باستانی پاریزی

استاد باستانی پاریزی که حدود هفتاد سال در زمینه های تاریخی، ادبی و غیره قلم فرسایی نمود و آثار فراوانی را عرضه کرد، بدون شک از پرکارترین مورخین معاصر ایران بوده است. در کنار محاسن بسیار کارش که مردم را وارد تاریخ نمود و بیشتر تاریخ محلی و مردمی را نوشت و با شیوه خاص خود مخاطب فراوانی را جذب نمود، دارای ایراداتی هم بود، ازآن جمله که آثارش با معیارهای علمی و آکادمیک تاریخ نویسی فاصله داشت. مطمئناً با مرگ آن سعید فقید فرصت بیشتری است تا عملکرد او در تاریخ نویسی به محک نقد و نقادی گذاشته شود. هدف این مقاله بررسی و تبیین سبک و سیاق استاد باستانی پاریزی در تاریخ نویسی و طرح اشکالات وارده به سبک وی و کنکاش درباره پاسخ های آن مرحوم در آثارش به نقد نقادان کارهایش می باشد.

قصه بازتاب دهنده بخش مهمی از فرهنگ و تمدن یک قوم و از جنبه های مختلف قابل توجه و بررسی است. بیش از دویست سال است که مطالعات علمی در حوزه قصه آغاز شده است. برادران گریم اولین کسانی بودند که قصه ها را با نگاهی علمی گردآوری کردند. صد سال بعد در 1910م آنتی آرنه با اثر <em>فهرست تیپ های قصه، زمینه مطالعه جهانی بر روی قصه ها را فراهم کرد. پنجاه سال بعد استیث تامسون تحریری جدید از اثر آرنه ارائه داد که این تحریر به فهرست آرنه/ تامسون شهرت و مقبولیت یافت. در زمینه قصه های ایرانی اولین و جدی ترین کار در حوزه طبقه بندی علمی قصه ها توسط اولریش مارزلف در 1984م انجام گرفت. پس از این با وجود مطالعات گسترده پژوهشگران و دانشجویان ایرانی در این حوزه، در بخش طبقه بندی قصه ها، فعالیت چشمگیری انجام نشده است. پژوهش حاضر به طبقه بندی قصه های عامه در چندین متن تاریخی معاصر کرمان می پردازد و از این حیث نمونه ای پیشین ندارد. این پژوهش هفت اثر باستانی پاریزی (1393-1304) و یک اثر محمود متدیّن مشهور به همّت کرمانی (1374-1298) را بر پایه ی الگوی آرنه/ تامسون و مارزلف مورد مطالعه قرار داده است.

همان گونه که پس از آغاز عصر روشنگری و تحولات اجتماعی و سیاسی در اروپا، تاریخ نگاری نیز تحول یافت و یکی از مهم ترین رویکردهای تاریخ نگاری مدرن، توجه به مردم و نقش توده ها در تحولات تاریخی بود، آگاهی توده ها از تاریخ نیز در برنامه ریزی اجتماعی و فرهنگی نظام های مختلف اهمیت یافت و زمینه گرایش به آگاهی عمومی از تاریخ افزایش یافت. از این رو در تاریخ نگاری مدرن، افزون بر تبیین تاریخ مردمی، تاریخ نگاری برای مردم و مخاطب عام نیز موردتوجه قرار گرفت. در ایران نیز چنین رویکردهایی در تاریخ نگاری در سده گذشته در روش و نگرش پاره ای مورخان پدیدار شد. باستانی پاریزی نمونه ای مهم از مورخان حرفه ای و دانشمند ایران معاصر است که بررسی موضوعی و محتوایی آثار او و اقبال عمومی به نوشته هایش، به روشنی رویکرد تاریخ برای مردم را در تاریخ نویسی او و نیز کامیابی روشی در همگانی سازی تاریخ را نشان می دهد. به هرروی این پژوهش با چنین رویکردی به روش تحلیلی به بررسی جایگاه مخاطب عام در تاریخ نگاری باستانی پاریزی می پردازد. پرسش اساسی این تحقیق، بررسی چرایی و چگونگی توجه به مخاطب عام در تاریخ نگاری باستانی پاریزی است. بدین سان در این مقاله پس از مقدمه به تاریخ نگاری برای مخاطب عام در ایران، بررسی زندگی و آثار باستانی پاریزی، نگرش او در تاریخ نگاری برای عام، عوامل مؤثر بر تاریخ نگاری باستانی پاریزی، بازتاب و دامنه تأثیرگذاری تاریخ نگاری او و عوامل و موانع پایداری آن پرداخته می شود. دست آوردهای پژوهش نشان می دهد باستانی پاریزی حق ویژه ای برای تاریخ خوانی و تاریخ دانی مخاطب عام قائل بود به همین دلیل در انتخاب موضوع و چگونگی پرداختن به آن همواره مخاطبان عام را مورد توجه قرار داده است.

