خدمات اکوسیستمی

جنگل ها فراهمکنندة خدمات اکوسیستمی مهمی هستند که اغلب بازاری برای تعیین ارزش این خدمات وجود ندارد. در میان خدمات غیر بازاری ارائه شده به وسیلة اکوسیستم های جنگلی، خدمت تنظیم گازهای اتمسفری و بویژه جذب و ذخیره سازی دی اکسیدکربن از اهمیت ویژه ای برخوردار است, زیرا گیاهان با جذب دی اکسیدکربن و استفاده از آن در فرایند فتوسنتز، علاوه بر تولید زیست تودة گیاهی و رها سازی اکسیژن، یکی از مهم ترین ذخیره گاههای کربن در زمین به شمار آمده و نقش مؤثری در کاهش آثار ناشی از پدیدة گلخانه ای دارند. نکته قابل توجه در این رابطه آن استکه تفاوت موجود در میزان تراکم زیست تودة گیاهی، وضعیت توپوگرافیک منطقه، نوع گونه ها و میزان رویش در هکتار موجب شده تا جذب دی اکسیدکربن در مناطق جنگلی به گونه ای غیرهمگن صورت پذیرفته و از توزیع مکانی یکسانی برخوردار نباشد. نادیده پنداشتن این تفاوت ها و انجام برآوردهای میانگین از ارزش این خدمت میتواند منجر به بروز خطا در محاسبات و بالطبع برنامه ریزیهای مبتنی بر آنها شود. در این مطالعه، الگویی برای دستیابی به توزیع مکانی ارزش خدمت اکوسیستمی جذب دی اکسید کربن توسط درختان با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی ارائه شده است. در این روش با استفاده از تیپ جنگل، نوع گونه ها، میزان تراکم پوشش گیاهی و میزان رویش سالانه در هکتار ابتدا نقشة میزان رویش سالانه در هکتار تهیه شده و سپس با استفاده از رابطة میان میزان تولید زیست تودة گیاهی و میزان جذب دی اکسیدکربن نقشة میزان دی اکسیدکربن جذب شده توسط اکوسیستم جنگلی تدوین میشود. در ادامه به منظور ارزشگذاری این خدمت اکوسیستمی از روش هزینة جایگزین که یکی از روش های مبتنی بر هزینه در اقتصاد محیط زیست محسوب میشود، استفاده شده و بدین ترتیب دستیابی به نقشة توزیع مکانی ارزش جذب دیاکسیدکربن توسط درختان جنگلی میسر شده است.

جنگل ها علاوه بر تولید چوب، منافع زیستی محیطی و اجتماعی فراوانی به همراه دارند که اغلب آنها فاقد بازار می باشند. در این مقاله 13 مورد از خدمات اکوسیستم جنگلی پارک ملی کیاسر در شمال ایران از منظر اقتصادی مورد توجه قرار گرفت و با رویکردهای گوناگون ارزشگذاری گردید. در این مطالعه روش های ارزشگذاری مستقیم بازار، انتقال منافع، روش های مبتنی بر هزینه و روش هزینه جایگزین به ترتیب جهت تعیین ارزش فرآورده های غیرچوبی، ارزش های تفریحی و حفاظتی، ارزش کارکردهای حفاظت آب، خاک، تنظیم گاز و خاکزائی استفاده گردید. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد ارزش کل اقتصادی اکوسیستم جنگلی پارک ملی کیاسر در سال 1393، 64/2132 میلیارد ریال بوده است. در این مقاله ارزش کارکردهای حفاظت آب، حفاظت خاک، تنظیم گاز، خاکزایی، تولیدی، تفریحی و حفاظتی اکوسیستم جنگلی پارک ملی کیاسر سالانه به ترتیب معادل 1620، 03/36، 70/297، 39/5 ، 057/0، 45/133 و 40 میلیارد ریال برآورد گردید. لذا کارکردهای حفاظت آب و تنظیم گاز به ترتیب با 96/75، 96/13 درصد، بیشترین سهم از ارزش کل اقتصادی اکوسیستم جنگلی پارک ملی کیاسر را به خود اختصاص داده اند و کارکردهای خاکزایی با 25/0 درصد و کارکرد تولیدی با 0002/0 درصد کمترین سهم از ارزش کل اقتصادی اکوسیستم جنگلی پارک ملی کیاسر را کسب نموده اند. این نتایج بیانگر آن است که ارزش پارک ملی کیاسر از جنبه زیست محیطی بیشتر از جنبه تولیدی می باشد.

