فرهنگ شیعی

آثار معماری به عنوان یکی از منابع مهم تاریخ نگاری، جایگاه ویژه ای در شناخت مسائل تاریخی هر سرزمین، دارد و تحقیق در خصوص تبادلات فرهنگی، مهاجرت اقوام، ظهور افکار و عقاید متعدد، و وضعیت اقتصادی، اغلب به کمک آثار مذکور انجام می شود. از جمله، تزئینات به کار رفته در تعداد قابل توجهی از بناهای تاریخی آناطولی از علاقه و محبت مردمان آن سرزمین نسبت به علی(ع) و اهل بیت پیامبر حکایت دارد. جریان حب آل علی، از دوره سلجوقیان روم، به تدریج شرایط لازم را برای ادامه حیات در تاریخ فرهنگی آناطولی به دست آورد و در معماری آن منطقه نشانه هایی بر جای گذاشت. شاهد این مدعا، استفاده هنری از نام امام علی(ع) در تزئین معماری مساجد و اماکن دیگر می باشد. حجم آثار و نشانه های شیعی یا منسوب به تشیع که در اَبنیه تاریخی آناطولی بر جای مانده، گویای این واقعیت می باشد که در گذشته نوعی هم گرایی عقیدتی و فرهنگی میان پیروان فرق مختلف اسلامی در آن منطقه، حاکم بوده است. شناخت مظاهر و نمادهای مذکور در ابنیه و معماری آناطولی، موضوع مقاله حاضر است. این تحقیق به روش توصیفی تحلیلی انجام و در گردآوری داده ها، از شیوه های کتابخانه ای و اینترنتی استفاده شده است.

در عرصه سیاسی مهمترین نتیجه مهاجرت سادات علوی به شمال ایران در قرن سوم هجری،تأسیس حکومت شیعی علوی در طبرستان بود.در اوایل قرن چهارم هجری با شکل گیری و بنیان گرفتن مکتب ناصریه، شهرهایی چون آمل و هوسم از مراکز اصلی ترویج فرهنگ شیعی در سراسر طبرستان و دیلم به شمارمی رفتند. این نوشتار بر آن است با شیوه توصیفی و تحلیلی ، تلاش ناصرکبیر در نشر اندیشه شیعی طبرستان را مورد بررسی قرار دهد. در مجموع می توان چنین نتیجه گرفت، محبوبیت علویان در بین عامه مردم طبرستان از یک سو و تلاش ناصرکبیر در نشر اسلام و اندیشه شیعی، سبب ساخت و راه اندازی مدارس، کتابخانه ها، محافل بحث و مناظره و تدریس علوم دینی شد.تمامی این موارد در اعتلای فرهنگ شیعی تأثیرگذار بوده است.اهمیت این تلاش ها در این است که با توجه به جو سیاسی و تسنن حاکم ،این منطقه در احیای فرهنگ شیعی تلاش نموده است.

ابعاد فرهنگی مذهبی دوران صفویه (907 – 1187ق) و ریشه های اندیشه ای آن، کم و بیش به وسیله پژوهش گران بررسی گردیده است. با این حال، کاربست برخی نظریه ها می تواند نگاه های تحلیلی و تعلیلی را برای واکاوی دوره های تاریخی و گذارهای فرهنگی قوت بخشد. مقاله حاضر می کوشد براساس نظریه هژمونی گرامشی به عنوان یکی از مهم ترین نظریه های سیاسی _ فرهنگی قرن بیستم میلادی و با تکیه بر اسناد تاریخی  و روش توصیفی_ تحلیلی، عوامل هژمونی فرهنگی شیعه را در دوران صفویه بررسی نماید. بر اساس یافته های این مقاله، مواردی مانند توسعه سازمان روحانیت در نقش یک نهاد اندیشه محور، حمایت از فقهای برجسته به عنوان نخبگان فرهنگی برای گسترش مذهب رسمی حکومت، ترویج آیین های مذهبی برای کامیابی در رویاروی های فرهنگی و اهتمام به مقدسات شیعه با هدف یکسان سازی فرهنگ عامیانه از عوامل ایجاد این هژمونی بوده است.