در سده های اخیر تاریخ نگاری به مثابه سبک گذشتگان دور، جایگاهش را به نوعی تاریخ نگاری عامه پسند داده است. گرچه این تاریخ نگاری نیز از نکته ها نغز و دقیقی برخوردار است اما با همه این ها نگارنده این نوع تاریخ به نوعی با نگاهی طنازانه و رویکردی جدید سعی در بیان مسایل تاریخی داشته و مخاطب خاص خود که همانا عامه مردم می باشند را جذب نموده و چه بسا که تاثیری بسیار ژرف تر بر مخاطب دارد. در این میان به جرات می توان این گونه فرض کرد که استاد باستانی پاریزی (1304-1393 ش) یکی از پیشگامان این سبک تاریخنگاری می باشد که با بیانی نافذ تاریخ را برای مخاطب عامه نگاشته است. پرسش اساسی این مقاله ، بررسی چرایی و چگونگی توجه به مخاطب عام در تاریخ نگاری باستانی پاریزی است. باستانی پاریزی در تمام نوشته های تاریخی و ادبی خود دغدغه تمدن ایران و فرهنگ ایرانی را به خوبی به تصویر کشیده و همواره بر این اصل تاکید داشته است. در این مقاله به بررسی سبک تاریخ نگاری استاد باستانی پاریزی می پردازیم.

تاریخ نگاری محلی سومین گونه مشهور تاریخ نویسی پس از تاریخ های سلسله ای و عمومی است که به ثبت و ضبط وقایع تاریخی در محدوده یک مکان اطلاق می شود. در این مقاله به بررسی برخی مؤلفه های تاریخ نگاری محلی در آثار باستانی پاریزی پرداخته می شود. وی که دلبستگی ویژه ای به کرمان و زادگاهش پاریز داشت، در همه آثار خود به تاریخ این منطقه و همه زیروبم حوادث و رویدادهایش پرداخته است. در این مقاله به دو سؤال اصلی ریخت شناسی محلی نگاری باستانی پاریزی چیست؟ و مؤلفه های تاریخ نگاری محلی باستانی پاریزی چیست؟ پاسخ داده می شود. روش پژوهش کتابخانه ای به همراه تحلیل و توصیف تاریخی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که توجه به مسائل اجتماعی و اقتصادی با محوریت توده مردم، استفاده از ضرب المثل ها، اشعار، گفتارهای عامیانه، توجه دقیق به نام شهرها، روستاها و آبادی ها و نقل خاطرات شفاهی در نگارش تاریخ ازجمله مهم ترین مشخصه های تاریخ نگاری محلی این نویسنده است. همچنین وی جز معدود نویسندگان محلی نگار است که هم زمان در تاریخ نگاری محلی خود از روش ترکیبی محلی نگاری در طول و عرض استفاده نموده است.

باستانی پاریزی در تاریخ نگاری، به ویژه در حوزه تاریخ اجتماعی، صاحب سبکی ویژه خود است. در تاریخ نگاری او چند زمینه مطالعاتی از اهمیت بسیاری برخوردارند، از جمله تاریخ اجتماعی، نقش زن در تاریخ، و تاریخ نگاری محلی. در اندیشه و نوشته های او تاریخ نگاری محلی، با تأکید بر کرمان و پاریز، جایگاه مهمی دارد و نقش زن در تاریخ حلقه واسط میان تاریخ نگاری محلی و تاریخ اجتماعی در آثار اوست که بررسی این موضوع هدف اصلی مقاله حاضر است. او جایگاه و نقش تاریخی زن را در مجموعه مقالات و کتاب های خود مانند «جای پای زن در تاریخ» و گذار زن از گدار تاریخ کاملاً نشان داده است. بستر مطالعاتی او برای پرداختن به این موضوع تاریخ محلی است که او گاه پای را از کرمان فراتر می نهد و در جست وجوی شواهد تحقیقی همه تاریخ های محلی را مورد توجه قرار می دهد. باستانی پاریزی به جریان تاریخ نگاری معترض است که از مطالعه نقش زن غلفت کرده است. به همین دلیل می کوشد جایگاه زن را در تاریخ محلی و ملی تبیین کند.

