پیوستگی آیات

مقالة پیش رو به تبیین برخی پیوندهای معنایی آیات قرآن از دیدگاه علامه طباطبایی(ره) میپردازد. از دیدگاه علامه، قرآن آینه وار حقایق پیوستة جهان هستی را بازمیتاباند؛ از این رو، معارف آن، همچون حقایق هستی، پیوسته، مصدق و مفسر یکدیگرند. تمام آیات قرآن در پرتو هدفِ واحدِ هدایت انسان ها با هم پیوند دارند؛ آیات هر سوره را نیز غرض واحدی به هم متصل میسازد؛ به علاوه، میان آیات یک سوره که با هم نازل شده اند، پیوندی وثیق وجود دارد. آیات محکم قرآن، که از دلالتی صریح برخوردارند، مرجع فهمِ کتاب و رفع تشابه از آیات متشابه اند. به باور علامه، معارف قرآن چون شبکه ای به هم پیوسته اند که آیات توحیدی در مرکز آن قرار دارد و در پرتو آنها آیات دیگر فهمیده میشود. پیوندهای معنایی آیات، تک وجهی نیست؛ دستکم میان برخی آیات پیوندهای چندگانه برقرار است. حاصل هر پیوند، آفرینش معنایی نو و رویش معرفتی تازه است. حتی میان واژگان قرآن نیز پیوندهای ویژه ای برقرار است و هر واژه معنای دقیق خود را در ارتباط با واژگان دیگر بازمییابد. بدون توجه به این پیوندها نمیتوان به فهم صحیح و دقیقی از قرآن دست یافت.

بررسی پیوستگی میان آیات از دیرباز تاکنون مورد توجه مفسران بوده است. نخست با عناوینی چون نظم قرآن، تناسب میان آیات و سور، به بررسی پیوستگی میان آیات پرداخته و فقط دید خطی ـ جزئی نگر داشته اند. لیکن در قرن چهاردهم مفسران و قرآن پژوهان محققانه تر و عمیق تر و با دیدی فراتر از تناسب و نگاه جزئی نگرانه به ساختار و متن آیات پرداخته و با توجه به سیاق آیات و پیوستگی لفظی و معنایی و آوایی درصدد بیان پیوستگی آیات و ارائة مجموعه ای منسجم و هماهنگ از آیات قرآن اند و اعتقاد دارند که این نوع نگاه در تفسیر صحیح آیات قرآن و حلّ پاره ای از اختلافات تفسیری تأثیرگذار است و حتی آن را مقدمه ای برای فهم صحیح آیات قرآن میدانند. لذا در این پژوهش به واکاوی تعابیر و اصطلاحات جدید می پردازیم .

فخر رازی نخستین مفسری است که بیشترین توجه را به بحث پیوستگی آیات داشته و تحولی شگرف از جهت کمی و کیفی در ارتباط میان آیات به وجود آورده است. او سطوح ارتباط را در سه سطح تعریف می کند. سطح نخست را در پیوستگی میان بخش های مختلف یک آیه می بیند. سطح دوم را در پیوستگی آیات یک سوره اعم از آیات همجوار و غیر همجوار می داند. و سطح سوم را در پیوستگی میان آیات دو یا چند سوره همجوار و غیر همجوار تعریف می کند. پژوهش پیش رو به روش کتابخانه ای و تحلیل و بررسی نظریات تفسیر فخر رازی و مقایسه با دیگر تفاسیر به سامان رسیده و نتیجه آن، بیان انواع سطح شناسی در تفسیر فخر رازی و اثبات جایگاه وی در رشد کمّی و کیفی دانش پیوستگی آیات و بهره گیری از نظریات ایشان است.