مبسوط پیشینه و هدف : کره زمین دارای سیستمی پیچیده و بهم پیوسته است که پیشرفت تکنولوژی و افزایش رشد جمعیت و تغییر سبک زندگی انسان موجب رشد فعالیت های انسانی و ایجاد فشار بر توان زیست کره شده است. توسعه اجتماعی و اقتصادی رابطه مستقیمی با مدیریت پایدار منابع طبیعی دارد. استفاده نادرست، سبب شده اکوسیستم رفته رفته دچار تخریب شود و دولت ها مجبور شده اند در زیرساخت های طبیعی سرمایه گذاری کنند تا خدمات اکوسیستمی که در اثر احداث پروژه از بین رفته اند را جایگزین کنند. ارزیابی اثرات محیط زیستی (EIA) از مهم ترین ابزارهای مدیریت و حفاظت محیط زیست و تضمین دستیابی به توسعه پایدار نظام برنامه ریزی اعلام شده است. مهم ترین مسئله موردتوجه، دستیابی به سود اقتصادی از پروژه ی مدنظر بوده است. نتیجه چنین رشد و توسعه ای پیدایش پیامدهایی نظیر آلودگی آب و خاک، فرسایش، تخریب جنگل ها، کاهش تنوع زیستی، تخریب لایه ازن، تغییرات اقلیمی و کمبود منابع شده است. به علت عدم برخورداری از ساختار اجرایی مناسب، نبود تقویم به ارزش پولی و عدم توجه به خدمات اکوسیستمی تصمیمات گرفته شده برای رد یا تأیید پروژه ها غالباً دقیق و کاربردی نیست. هدف این پژوهش ایجاد یک راهنمای روش شناختی،  ادغام خدمات اکوسیتمی(ES) در  ارزیابی اثرات محیط زیستی(EIA) است. پژوهشی جدید و کاربردی است که استفاده از آن برای پروژه راه و راه آهن بسیار مهم است؛ زیرا این پروژه ها در سطح بسیار  زیادی احداث شده اند و علاوه بر نابودی قسمتی از اکوسیستم، مانع حرکت حیوانات در آشیانه اکولوژی و در طولانی مدت موجب کاهش تنوع زیستی و خدمات اکوسیستم می شوند. مواد و روش ها: در این پژوهش کاربردی روند اجرایی و راهکارهای رفع نواقص دستورالعمل اجرایی ارزیابی اثرات محیط زیست پروژه های راه و راه آهن با استفاده از مطالعات کتابخانه ای بررسی شده است. با پی بردن به نقاط ضعف، قوت، تهدید و فرصت اقدام به طراحی پرسش نامه جهت نظرسنجی کارشناسان اجرایی و  خبرگان این حوزه شد.  با استفاده از روش دلفی پرسش نامه بین  30 نفر از  متخصصین باسابقه تخصصی بیش از 5 سال در این زمینه، گردآوری و با  نرم افزار اکسل و بهره گیری  از تکنیک سوات( SWOT ) تحلیل شد. یافته ها و بحث: یافته های پژوهش نشان می دهد با توجه به نقطه تلاقی فرصت و ضعف باید استراتژی انطباقی استفاده شود. تلاش بر کاستن ضعف های چون عدم وجود دستورالعمل تخصصی برای هر پروژه، اولویت قراردادن شرایط اقتصادی و نیازهای نسل حاضر، بررسی جداگانه عوامل محیطی بدون درنظرگرفتن رابطه اکولوژیکی و همچنین رسیدن به حداکثر استفاده از فرصت های موجود از مهمترین یافته های این پژوهش است. همچنین یافته ها نشان می دهد که خلاء های بزرگی در روند اجرایی دستورالعمل ارزیابی اثرات محیط زیست در ایران وجود دارد که یکی از مهم ترین آنها نتایج