع دینداری با نوع فرهنگ سیاسی دارد.

پیامد انقلاب اسلامی به مثابه رخدادی سیاسی، موجی از تلاش ها برای دینی سازی و اسلامی کردن زمینه های اجتماعی، فرهنگی و هنری به شمار می آید. یکی از حوزه هایی که در ساخت فرهنگی به طور کل و سراسری متحول شد و ساخت نهادی آن استحاله یافت، نهاد سینماست. در این پژوهش، در چارچوب الگوی برساختی و از منظری گفتمانی، ضمن انتخاب هدفمند 44 فیلم سینمای دینی پس از انقلاب به روش تحلیل گفتمان انواع سوژه دینی و مکانیسم های برساخت این سوژه واکاوی و تحلیل شد. نتایج این مطالعه نشان می دهد مکانیسم های برساخت سوژه دینی شامل مکانیسم استعلا، مکش، پالایش و طرد است. در گفتمان سینمای دینی شاهد تکثر سوژگانی نیستیم و سوژه ها فضای محدودی برای عاملیت دارند. در این میان، نیروهای ساختاری پیوسته به عاملیت سوژه ها حمله می کنند. در سینمای دینی، از این حیث شاهد تخاصمی اساسی نیستیم، بلکه نوعی قبض و بسط گفتمانی حادث می شود؛ به این معنا که بنا به اقتضاهای سیاست گذاری و تحولات زمینه ای، برخی تفاسیر دین و برساخت مدل های دینداری مرجح شده و سوژه هایی، که طیف و تنوع آن ها بسیار محدود است، عرصه سخنگویی یافته اند، اما سوژه های برون از چارچوب ایدئولوژیک مسلط قادر به هژمونیک شدن نیستند.

در این مقاله یکی از ابعاد اصلی توسعه سیاسی یعنی فرهنگ سیاسی مورد نظر است و از بین عوامل مختلف و تاثیرگذار بر توسعه سیاسی بر عامل دین و سطح رفتاری و خردتر آن یعنی دینداری – به علت دینی بودن جامعه و حکومت ایران و البته نتایج متناقض در تاثیر دینداری بر فرهنگ سیاسی- تاکید دارد. فرضیات اصلی تحقیق بدین صورت مطرح گردید، نوع دینداری بر حسب نوع قرائت و فهم از دین تعیین کننده نوع فرهنگ سیاسی بر حسب نوع قرائت و فهم از فرهنگ سیاسی می باشد، بطوریکه نوع دینداری سختگیرانه، معتدل و تساهل گرایانه به ترتیب منجر به نوع فرهنگ سیاسی سختگیرانه، معتدل و تساهل گرایانه می شوند و با افزایش میزان دینداری، نوع فرهنگ سیاسی افراد معتدل می شود. روش انجام تحقیق پیمایش و ابزارگردآوری داده ها، پرسشنامه بصورت مصاحبه بسته می باشد. جمعیت آماری تحقیق، مردم شهر تهران است، تعداد 384 نفر به روش نمونه گیری احتمالی از 60 بلوک تصادفی از مناطق 22گانه تهران انتخاب گردیدند. در تجزیه و تحلیل اطلاعات با استفاده از نرم افزار آموس از مدل معادلات ساختاری و تحلیل مسیر استفاده گردید. بر اساس نتایج تحقیق نوع و میزان دینداری به ترتیب بطور مستقیم و غیر مستقیم بر فرهنگ سیاسی تاثیر زیادی دارند. از بین دو فرضیه تحقیق، فرضیه اول مورد تایید قرار گرفت، نوع قرائت و فهم از دین و فرهنگ سیاسی نقش تعیین کننده ای در تعیین رابطه نوع دینداری با نوع فرهنگ سیاسی دارد. بنابراین برای نیل به فرهنگ سیاسی توسعه یافته و در نهایت توسعه سیاسی در ایران، لازم و ضروریست، نوعی دینداری معتدل حاصل گردد.

با برآمدن جنبش دوم خرداد در ایران و رهبری این جنبش توسط روشن فکران دینی، مخالفان جنبش دائماً روشن فکران دینی را متهم به عدم التزام دینی می نمودند. التزام به دین، همان مفهوم رایج در مطالعات جامعه شناسی دین است که اصطلاحاً به آن میزان دینداری [1] گفته می شود و روشن فکری دینی نیز حداقل یک نوع تلقی از دین [2] یا نوعی قرائت رایج دینی [3] محسوب می شود. که نوعی تجدد گرائی دینی است. این مقاله در صدد است تا در سطح وسیع تر و کلی تر، رابطه انواع قرائت های دینی - و نه یک قرائت خاص- را با میزان دینداری و ابعاد مختلف آن به صورت تجربی مورد بررسی قرار دهد. برای سنجش میزان دینداری از مدل گلاک و استارک و برای سنجش انواع قرائت های دینی از مدل ویلیام شپرد - که منطبق با کشورهای اسلامی و ایران است، استفاده شده است. جمعیت نمونه پژوهش را تعداد 707 نفر از دانشجویان دختر و پسر دانشگاه های دولتی تهران تشکیل می دهند که داده های آن از طریق پرسشنامه در بهمن و اسفند ماه 1386 گردآوری شده است. یافته های این پژوهش نشانگر آن است که نوع دینداری (قرائت دینی) دانشجویان با میزان دینداری آنها رابطه معنی داری در سطح 99% اطمینان، دارد. به این معنا که با افزایش یا کاهش میزان دینداری دانشجویان، نوع دینداری آنها نیز متفاوت می شود. از حیث ابعاد دینداری نیز مشاهده می شود که در ابعاد اعتقادی و تجربه دینی و پیامد دینی و مناسک، تفاوت عمده میان سکولارها و انواع دیگر دینداران است به تعبیر دیگر سایر دینداران از حیث ابعاد پیش گفته تفاوت معنی داری در التزام به دین ندارند. <br clear="all" /> [1]. Religious commitment [2]. Religious reading [3] - لازم به ذکر است که روشن فکر ی دینی اگرچه نوعی قرا ئت رایج از دین است، ولی در عین حال اقسام مختلفی از آن  در جامعه ما وجود دارد. جهت اطلاع بیشتر در این خصوص رجوع شود به کاظمی، 1382: 148-121