کیفیت زندگی شهری

ارزیابی و کمی سازی کیفیت زندگی شهری یکی از پیش نیازهای مهم و کلیدی در برنامه ریزی و توسعه شهری است. هدف اصلی مطالعه حاضر ارائه یک استراتژی مبتنی بر سیستم تصمیم گیری چند معیاره مکانی برای ارزیابی کیفیت زندگی شهری در منطقه 2 تهران می باشد. برای این منظور، از 8 زیرمعیار محیطی و 6 زیرمعیار زیرساختی استفاده شد. وزن معیارها و زیرمعیارها موثر بر اساس نظر کارشناسان با استفاده از روش بهترین-بدترین محاسبه شد. سپس از روش میانگین وزنی مرتب شده برای تولید نقشه های کیفیت زندگی شهری در سناریوهای ذهنی مختلف استفاده شد. در نهایت، توزیع مکانی جمعیت در کلاس های مختلف کیفیت زندگی شهری ارزیابی شد. از بین معیارهای زیرساختی و محیطی به ترتیب معیارهای تراکم جمعیت و آلودگی هوا دارای بیشترین تأثیر در کیفیت زندگی شهری بودند. نقشه های کیفیت زندگی شهری در سناریوهای مختلف نشان داد که با افزایش درجه خوش بینی مساحت طبقات با کیفیت زندگی شهری بالا و خیلی بالا افزایش و با کاهش مقدار درجه خوش بینی مساحت طبقات با کیفیت زندگی شهری بالا و خیلی بالا کاهش می یابد. نتایج این مطالعه نشان داد که درصد بالایی از جمعیت در محیط شهری در شرایط کیفیت زندگی شهری پایین ساکن هستند که بیانگر ضرورت ارزیابی وضع موجود کیفیت زندگی شهری و برنامه ریزی برای بهبود وضع وجود می باشد

با توجه به اهمیت کیفیت زندگی در شهرها، تلاش برای تأمین و ارتقاء آن از مهم ترین اصول و اولویت های برنامه ریزان و سیاستگذاران شهرسازی و مدیران و مسئولان حکومتی در هر جامعه و کشوری است. عوامل و شاخصه های متعددی بر کیفیت زندگی در شهرها تأثیرگذار می باشند، جرم و جرم خیزی در مناطق شهری از جمله عوامل مهمی است که می تواند کیفیت زندگی شهری را تحت تأثیر خود قرار دهد. در همین راستا، این پژوهش با هدف بررسی و مقایسه تطبیقی جرم خیزی و کیفیت زندگی در مناطق پنج گانه شهر ارومیه انجام شده است. روش اتخاذ شده در پژوهش کاربردی حاضر، توصیفی - تحلیلی بوده و جهت گردآوری داده ها از مطالعات کتابخانه ای- اسنادی و میدانی استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه کارشناسان و متخصصان ذیربط با موضوع و ساکنان شهر ارومیه (736224 نفر) می باشد که با استفاده از فرمول کوکران به ترتیب نمونه هایی با حجم 30 و 384 نفر تعیین گردید. به منظور تحلیل داده های پژوهش نیز از مدل تلفیقی Dematel- ANP- Topsis بهره گرفته شده است. بر اساس تجزیه و تحلیل های انجام گرفته به لحاظ کیفیت زندگی در شهر ارومیه مناطق پنج، یک، سه، چهار و دو به ترتیب با امتیازهای  255/0، 232/0، 210/0، 161/0، 142/0 و از لحاظ جرم خیزی شهری مناطق دو، چهار، یک، سه و پنج با درصدهای 32/38، 4/21، 37/18، 34/15، 57/6، به ترتیب در رتبه های اول تا پنجم قرار گرفته اند. به طور کلی، نتایج حاصل از اجرای تحقیق حاضر نشان دهنده ی وجود رابطه ی معنادار و معکوس بین جرم خیزی و کیفیت زندگی در مناطق پنج گانه شهر ارومیه می باشد.