مفسران و قرآن پژوهان بسیاری از گذشته تاکنون ارتباط آیات را مسلم انگاشته و کوششی فراوان در برقراری ارتباط میان آیات قرآن دارند. این گروه هرچند به صراحت از فواید پیوستگی آیات سخن نمی گویند و فواید ارتباط را برنمی شمارند، اما پرواضح است که از طرح بحث پیوستگی و برقراری ارتباط میان آیات، فواید خاصی را دنبال می کنند که برخی از آن فواید عبارت اند از سنجش نظریات تفسیری، ادبیات آیات، انکار تحریف قرآن، کشف باورها و اعتقادات، شبهه زدایی از ساحت قرآن، چینش منطقی آیات، فهم مفاهیم کلامی و... . در برابر این گروه، شماری اصل پیوستگی را باور نداشته و فایده مندی ارتباط میان آیات را برنمی تابند. بر این اساس در این نوشتار، فوایدی که گروه نخست می توانند برای بحث پیوستگی مطرح کنند، شمارش می شود و آن گاه تأملاتی که گروه دوم می توانند نسبت به آن فواید داشته باشند، بیان می گردد.

قرآن کریم از قالب روایت گری داستان ها برای بیان معارف بهره برده است. علی رغم کوشش های تفسیری فراوان، در حوزه قصص قرآنی، بررسی شیوه روایت گری خداوند در این آیات، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. چینش آیاتِ روایت گرِ طوفان نوح(ع)، در سوره هود(ع) با فرض آنکه بر اساس سیر زمانی به توصیف حوادث واقع شده در طوفان می پردازد، با تعارض هایی روبرو است. این پژوهش با پیشنهاد الگوی «رگ برگی» برای این آیات، ضابطه ای برای عدم رعایت توالی زمانی، در چینش این آیات به دست می دهد. با تفکیک جملات مربوط به دو گروه مؤمنان و کافران از یکدیگر و قرار دادن آن ها در الگوی رگ برگی، طرحی از کل وقایع ماجرای طوفان، به ترتیب زمان وقوع شکل خواهدگرفت. این نظامِ چینش آیات، ضمن آنکه می تواند در تفسیر برخی دیگر از روایت های قرآن کریم مورد توجه قرار گیرد، نخست روشن می سازد که گفتگوی میان نوح(ع) و فرزندش در آستانه برپایی طوفان انجام گرفته است و نه بعد از به حرکت در آمدن کشتی و دوم آنکه دعای نوح(ع) برای نجات فرزندش نه بعد از پایان یافتن طوفان، آن چنان که ترتیب آیات سوره هود(ع) نشان می دهد، بلکه درست پس از ربوده شدن فرزند نوح(ع) توسط امواج صورت گرفته است. همچنین مطابق این نظام، جریان یافتن مقوله «سلام»، بعد از پایان یافتن صحنه پر خطر طوفان و ناآگاهی نوح(ع) از وضعیت اعتقادی فرزند خویش، به گونه ای نو تفسیر می یابند.

آیه پنجاه و پنج سوره مائده یا آیه ولایت جایگاه بی بدیلی در گفتمان اعتقادی شیعه در موضوع ولایت دارد. متکلمان و مفسران شیعه براساس روایات صحیح ذیل این آیه، که در آثار روایی فریقین مأثور است، این آیه را ناظر به امامت امیرمؤمنان علی (ع) دانسته اند؛ اما مفسران اهل سنت با تکیه بر وحدت سیاق و پیوستگی معنایی آیات، این موضوع را انکار کرده و مدعای شیعیان را خلاف ظاهر قرآن قلمداد می کنند. خدشه ای که پاسخ درخوری دریافت نکرده و شیعیان با پذیرش آن، ثقل مباحث خود را بر نقل می گذارند. پژوهش حاضر با صحه گذاردن بر پیوستگی معنایی سیاق آیه ولایت، نادرستی معانی مطرح شده برای ولایت در این سیاق را نشان می دهد و بعد از آن با توجه به قرائن موجود، معنای جدیدی را برای ولایت در این سیاق پیشنهاد می کند که هم سو با اعتقاد شیعیان در باب ولایت است. براین اساس، "تولّی" به معنای طی کردن پلکان به سوی ولیّ است و "ولیّ" کسی است که افراد تحت ولایت خود را به سوی ارتفاعات یا اعماقی که در آن قرار گرفته است، سوق می دهد. خداوند، اعراب را از اینکه تفکر و فرهنگ خود را از اهل کتاب بگیرند، نهی می کند و می خواهد تا تنها چشم به او، رسول الله و مؤمنان مطرح شده در آیه ولایت داشته باشند. این معنا روشن می سازد که این مؤمنان نمی توانند گروهی غیر از اهل بیت باشند.