یکی از نویسندگان با ذوق و پراثر روزگار ما دکتر محمد ابراهیم پاریزی بود. او علاوه بر اطلاعات عمیق تاریخی و قلم روان و پر رنگ و نگاری که برای نوشتن داشت، در انتخاب عنوان برای کتاب ها و مقالاتش نیز خلاقیت فراوانی از خودنشان داد. نام هایی که گاه بسیار علمی و منطقی و گاه بسیار ابهام آمیز و رمانتیک و زمانی بسیار پرموسیقی و خیال انگیز هستند. ما در این نوشتار تأملی در عناوین کتب دکتر پاریزی کردیم و با توجه به سیر عنوان گزینی در ایران و جایگاه نویسندگان در این روند تاریخی، شگردهای رمانتیک عنوان گزینی ایشان را دقیق تر نگریستیم و با معرفی مختصر آثار، جنبه های جذاب عناوین را بررسی کردیم . در نهایت آنچه حاصل آمد این که باستانی پاریزی نویسنده ای متمایل به مکتب رمانتیسم است و این تمایل ،در عناوین برخی آثار، به صورت های متفاوت ؛نظیر توجه به حسّ و عاطفه ، تخیل، وزن و موسیقی، ابهام و ایهام پردازی، آشنایی زدایی و تشخیص ، توجه به تجربه های شخصی و سیاحت آفاقی به ویژه در زمان و .....نمود پیدا کرده است .البته دسته ای از عناوین منتخب ایشان نیز جنبه های علمی، - تاریخی دارد و بیشتراشتمال بر مفهوم کتاب، مد نظر نویسنده بوده است.

مقاله حاضر بر اساس آثار منتشر شده استاد باستانی پاریزی، دیدگاه تاریخی او را مورد بحث قرار می دهد. پژوهش حاضر با این فرضیه نوشته شده است که هیچ مورخی بدون «نظر» مطلب نمی نویسد، بلکه معلومات پیشین، محیط تربیتی، اوضاع و احوال اجتماعی و البته تجربه زیسته زمینه های لازم را برای تاریخ نگاری فراهم می نمایند. بنابراین، با اینکه عناوین و موضوعات کتاب های باستانی پاریزی بسی ساده بودند، در پشت این عناوین و مطالب مطرح شده، نگاهی تاریخ نگارانه وجود داشت که نویسنده را برای پیشبرد طرح خود راهنمائی می کرد. بیشتر مطالب این مقاله برگرفته از آثار باستانی پاریزی است، اما در برخی موارد برای فهم بهتر موضوع، به برخی منابع دیگر نیز ارجاع داده شده است. هدف مقاله این است تا نشان دهد باستانی پاریزی نیز تلاش داشت برای سبک تاریخ نویسی خود مفاهیمی ارائه نماید. در این پژوهش به برخی از این مفاهیم که خاص اوست اشاره شده است. پرسش اصلی مقاله حاضر این است که در تاریخ نگاری باستانی پاریزی چه عناصری به شکل «پیشینی» تأثیرگذار بوده اند؟ که با استفاده از روش تحلیل محتوا به این پرسش پاسخ داده شده است.

محمد ابراهیم باستانی پاریزی پژوهشگری است که در آثارش نقش و عملکرد زنان در تاریخ ایران بیشتر از سایر مورخین معاصر، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. وی علاوه بر ارزیابی و گزارش سرگذشت زنان مشهور، به جنبه هایی از حضور زن در تاریخ توجه داشته است که شاید از دید دیگر مورخان پنهان بوده و یا نادیده انگاشته شده است. وی در مقاله ها و کتاب های مختلف به نقش زنان و تأثیر حضور آن ها در جامعه پرداخته و در مقایسه با دیگر مورخان هم عصر خود، در تاریخ نگاری خویش التفات بیشتری نسبت به زنان نشان داده است. هدف این مقاله آن است که به روش توصیفی-تحلیلی و براساس داده های برگرفته از منابع کتابخانه ای، مقام و موقعیّت زنان در نگاه باستانی پاریزی را تبیین و تحلیل نماید. یافته های این پژوهش نشان می دهد که از جایگاه زن در آثار وی، وجهه نیک و مثبت زن بر وجه منفی آن برتری دارد و در مجموعه آثاری که با عنوان «هفتی» شهرت یافته، در مقایسه با دیگر آثارش، بیشتر به نقش و جایگاه زنان اشاره داشته است. علاوه بر پرداختن به نقش زن در اجتماع، او به نقش فرهنگی زن در آثارش نیز توجه کرده است. وی به نقش زن در خانواده و همچنین، قدرت اقتصادی زن توجه خاص دارد و در بسیاری از حوادث سیاسی نقش زنان را به عنوان عوامل پشت پرده و محرّک مردان در تصمیم گیری های مهم سیاسی جستجو کرده است.