از زمانی که مهاجر فقیر روستایی در چرخه و فرآیند معیوب توسعه نیافتگی، از «چاله روستا برمی خیزد و به چاهی در شهر می افتد»، فقر مضاعف جوانه می زند و انواع کارکردهای منفی خواسته و ناخواسته آن پدیدار و آشکار می شود. براساس ناسازگاری، تعارض و تناقض میان وضع مطلوب کیفیت زندگی شهری با وضع موجود آن در جامعه آماری پژوهش حاضر، بررسی جامعه شناختی با رویکرد تطبیقی، تلفیق گرا و بین رشته ای در برخی از مناطق شهر تهران به سامان آمد که بخشی از یافته های آن در پژوهش حاضر تدوین و گزارش می شود. پژوهش مزبور با بهره مندی از روش های آمیخته و با حمایت نظام نظری تلفیقی در قلم رو و دامنه شهری مناطق 10 و 17 شهرداری تهران، انجام یافت و در بخش کمّی و پیمایش پژوهش با شیوه نمونه گیری G.power 400 واحد نمونه/ خانوار شهری انتخاب و با ابزار گردآوری پرسش نامه با میزان روایی حدود 94% آزمون آلفا کرنباخ، سنجش شدند که نتیجه برخی از آن ها در بخش تبیینی نوشتار حاضر، گزارش شده است. فرهنگ فقر شهری، فقرفضای شهری، آسیب های شهری در این مناطق محسوس و در عین حال متفاوت و متمایز است که در فرضیه آزمایی پژوهش، سهم قابل توجه و تعیین کننده ای هرکدام در تبیین میزان کیفیت زندگی شهری محله های این مناطق آزمون شدند. نتایج آزمون مدل نظری پژوهش بیان گر این است که؛ برساخت سازه کیفیت زندگی شهری محله های مناطق 10 و 17 شهری شهرداری تهران از عامل زمینه ای فرهنگ فقر شهری با ضریب تأثیر 46%، از عامل زمینه ای فقر فضای شهری با ضریب تأثیر 26 و از عامل آسیب های شهری (باضریب تأثیر 14%) و در کل حدود 85% متأثر است؛ به عبارت دیگر، عامل پیامدی سازه چندبُعدی، پیچیده و پایدار ساختمان کیفیت زندگی شهری، ترجمان و بازنمایی زنجیره از عامل های ناشی از فرآیند فقر مضاعف و توسعه نامتوازن شهر تهران است که  در قالب یک مدل علی به آزمون کشیده شده است.

شهر به عنوان عالی ترین نمود تمدن بشری، نقش بنیادینی در ایجاد زندگی خوب برای تمام شهروندان را دارد. اما در عین حال تاکید بر ابعاد کمی رشد در بسیاری از کشورها بویژه در کشورهای در حال توسعه منجر به دو قطبی شدن شهرها گردیده است. و از این روی برای حل مشکلات بشر شهرنشین و ارتقاء ابعاد کیفی زندگی او مفهومی تحت عنوان کیفیت زندگی مطرح و مورد تحقیق قرار گرفت. در واقع هدف مقاله تبیین سطوح کیفیت زندگی در بافت فرسوده شهر میاندوآب بر مبنای 6 شاخص اقتصادی، اجتماعی، مسکونی، دسترسی به تسهیلات و امکانات شهری، دسترسی به حمل و نقل عمومی و کیفیت بهداشت محیط می باشد. روش به کار گرفته در این مقاله توصیفی تحلیلی می باشد. ابتدا مطالعات اکتشافی به صورت کتابخانه ای و بازدید مقدماتی صورت گرفته و مطالعه میدانی با استفاده از روش پرسشنامه ای انجام شده است. برای تعیین حجم نمونه مورد مطالعه از تکنیک کوکران استفاده شده و در نهایت برای تحلیل و رتبه بندی محلات، روش آنتروپی و SAW به کار گرفته شده است. بر مبنای بررسی های صورت گرفته شاخص فضای سبز با امتیاز 477/0 و اختلاف چشمگیری نسبت به بقیه شاخص ها از اهمیت بالایی برخوردار بود. در کل میانگین هریک از عامل ها محاسبه شده است که عامل خدمات و تسهیلات شهری با امتیاز 138/0 در رتبه اول قرار گرفت که نشان دهنده عدم رضایت ساکنین بافت فرسوده از این شاخص می باشد که در برنامه ریزی های آینده باید به آن توجه زیادی شود. بر اساس نتایج بدست آمده از تکنیک SAW محلات 21، 19 و 20 از نظر شاخص های مورد مطالعه در بهترین شرایط و محلات 11، 10 و 12 در بدترین شرایط و پایین ترین رتبه قرار دارند.