پیوستگی آیات در سوره های قرآن از دیرباز مورد توجه قرآن پژوهان و دانشمندان علوم قرآنی بوده است. از آنجا که در نگاه نخست، ارتباط و پیوستگی میان الفاظ و عبارات قرآن خیلی روشن نبوده و ممکن است پیام قابل درکی از آن دریافت نشود لذا برخی قرآن را از ارتباط ساختاری برخوردار نمی دانند. مقاله پیش رو، سوره سبأ را از این دیدگاه مطالعه موردی قرار داده و بر اساس مدل ارتباطی نیل رابینسون (Neal Robinson)، که بر پایه تکرار شدن الفاظ استوار است، به تحلیل امکان پیوستگی آیات این سوره پرداخته است. با تعیین بخش های سوره، مشخص شد که اگر تنها بخش های پنج گانه مورد بررسی قرار گیرد صرفاً رابطه تقارن بین بخش اول و پنجم در سوره نمایان خواهد بود ولی چنانچه بخش ها بر اساس ارتباط معنایی به چند زیربخش تقسیم شوند، نظم معکوس بین زیربخش های سوره خود را نشان خواهد داد. زیر بخش اول از بخش اول و زیر بخش آخر از بخش آخر یعنی آیات ابتدایی و انتهایی سوره نیز به عنوان تابلوی افتتاح و اختتام سوره هستند. از رابطه نظم معکوس در سوره سبأ می توان رابطه ولایت با معاد را مشخص نمود.

پیوستگی متن قرآن همواره محل مناقشه قرآن پژوهان غربی بوده است. نیل رابینسون از پژوهشگران غربی نخستین کسی است که با تکیه بر دانش های ادبی و زبانی جدید توانست پیوستگی آیات قرآن را به اثبات برساند. رابینسون برای اثبات پیوستگی متن قرآن، بعضی از سور مدنی را بررسی کرد. برای تبیین درستی نظریه رابینسون و فراگیر بودن طرح او در کل قرآن، سوره «اعراف» که از سور مکی است، انتخاب شده، سپس بخشی از آیات این سوره (65 72) به منزله بخش محوری در نظر گرفته شده، با پردازش نزولی و نظم متقارن، پیوستگی اجزای درونی سوره براساس سیاق آیات مربوط به داستان حضرت هود(ع)، با شیوه تحلیلی ترکیبی به اثبات رسیده است. ابتدا با الگوی رابینسون ساختار کلی سوره تقسیم شده و انسجام درونی و لفظی آیات بر مبنای تکرار الفاظ با الگو ارائه گردیده است. سپس با تکمیل الگوی رابینسون و افزودن معیار بخش بندی سیاقی و ارتباط معنایی، مناسبت آیات محوری و رابطه با غرض سوره درباره پیوستگی رسالت با توحید و تکذیب آیات با تکبر و شرک در اثبات پیوستگی ساختاری سوره «اعراف» و تأیید طرح رابینسون به دست آمده است.

«انسجام»، از اهم وجوه اعجاز قرآن کریم است که این کتاب آسمانی، در مقام اثبات الهی بودن خویش، به آن تحدی نموده و آن را حد وسط استدلال قرار داده است. در مقام استدلال قرآنی بر انسجام و هماهنگی قرآن کریم، به طور معمول به آیات90 و 91 سوره حجر، آیه 23 سوره زمر و آیه 82 سوره نساء استناد می شود؛ اما تا جایی که جستجو شد، آیه 51 سوره قصص، مورد استناد مفسران و محققان برای دلالت بر انسجام و هماهنگی قرآن، قرار نگرفته است. این نوشتار با بررسی وجوه دلالی این آیه با تکیه بر قرائن درون متنی و مقایسه آن با آیات پیش گفته، خوانشی نو از این آیه را مستدل می نماید و نشان می دهد که این آیه افزون بر این که حاکی از انسجام قرآن کریم است، به سبب برخی ویژگی ها، در رأس آیات دلالت کننده بر انسجام قرآن جای دارد، تا جایی که شایسته است «آیه انسجام» خوانده شود.