صرف فعل

رودانی گویش مردم شهرستان رودان، از توابع استان هرمزگان است که دارای گونه های متعددی از جمله جغینی، پاکوهی، رودخانه ای، برنطینی، آبنمایی و خوراجی است. این گویش متعلق به مجموعه گویش های بشگردی است و یکی از گویش های ایرانی نوِ جنوب غربی به شمار می رود. این مقاله به بررسی صرف فعل در این گویش می پردازد. داده های پژوهش به شیوه میدانی، از طریق مصاحبه با گویشوران از گروه های مختلف سنی، تحصیلی و جنسیتی گردآوری شده است. در این پژوهش مقولات ماده فعل، تکواژهای تصریفی فعل، انواع فعل از نظر زمان، وجه، نمود و نوع ساختمانی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند. براساس یافته های این پژوهش، مهم ترین ویژگی های صرف فعل، کاربرد گونه ای از ساخت کنایی (ارگاتیو) در ماضی های متعدی است. وجود نوعی مضارع درجریان  که با استفاده از مصدر ساخته می شود از دیگر مختصات این گویش است. همچنین hasten «هستیدن» در این گویش هم در مضارع اخباری و هم در ماضی ساده صورت های واژه بستی و صورت های منفصل دارد.

گویش اردستانی، که یکی از گویش های شاخه شمالی گروه زبان ها و گویش های ایرانی نو غربی است، در بخش مرکزی شهرستان اردستان از استان اصفهان رایج است. این گویش در کنار گویش زردشتیان یزد و کرمان، گویش کلیمیان یزد و کرمان و نیز گویش های نایینی، انارکی و زفره ای در گروه جنوب شرقی مجموعه گویش های مرکزی ایران جای دارد. این مقاله به صرف فعل در این گویش می پردازد و در آن مقولات ماده، وندهای تصریفی فعل، شناسه ها، شیوه ساخت زمان ها و وجه های مختلف مورد بررسی قرار می گیرد. پیکره گویشی مورد نیاز، از طریق مصاحبه با گویشوران زن و مرد از گروه های مختلف جنسی و تحصیلی گردآوری شده است. براساس یافته های این پژوهش، مهم ترین ویژگی این گویش تمایز بین افعال لازم و متعدی در صرف ماضی و کاربرد ساخت ارگتیو ایرانی میانه در ماضی های متعدی است. ساخت افعال مجهول با استفاده از ماده مجهول به ندرت در گفتار برخی از گویشوران دیده می شود.

طایفه بهلولی یکی از طوایف عشایری در برخی مرزهای ایران است که در مناطقی از کشور پراکنده اند. در این پژوهش گویش بهلولی های ساکن مرز شرقی استان خراسان جنوبی یا به تعبیر خودشان «بَهلوری ها» از حیث برخی ویژگی های آوایی- واجی، واژه های انحصاری و صرف گونه های فعل در زمان های مختلف در قیاس با فارسی معیار و گاه بیرجندی بررسی شده است. برای گردآوری داده ها از روش میدانی- کتابخانه ای استفاده شده است. پژوهشگران با مراجعه به مناطق مرزی شرق خراسان جنوبی که محل زندگی این عشایر مرزنشین است، سعی کردند ساخت های زبانی موردنظر خود را عمدتاً به صورت ناآگاهانه از مصاحبه با 5 مرد و 5 زن بومی بالای 50 سال استخراج کنند و از طریق گفت وگو و ضبط داده ها و نهایتاً تکمیل پرسشنامه های معمول گویشی به اطلاعات مورد نظر دست یابند. با بررسی نتایج داده ها مشخص شد که کشش واکه ای در گویش طایفه بهلولی خراسان جنوبی همچون گویش بیرجندی وجود داشته و ممیز معنا است. همچنین تنوعی از واکه های مرکب در این گویش قابل ردیابی است. از نظر واژگانی نیز مشخص شد که بین واژه های اختصاصی گویش بهلولی با متناظر آن ها در فارسی معیار تفاوت های قابلی وجود دارد. ضمناً ساخت آینده و گذشته در گویش بهلولی از تنوعات موجود در گویش بیرجندی بهره ای ندارد و به فارسی معیار نزدیک تر است.

گویش کردی اردلانی یکی از گویش های گروه مرکزی زبان کردی است که عمدتاً در سنندج و شهرهای پیرامون آن رایج است. نام این گویش از خاندان اردلان که فرمانروایان این شهر و مناطق همجوار آن بوده اند گرفته شده است و به سنندجی (سنه ای) نیز معروف است. این پژوهش که با روش میدانی و اسنادی انجام شده است به صرف فعل در این گویش می پردازد و در آن ابتدا اجزاء فعل شامل ماده ها، شناسه ها، وندهای تصریفی فعل بررسی شده، آنگاه به ساخت زمان ها و وجه های گوناگون ونیز فعل های کمکی پرداخته شده است. بر اساس یافته های این تحقیق، مهم ترین ویژگی زبان کردی، حفظ ماده مجهول ایرانی باستان و میانه است که آن را از سایر زبان ها و گویش های ایرانی متمایز می سازد و دیگر اینکه بر خلاف برخی از زبان ها و گویش های ایرانی جدید، از جمله زبان فارسی،در صرف ماضی افعال متعدی، از ساخت ارگاتیو ایرانی میانه استفاده می گردد.

در گویش های فارسی خراسان شمالی و حتی رضوی گاه آمیختگی هایی را با الگوهای زبانی برخی اقوام مهاجر شاهد هستیم که موجب شده اطلس گویشی آن ها ناهمگن شود. این در حالی است که نواحی جنوبی استان خراسان رضوی و نیز خراسان جنوبی به جهت واقع بودن در حاشیه کویر و دوری از مرکز، گویش های فارسی اصیلی دارد که برخی از ویژگی های فارسی میانه و دری آغازین را به یادگار داشته و در مواردی با گویش های فارسی مرزی در افغانستان نیز بی شباهت نیست. به دلیل ماهیت پیکره بنیاد پژوهش در زبان ها و گویش های ایرانی بررسی تطبیقی آن ها در تحقیقات دانشگاهی کشور چندان معمول نبوده و کمبود اطلاعات گویشی با رویکرد مقایسه ای، انجام این دسته از پژوهش ها را محدود کرده است. مقاله حاضر از نتایج یک تحقیق میدانی در باب بررسی تطبیقی گویش های مرزی شرق ایران است که در آن گونه های متنوع صرف فعل در زمان های مختلف در چند گویش از نواحی جنوبی استان خراسان رضوی شامل شهرهای خواف، تایباد و تربت جام همراه با مثال های مرتبط ارائه شده اند. پژوهنده به این منظور از رهگذر مصاحبه و همچنین مشاهده مستقیم، پیکره گویشی مورد نیاز را استخراج و ثبت کرده است. تعداد گویشوران از هر گویش 5 نفر مرد و زن بومی با میانگین سن 60 سال است. نتایج تحقیق حاضر حاکی از تفاوت هایی در ساخت فعل در برخی از گویش های مورد مطالعه از حیث نمود استمرار در زمان های حال و گذشته مستمر (ملموس) و نیز درج پیشوند be بر ابتدای برخی ساخت های گذشته، همسو با زبان فارسی میانه است.