آناتولی

  تاریخ ایران و ترکیه، دو کشور بزرگ همسایه با تاریخی پر فراز و نشیب و با اشتراکات فراوان تاریخی، فرهنگی و دینی از سده های دور در هم تنیده شده است. یکی از مقاطع مهم در تاریخ این دو سرزمین، روابط ایران در دوره حکومت صفویان (حک: 880- 1101ش/ 907- 1135ق) و عثمانی ها (687- 1357ق/ 1288-1938م) است. در سال های اخیر با توجه به ضرورت توجه و شناخت بهتر و دقیق تر تاریخ و فرهنگ عثمانی، شاهد پیشرفت هایی هر چند اندک، اما امیدوارانه در زمینه ترجمه و تألیف بوده ایم. یکی از آخرین تحقیقات در این زمینه ترجمه و انتشار کتاب دولت و جامعه در دوره عثمانی در سال 1397ش است که به قلم شماری از نویسندگان برجسته ترک در اواخر قرن بیستم میلادی نوشته شده است. بخش نخست این جستار نگاهی است اجمالی به پیشینه عثمانی پژوهی در ایران و معرفی آثار ترجمه ای و تألیفی به فارسی که به قلم محققان ایرانی در قالب کتاب در موضوع تاریخ عثمانی نوشته شده است؛ در بخش دوم مقاله نخست بخش های مختلف کتاب دولت و جامعه در دوره عثمانی ، به عنوان آخرین و یکی از مهم ترین آثار ترجمه ای از زبان ترکی در موضوع تاریخ و تمدن عثمانی معرفی و سپس ویژگی این کتاب و جایگاه آن در میان آثار مشابه بیان خواهد شد.

پس از استقرار سلجوقیان در آسیای صغیر زبان فارسی در آنجا از رونق فراوانی برخوردار شد و سبب شد آثار متعددی به فارسی در آن سرزمین به رشته تحریر درآید. درخصوص اینکه چه اثری برای اوّلین بار به فارسی در آناتولی تألیف شده، پژوهشهای زیادی صورت گرفته است و محقّقان ایرانی و ترکیه ای در این زمینه مقالاتی را تألیف کرده اند. پیشتر حبیش بن ابراهیم تفلیسی (متوفی 559 یا 579 قمری) را نخستین فارسی نویس دیار روم دانسته اند که چند اثر به فارسی آن سرزمین نوشته است. امّا در سالهای اخیر رساله دیگری با عنوان «کشف العقبه» که در مجموعه ای از رسائل که در قرن هشتم کتابت شده، مندرج است، به عنوان اوّلین اثر به زبان فارسی در آناطولی مطرح شده است. تاریخ تألیف این اثر اواخر قرن پنجم تخمین زده شده که بسیار جالب توجّه و قابل تأمّل است و در صورت اثبات این فرضیه تاریخ تألیف اوّلین اثر به فارسی در آناتولی بیش از نیم قرن عقبتر می رود و از لحاظ سابقه زبان و ادب فارسی در آسیای صغیر بسیار حائز اهمیت است. در این مقاله ضمن معرفی اجمالی رساله به قراینی اشاره شده که نشان می دهد این اثر می تواند به عنوان اوّلین اثر احتمالی در دیار روم پذیرفته شود.

قالی عثمانی دارای گستره وسیعی از طرح و نقش، رنگ و بافت بوده که در تاریخ قالیبافی جهان اهمیت خاصی دارد. در مدت حکومت عثمانیها (1299-1922م) تولید قالی نسبت به دوره پیشین توسعه بیشتری پیدا کرد به گونه ای که قرن شانزدهم و نیمه اول قرن هفدهم میلادی باشکوه ترین این دوره تلقی می شود. با بررسی قالی های عثمانی میتوان ردپای هنر ایران را ملاحظه کرد. نفوذ هنر ایران در قالی عثمانی بعد از فتح استانبول (1453م) شدت بیشتری میگیرد و آثار آن، در تغییر طرح و نقش و بافت قالی ها دیده می شود. به همین منظور، میتوان قالی عثمانی را در دو گروه، دسته بندی کرد. هدف این مقاله، بازشناسی قالی های دوره عثمانی و عوامل تاثیرگذاری هنر ایران، در شکل گیری قالی های گروه دوم این دوره است. براین اساس پرسش های مقاله حاضر این است؛ چه قالیهایی از گروه دوم قالی های دوره عثمانی تحت تاثیر نفوذ هنر ایران بافته شده است؟ چه عواملی زمینه ساز تاثیر هنر ایران بر شکل دهی به قالی های عثمانی شدند؟ روش تحقیق توصیفی تحلیلی تطبیقی است، گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و بخشی از تصاویر از طریق جستجو در موزه ها تهیه شده است. یافته های تحقیق نشان میدهد که نفوذ فرهنگ و هنر ایرانی از طریق مهاجرت اجباری و اختیاری هنرمندان به دربار عثمانی، هدایای پادشاهان، غارت و چپاول آثار هنری ایران توسط عثمانی در زمان اشغال، صادرات قالی ایران به عثمانی از عوامل تاثیرگذار بر هنر قالیبافی عثمانی بوده است.