مطالعات کیفیت زندگی به منظور شناسایی نقاط ضعف مناطق محروم، بالا بردن میزان رضایتمندی در بین شهروندان، رتبه بندی مکان ها و نقش آن به عنوان ابزاری کارآمد در مدیریت و برنامه ریزی شهری است. هدف این مطالعه ایجاد مدلی فازی شامل معیار های موثر برای ارزیابی کیفیت زندگی محلات شهری در مناطق 3، 4، 5 و 6 شهر مشهد می باشد. در این راستا ابتدا معیار های موثر در کیفیت زندگی که از داده های سنجش از دوری، آماری و داده های مکانی به دست آمده بود در 5 قلمرو؛ اقتصادی (نرخ اشتغال، بیکاری، مالکیت مسکن و اجاره نشینی)، اجتماعی (نرخ باسوادی و بیسوادی، طلاق و مهاجرت)، کالبدی (نوع مصالح و نوع اسکلت مساکن، شیب و تراکم جمعیت)، دسترسی به خدمات(مراکز آموزشی، درمانی، فرهنگی، تفریحی و شبکه ارتباطی) و زیست محیطی (سبزینگی، آلودگی هوا و دمای سطح زمین) استخراج و سپس با استفاده از فرایند تحلیل شبکه وزن دهی گردید. سپس برای مدل سازی مکانی کیفیت زندگی معیار های انتخاب شده با استفاده از مدل فازی گاما تلفیق شدند. نتایج به دست آمده حاکی از این است که کیفیت زندگی در محلات مرکزی محدوده مورد مطالعه از کیفیت زندگی مطلوبتری برخوردار هستند اما با دور شدن از نواحی مرکزی به سمت حاشیه های محدوده مورد مطالعه به تدریج از کیفیت زندگی کاسته می شود. بنابراین برای ارتقاء شاخص کیفیت زندگی شهروندان محلاتی که وضعیت مناسبی از نظر کیفیت زندگی ندارند، لازم است تغییراتی در جهت بهبود ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، عدالت فضایی و محیط زیستی، صورت گیرد. در ادامه بررسی شاخص خودهمبستگی مکانی موران (57/0) بر عدم تصادفی بودن نحوه توزیع ویژگی کیفیت زندگی شهری و وجود الگوی خوشه ای در محدوده مورد مطالعه تأکید دارد.