فرهنگ و نقش آن در حوزه ی دیپلماسی و سیاست خارجی ،به ویژه با ظهور نظریات سازه-انگاری و انتقادی در روابط بین الملل از اهمّیت به سزایی برخوردار شده است. در سیاست خارجی ایران نیز به ویژه در موضوع هسته ای، نقش فرهنگ شیعی-عاشورایی پررنگ است؛ به طوری که، گفتمان این فرهنگ با تأکید بر حق گرایی، نفی سازش و ذلت، ایستادگی در برابر زور و ... به وضوح بر مطالبات و استراتژی ایران تأثیرگذار بوده است. مقاله ی حاضر با روش تحلیلی و استفاده از نظریه ی سازه انگاری درصدد پاسخگویی به این سؤال اصلی است که فرهنگ شیعی و نماد عاشورا چه تأثیری بر مواضع مقامات ایران در موضوع هسته ای طیّ سال های 1392-1384 در برابر غرب داشت؟ فرضیه ی مقاله بدین شرح است که تأثیر فرهنگ شیعی و نماد عاشورا بر مواضع مقامات ایران به صورت ایستادگی در برابر غرب، اثبات حقّانیت ایران، نفی سازش و سلطه پذیری در برابر آمریکا، نمایان بوده است. این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه ای درصدد مطالعه ی این موضوع است. نتیجه ی مهم ّمقاله بدین شرح است که فرهنگ شیعی و نماد عاشورا مواضع مقامات ایران در برابر غرب در موضوع هسته ای را به سمت مفاهیم عمیق هویتی چون: عدالت محوری، شهادت طلبی، ظلم ستیزی، حق گرایی، استکبار ستیزی و نفی سازش سوق داد که با ارائه ی تصویری ذهنی به فرسایشی شدن مذاکرات و عمیق ترشدن بی اعتمادی به غرب منجر شد.

با توجه به نقش علم در شکوفایی جوامع بشری، بررسی تجربه های تاریخی و تمدنی می تواند در تدوین سیاست ها و برنامه های علمی از سوی سیاست گذاران و دولت مردان به کار آید. دولت صفویه و میراث فکری، فرهنگی و مذهبی آن به دلایل متعددی مانند نزدیکی نسبی زمانی با عصر حاضر، یکی از مهم ترین دوره های تاریخی برای این گونه بررسی ها به شمار می رود.  این پژوهش با رویکرد وصفی تحلیلی و بهره مندی از منابع تاریخی چون تواریخ عمومی، سلسله ای و دودمانی، سفرنامه ها و زندگی نامه ها در پی یافتن نقاط ضعف و قوت سیاست ها و تدابیر علمی در دولت صفویه است. یافته های این پژوهش نشان می دهد، ظهور تحولاتی چون گسترش فرهنگ اسلامی شیعی، صیانت از اصول فکری و مذهبی، توجه به مطالبات و نیازهای اجتماعی از نقاط قوت و مواردی چون انقطاع علمی و تمدنی، فقدان پویایی و نوآوری، عدم بهره مندی از ابزارها و شیوه های جدید آموزش و پژوهش، عدم بهره مندی مطلوب از دست آوردهای علمی و جلوگیری نکردن از مهاجرت دانشمندان به خارج از کشور از مهم ترین، نقاط ضعف سیاست های علمی این دوره به شمار می روند.