با آغاز دوره موسوم به امیرنشین های ترکمن در آناتولی، معماری اسلامی این منطقه نیز دوره متفاوتی را تجربه کرد. می توان از تحولات معماری این دوره به مثابه دوره گذار یاد کرد. به رغم اینکه سبک معماری به جای مانده از عهد سلاجقه روم، به شکلی رایج در بنای آثار و ابنیه استفاده می شد، اما به تدریج تغییراتی ملموس در معماری برخی امیرنشین های ترکمن پدیدار شد. نکته قابل توجه در این تغییرات در امیرنشین های آناتولی مرکزی ازجمله قره مانیان، چندان چشمگیر نبود، اما در امیرنشین های غرب آن مانند آیدین و منتشا نوآوری های ملموسی در معماری به وقوع پیوست. ازاین رو، پژوهش حاضر بر آن است تا با بررسی  معماری اسلامی این دوره از تاریخ آناتولی اسلامی و ترسیم ویژگی های آن، تحولات صورت گرفته را تبیین نماید. یافته های مقاله نشان می دهد که، اگرچه سبک معماری مسجد و مدرسه در شهرهایی مانند قونیه، مغنیسیا (مانیسا)، ارمناک و تیره، مبتنی بر سبک معماری دوره سلجوقیان بود، اما در امیرنشین های ترکمن غرب آناتولی، با وجود استمرار ویژگی های کلی سبک دوره پیشین، معماران این دوره تغییراتی مانند افزایش مساحت زیر گنبد در بناها و مساجد را به انجام رسانده اند. بر این اساس، می توان از معماری دوره ملوک الطوایفی امیرنشین های ترکمن به واسطه ویژگی استمرار و تحول در معماری این منطقه، به عنوان حلقه وصل معماری دو دوره مهمِ تاریخی سلجوقیان و عثمانیان در آناتولی یاد کرد.

فرهنگ سنگ افراشت در گستره زمانی چندهزارساله از مرزهای غربی چین تا دریای بالتیک و اسپانیا متداول بوده و در دوره های اسلامی نیز در یافته های باستان شناسی و منابع مکتوب در صور مختلفی نمود یافته است. پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این پرسش ها است که مهم ترین عوامل گسترش زمانی و مکانی فرهنگ سنگ افراشت انسان ریخت چیست؟ و مفاهیم به کار رفته در فرهنگ سنگ افراشت انسان ریخت در دوران پیش ازتاریخ و دوران اسلامی چیست؟ پژوهش حاضر ضمن بررسی گسترش زمانی و مکانی این فرهنگ و معرفی نمونه های شاخص آن در حوزه جغرافیایی بین دریای سیاه و حوزه فرهنگی دریای خزر به بررسی چیستی و چرایی برپایی سنگ افراشت ها می پردازد. این پژوهش از نوع تحلیلی-تاریخی فرهنگی بوده که اطلاعات آن بر پایه مطالعات اسنادی و کتابخانه ای گردآوری شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهند مهم ترین عوامل گسترش زمانی فرهنگ سنگ افراشت انسان ریخت به دلیل ارتباط آن ها با سنن و آئین های مذهبی بوده و آن چه سبب گسترش مکانی این فرهنگ شده، احتمالاً با مبادلات تجاری و به تبع آن مبادلات فرهنگی ارتباط داشته است؛ هم چنین سنگ افراشت ها درطول ازمنه به اشکال انسانی و حیوانی و نمادهای باروری قابل مشاهده است که در موارد متعددی در قالب، تجسم فرد متوفی در ارتباط با مدفن وی نمود یافته است. قدیمی ترین نمونه سنگ افراشت انسان ریخت شناسایی شده در حوزه جغرافیایی مذکور، متعلق به استل دوبندی در شمال باکو است. این سنگ افراشت در حالت برجای در ارتباط با یک کورگان به دست آمده که درون آن مواد فرهنگی از اواخر دوره فرهنگ مایکوپ به دست آمده است. این فرهنگ متعلق به اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم پیش ازمیلاد است. در ادامه نمونه های دیگری از سنگ افراشت ها در سوریه، ترکیه و شمال غرب ایران نیز مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهند؛ هرچند ارتباط گاهنگاری و باستان شناختی بین نمونه های پیش از تاریخ و ازمنه بعد از میلاد وجود ندارد، اما تمامی نمونه ها با مقوله تدفین، سنن و آئین های مذهبی ارتباط داشته و به تجسم شخصی که احتمالاً از مرتبه اجتماعی بالایی برخوردار است، می پردازد. این موضوع در متون و یافته های باستان شناختی نمود داشته است.

در فاصله زمانی قرون پنجم تا هفتم قمری، شماری از افراد جامعه نخبگانی از جمله متصوفان و عارفان مسلمان، ایران را به قصد آناتولی ترک کردند. در پژوهش پیش رو تلاش شده است با روش تاریخی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای، چرایی مهاجرت صوفیان بررسی و تبیین شود. با الهام از نظریه جاذبه و دافعه «اورت. اس. لی» و با تکیه بر شواهد تاریخی، مشخص گردید برخلاف باور رایج که بر تأثیر حمله مغول بر مهاجرت متصوفان به عنوان اصلی ترین عامل مهاجرت مبتنی است، سلسله عوامل رانشی همچون افزایش روزافزون جمعیت مهاجران ترکمن، رواج تعصبات اعتقادی و تقویت آن توسط اهالی سیاست، جنگ ها، منازعات و بلایای طبیعی و مجموعه ای از عوامل کششی از جمله فعالیت های تبلیغی، آموزشی و دفاع از مرزهای اسلام، اقامه دین، محترم شمردن متصوفان توسط سلاطین سلجوقی و تساهل و تسامح آنان و همچنین دوری آناتولی از مناطق پرآشوب، به عنوان مهم ترین عوامل مؤثر در تحقق پدیده مهاجرت صوفیان و عارفان به آناتولی قابل بررسی می باشند.