مقدمه: گسترش شهرها و افزایش روز افزون شهرنشینی به شکل امروزین و در قالب شهرهای پرتراکم با نقش های صنعتی تولیدی باعث تغییرات بنیادین مهمی در مفاهیم مرتبط با شهرنشینی شده و به طور کلی، تغییرات ساختاری عمده ای را در ساختار و ماهیت شهرهای امروزی به وجود آورده است. از سوی دیگر، حرکت شهرها به سمت مدرنیسم موجب شد که بسیاری از بافت های ارزشمند و تاریخی در بطن شهر ها با بی توجهی و تخریب عمده ای روبه رو شوند، اما پس از گذشت سال ها ظاهر شدن بسیاری از چالش ها و مشکلات شهری حاصل از مدرنیسم موجب شد بافت های تاریخی دوباره مورد توجه قرار گیرد و نوعی تقابل دوگانه و عمیقی میان بافت های شهری جدید و بافت های تاریخی به وجود آید. همین عامل باعث شد میزان برتری و مطلوبیت بسیاری از معیارهای شهرسازی میان بافت های شهری جدید و تاریخی مورد توجه قرار گیرد تا مشخص شود در هر یک از مفاهیم و معیار های باارزش شهری کدام از سطوح وضعیت مطلوب تری را برای زیست بهتر شهروندان ارائه می دهد. یکی از این مفاهیم مهم کیفیت زندگی شهری افراد است.کیفیت زندگی مفهومی، چندبعدی و پویا است که به زمینه و شرایط زندگی مردم یک منطقه تنیده و همه عواملی را که بر زندگی یک فرد تأثیر می گذارند، در بر می گیرد. با رواج رویکرد مدرنیسم در شهر ها و اوج گرفتن جریان شهرنشینی، ساختار شهری بسیاری کشور ها با تغییر و تحولات بنیادینی مواجه شد. همین امر موجب بی توجهی به بافت های تاریخی، پیرو آن کاهش سطح کیفیت زندگی در این بافت ها و تقابل پنهان بافت های تاریخی با سطوح جدید شهری شد. از این رو هدف پژوهش حاضر، بررسی تطبیقی وضعیت کیفیت زندگی و عوامل مؤثر بر آن در بافت های تاریخی و سطح شهر قزوین است.مواد و روش هاروش پژوهش، کاربردی و مبتنی بر روش های کمی است. برای گردآوری اطلاعات از تکمیل پرسشنامه استفاده شده است. هدف این پژوهش، بررسی و تحلیل وضعیت کیفیت زندگی و شاخص های مؤثر بر آن در بافت های تاریخی و سطح شهر قزوین است. شاخص های پژوهش با بررسی ادبیات منابع مرتبط استخراج شده اند. به بیان دیگر، رویکرد حاکم بر این پژوهش روش پیمایشی با استفاده از پرسشنامه درباره کیفیت زندگی شهری است، که در آن از مقیاس امتیازگذاری پنج گانه طیف لیکرت استفاده شده است. این پژوهش در سه گام انجام شده است. در گام اول برای بررسی وضعیت کیفیت زندگی در هر یک از محدوده های مورد مطالعه، شاخص های کیفیت زندگی با استفاده از آزمون T تک نمونه ای مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. در گام دوم شاخص های کیفیت زندگی با بهره گیری از روش تحلیل عاملی اکتشافی در نرم افزار SPSS به عامل های مجزا و ساختارمندی تفکیک شد و در نهایت، برای تبیین و مشخص سازی عوامل مؤثر کیفیت زندگی بر هریک از محدوده های مورد مطالعه (بافت تاریخی و سطح شهر قزوین) از روش رگرسیون گام به گام استفاده شد. یافته هابررسی وضعیت کیفیت زندگی در بافت تاریخی و سطح شهر قزوین بیانگر آن است که وضعیت دسترسی به خدمات و امکانات پرکاربرد شهری در سطح شهر قزوین نسبت به بافت های تاریخی از وضعیت مطلوب تری برخوردار است. این امر نشان از توجه مدیریت شهری در امور شهرسازی و تأکید بر برنامه ریزی شهری مدون و جدید سطح شهر نسبت به بافت های تاریخی دارد که موجب تأمین و پراکنش بهتر خدمات و امکانات شهری در سطح شهر و رضایتمندی و وضعیت مطلوب