آل بویه که از شمال ایران برخاسته بودند، توانستند اولین حکومت مستقل شیعی را در بخش های وسیعی از ایران و عراق تأسیس نموده و بر دستگاه خلافت عباسی مسلط شوند. یکی از مهمترین پیامدهای تشکیل حکومت آل بویه، ترویج و تعمیق فرهنگ تشیع بر بخشهای وسیعی از سرزمین های مرکزی و غربی حوزه خلافت عباسی شد. هدف این مقاله بررسی شناسایی این پیامدها و ارزیابی نقش امرای آل بویه در این موضوع است. نتایج بررسی نشان می دهد که شیعیان با حمایت آل بویه توانستند مراسم و مناسک مذهبی خود را با فراغ بال بیشتر و به صورت عمومی اجرا کنند.شیعیان در این دوره مراسم سوگواری امام حسین(ع) در روز عاشورا وجشن غدیر خم را به صورت رسمی و آشکار برگزار می نمودند. آل بویه، مراقد مطهر ائمه(ع) را بازسازی و زمینه ی حضور زوار را فراهم کردند. در آن دوران، اذان شیعی رواج پیدا کرد و نقابت علویان احیاء گردید.

گرایش به مذهب شیعه و محبت نسبت به اهلِ بیت در خطه یزد، از سابقه ای طولانی برخوردار است و پیشینه آن به قرون نخست هجری بازمی گردد. مطالعاتی که تاکنون درباره پیشینه گرایش به تشیع در یزد انجام شده، بیشتر بر پایه منابع و متون تاریخی استوار بوده است. اما آنچه کمتر مورد توجه بوده و می تواند زاویه دید جدیدی به شمار آید، التفات به کتیبه هاست که می تواند این موضوع را با کمترین سوگیری و مداخله بازتاب دهد. کتیبه به مثابه یک رسانه، بسیاری از مسائل فرهنگی دوران شکل گیری خود از جمله باورها و ارزش ها را نمایان می کند؛ از همین رو پژوهش حاضر کوشیده است با شناسایی و گونه شناسی مضامین شیعی به کار رفته در کتیبه های پیشاصفوی یزد، نمودهای فرهنگی مذهب تشیع در آنها را مورد مداقّه قرار دهد و به هشت گونه بازنمود مضامین شیعی در عصری که هنوز شیعه، به عنوان مذهب رسمی و حکومتی ایران درنیامده بود، دست یابد. روش پژوهش در این نوشتار، توصیفی تحلیلی است و در گردآوری داده ها، ترکیبی از شیوه کتابخانه ای و میدانی مورد اهتمام بوده است.

با انتخاب تشیع به عنوان مذهب رسمی برخی از سلسله های دکن به ویژه قطب شاهیان شکل تازه ای از فرهنگ هند و  ایرانی در این منطقه شکل گرفت. از این رو این پژوهش باهدف شناخت نحوه و میزان تعامل فرهنگ تشیع ایرانی با سنت های بومی دکن، به چگونگی تأثیرگذاری فرهنگ ایرانیان بر آیین های عزاداری ماه محرم نزد قطب شاهیان می پردازد. ارتباط چند جانبه قطب شاهیان هند با صوفیان نفوذ فرهنگ ایرانی را در شبه قاره گسترده تر کرد که پرداختن به آن ضروری به نظر می رسد؛ اعتماد قطب شاهیان به کارگزاران ایرانی، تساهل مذهبی پادشاهان این سلسله همچنین سیاست های مهاجرتی و اقتصادی ایشان باعث شده بود تا جمعیت زیادی از ایرانیان به این سرزمین کوچ کنند، در نتیجه مراسم تشیع با رنگ و بویی ایرانی به ویژه در سه حوزه، «مکا ن های مختص به برگزاری این مراسم » ، «شیوه برگزاری مراسم» و اشیای نمادین این مراسم، به طور مشخص «عَلَم» این منطقه رونق گرفت. اما این تأثیرگذاری منوط به نوعی قدرت فرهنگی بود که با زوال قدرت قطب شاهیان، ضعیف شدن نقش نخبگان و کاهش بافت جمعیتی مهاجران ایرانی دستخوش تغییر شد.