قرض گیری واژگانی

در این مقاله به بررسی تغییر و تحولاتی پرداخته می شود که در وامواژه های عربی پس از ورود به زبان فارسی روی داده است و این تغییرات در سطوح آوایی و معنایی توصیف و طبقه بندی می شود. نتایج تحقیق نشان می دهد که در سطح آوایی برخی واجهای عربی به دلیل نبود در فارسی و برخی به دلیل تولید دوگانه ای که در عربی دارد به نزدیکترین واج نظیر خود از نظر مکان تولید (بدون تولید دومین 2 ) در نظام واجی زبان فارسی تبدیل شده است. در سطح معنی با اینکه وامواژه عینا وارد زبان فارسی شده معنایی غیر از آنچه در زبان عربی داشته به خود گرفته است و بر مفهوم دیگری دلالت دارد. از سویی بسیاری از این وامواژه ها در دوره پس از صفویه در بافتهای جدید و متناسب با فرهنگ ایرانی و شیعی معنای نوینی به خود گرفته که در عربی به آن معنا به کار نرفته است تا جایی که هنگام ترجمه از فارسی به عربی این کلمات را باید به کلمات عربی دیگری ترجمه کرد. این تحولات معنایی را می توان تحت چند گروه اختلاف معنایی 3 ، تخصیص معنایی 4 ، توسعه معنایی 5 ، ارتقای معنایی 6 و تنزل معنایی 7 دسته بندی کرد.

در این پ ژوهش کوشش می شود از رهگذر بررسی یک پیکره نوشتاری، یعنی کتاب دستور شهریاران که از متن های مهم دوره صفویه است، تحلیل و تبیینی پذیرفتنی برای ورود واژه های ترکی به زبان فارسی به دست داده شود. متن هایی از نوع متن یادشده، افزون بر ارزش تاریخی، به لحاظ زبان شناسی نیز اهمیت دارند؛ بدین دلیل که با بررسی آن ها به اطلاعات مهمی درباره وضعیت زبان فارسی و دیگر زبان های رایج در ایران در دوره نگارش آن ها دست می یابیم. این پژوهش نشان می دهد که واژه های ترکی در برخی از حوزه ها به صورت انبوه وارد زبان فارسی شده اند و کاربرد آن ها در زبان فارسی تا حدود صد سال پیش تداوم یافته است. واژه های ترکی واردشده در زبان فارسی، دامنه چشم گیری از مفاهیم سیاسی، نظامی، حکومت داری و... را بیان می کرده و می کنند. دلایل بسیاری می توان برای پرکاربردشدن واژه های ترکی در زبان فارسی برشمرد که از جمله آن ها پیوندهای دیرین مردمان ایرانی با ترک زبان ها، تماس دیرپای دو زبان فارسی و ترکی، ارتباط های ایران با همسایگان ترک زبان خود و حاکمیت دودمان های ترک زبان بر ایران است. در نتیجه دگرگونی هایی که در یک سده اخیر در ایران به وجود آمده، بخش زیادی از واژه های ترکی واردشده به زبان فارسی رفته رفته مهجور و کم کاربرد شده اند.

در این پژوهش تأثیر تماس زبانی در قرض گیری اصطلاحات خویشاوندی در چند روستای دوزبانه خراسان دهه 50 بررسی می شود. داده های زبانی پژوهش از بخش واژگان پرسشنامه اطلس زبانی ایران استخراج شده اند که در پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در حال تدوین است. داده های زبانی 9 آبادی دو زبانه در بخش احمدآباد شهرستان مشهد مورد مطالعه قرار گرفته اند. در هر یک از این آبادی ها، یکی از زبان های ترکی، بلوچی، عربی و ترکمنی در کنار زبان فارسی رایج است. پیکره پژوهش 153 واژه دارد و از تجمیع معادل های گویشی 17 اصطلاح خویشاوندی موجود در پرسشنامه در چهار زبان مورد بررسی به دست آمده است. نتایج پژوهش نشان می دهد بر خلاف نظر عمده پژوهش گران پیشین، در آبادی های مورد مطالعه قرض گیری در حوزه اصطلاحات خویشاوندی نیز صورت می گیرد. میزان قرض گیری در این اصطلاحات در تماس هر یک از زبان های مورد اشاره با فارسی متفاوت ولی جهت آن همواره از فارسی به هر یک از زبان های مورد بررسی بوده است. علاوه بر این، نتایج تحلیل داد ه ها از نظر ساخت واژی و معنایی نشان می دهند که میزان قرض گیری اصطلاحات خویشاوندی بسیط نسبت به مرکب بیشتر و از لحاظ طبقه بندی سببی/  نسبی، قرض گیری اصطلاحات خویشاوندی سببی بیش از نسبی است. همچنین از نظر طبقه بندی این اصطلاحات به درجه یک/ دو میزان قرض گیری درجه دو بیش از درجه یک است. در بین چهار زبان ترکی، بلوچی، عربی و ترکمنی، زبان ترکی بیش ترین و زبان ترکمنی کم ترین میزان قرض گیری را نشان می دهد. در دو زبان عربی و بلوچی میزان قرض گیری در واژگان خویشاوندی در حد میانه این دو و تقریباً به میزان مشابه است.