تر نسبت به بافت های تاریخی می شود. در مقابل در حوزه امنیت و برخی از مفاهیم فرهنگی و اجتماعی بافت های تاریخی وضعیت مطلوب تری را ارائه می دهند. نهایت وضعیت کلی کیفیت زندگی در محدوده ها نشان می دهد رضایتمندی از کیفیت زندگی کلی در هر دو گونه شهری علی رغم تفاوت ها در برخی مؤلفه ها تقریباً یکسان است و در هر دو گونه رضایتمندی مطلوبی از سطح کیفیت زندگی مشاهده نمی شود. تبیین شاخص های مؤثر بر کیفیت زندگی هر یک گونه ها نشان می دهد در بافت های تاریخی، عوامل: دسترسی به خدمات شهری، وضعیت فراغت و تفریح، وضعیت اقتصادی شهروندان به ترتیب دارای بیشترین اهمیت و تأثیرگذاری در تبیین کیفیت زندگی است. در مقابل در سطح شهر، عوامل دسترسی به خدمات شهری، دسترسی به خدمات آموزشی و تفریحی، پتانسیل های اقتصادی و اجتماعی شهروندان، وضعیت حمل و نقل شهری، مسکن و اقتصاد شهری به ترتیب دارای بیشترین تأثیر بر وضعیت کیفیت زندگی است. بررسی این مفهوم نشان می دهد عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی سطح شهر از نگاه کلی و از منظر ماهیت دارای اشتراک های بنیادینی با عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی بافت های تاریخی است و علی رغم این باور که بافت های تاریخی به جهت تفاوت در ماهیت و نوع بافت از منظر برخی مفاهیم مانند کیفیت زندگی دارای تفاوت های بنیادینی با سایر سطوح شهری است، نتایج بیانگر آن است که شاخص های مؤثر بر کیفیت زندگی در سطح شهر و بافت های تاریخی با یکدیگر از منظر ماهیت با یکدیگر تقریباً یکسان بوده و فقط در برخی از حوزه های جزئی و اندک دارای تفاوت های بنیادینی است.نتیجه گیرینتایج حاصل از تحلیل داده ها در محدوده های مورد مطالعه نشان می دهد وضعیت دسترسی به خدمات و امکانات شهری در سطح شهر قزوین نسبت به بافت های تاریخی از وضعیت مطلوب تری برخوردار است. در مقابل در حوزه امنیت و مفاهیم فرهنگی و اجتماعی بافت های تاریخی دارای سطوح بالاتر و وضعیت مطلوب تری هستند. رضایتمندی از کیفیت زندگی کلی در هر دو گونه شهری علی رغم تفاوت ها در برخی مؤلفه ها، در یک سطح است و در هر دو گونه رضایتمندی مطلوبی از سطح کیفیت زندگی مشاهده نمی شود. از منظر شاخص های مؤثر بر کیفیت زندگی در بافت های تاریخی عوامل، دسترسی به خدمات شهری، وضعیت فراغت و تفریح، وضعیت اقتصادی شهروندان به ترتیب بیشترین اهمیت و تأثیرگذاری در تبیین کیفیت زندگی را دارند و در سطح شهر قزوین عوامل دسترسی به خدمات شهری، دسترسی به خدمات آموزشی و تفریحی، پتانسیل های اقتصادی و اجتماعی شهروندان دارای بیشترین تأثیر و اهمیت است. بررسی این مفهوم نشان می دهد به خلاف تصور، عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی در بافت های تاریخی و سایر سطوح شهری اشتراکات بسیاری دارند و در هر دو گونه تقریباً یکسان بوده و دارای تفاوت های بسیاری اندکی هستند. از این رو در کلام آخر می توان بیان کرد که عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی در بافت های تاریخی و سایر سطوح شهری با یکدیگر متفاوت نبوده و بر حوزه های مشترکی دلالت دارند که در برنامه ها طرح های ارتقای کیفیت زندگی هر دو گونه با تأکید بر حوزه هایی مانند امکانات و خدمات شهری، فراغت و تفریح و برخی مفاهیم اقتصادی می توان موجبات ارتقای کیفیت زندگی را در هر دو گونه فراهم ساخت.