کیفی این دستورالعمل و تخصصی نبودن آن برای هر پروژه است و به علت عدم برخورداری از ساختار اجرایی مناسب، عدم تقویم به ارزش پولی و عدم توجه به خدمات اکوسیستمی تصمیمات گرفته شده جهت رد یا تأیید پروژه ها غالباً دقیق و کاربردی نیست. نتیجه گیری:  نتایج بیانگر آن است که خلاء ارزش گذاری خدمات اکوسیستمی توسط کارشناسان درک شده و نیاز به رویکردی جدید در کشور است و می بایست علاوه بر تخصصی شدن دستورالعمل، کمی شدن نتایج ارزیابی مد نظر قرار گیرد. در پایان پیشنهاد می شود برای همه پروژه های راه و راه آهن، دستورالعمل اختصاصی ارزیابی اثرات محیط زیست تدوین و خط مشی های قانونی ارزش گذاری همچنین اقدامات اصلاحی همچون تغییر معیارها و شاخص ها ارزیابی اثرات محیط زیست، استفاده از بخش تخصصی، آگاه سازی مدیران و سیاست گذاران به اهمیت خدمات اکوسیستمی، تأسیس صندوق ملی محیط زیست به منظور اختصاص حق الزحمه مشاوره و حمایت از مشاورین در راستای اعتمادسازی در دستورالعمل های ارزیابی اعمال شود.

آب یکی از نیازهای اساسی حیات انسان ها و موجودات زنده به شمار می رود و برنامه ریزی مناسب برای استفاده از آن در سراسر جهان، بخصوص ایران، حائز اهمیت است. این مطالعه با هدف ارزیابی اثرات کاربری اراضی بر خدمات اکوسیستمی تولید آب در حوضه آبخیز تراز، استان خوزستان در بازه زمانی 1990 تا 2050 انجام شد. در این راستا، ارزیابی تولید آب با استفاده از InVEST و نقشه سازی کاربری اراضی با استفاده از روش طبقه بندی حداکثر احتمال در محیط ENVI 5.3 و اتوماتای سلولی زنجیره مارکف در محیط TerrSet صورت پذیرفت. همچنین رابطه تولید آب با سنجه های سیمای سرزمین شامل تعداد، تراکم، شکل و مساحت لکه بر مبنای روش رگرسیون وزنی مکانی (GWR) در محیط Arc GIS 10.5 مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان داد در 30 سال گذشته مساحت جنگل ها و مراتع در منطقه مطالعاتی به ترتیب حدود 3199 و 1611 هکتار کاهش و مساحت اراضی کشاورزی و ساخته شده ها به ترتیب 4388 و 387 هکتار افزایش یافته اند. پیش بینی می شود که در 30 سال آینده نیز 2442 هکتار از مساحت جنگل های منطقه کاسته شود و مساحت کاربری های کشاورزی، مراتع و ساخته شده ها به ترتیب 1651، 687 و 102 هکتار افزایش یابد. کل حجم آب تولیدی قابل دسترس در منطقه در سال 2020 معادل 5/26 میلیون مترمکعب (به طور متوسط 857 مترمکعب در هکتار) و میزان تولید آب در ساخته شده ها، مراتع، جنگل ها و اراضی کشاورزی به ترتیب 3123، 1074، 1071 و 374 مترمکعب در هکتار برآورد گردید. نتایج GWR تأیید کرد که تولید آب با سنجه های تعداد لکه، تراکم لکه و شاخص شکل سیمای سرزمین رابطه مکانی معنادار و معکوس دارد (0.83, p-value>0.05≤R2)؛ درحالی که رابطه آن با شاخص بزرگ ترین لکه یک رابطه معنادار و مستقیم است (0.84, p-value>0.05=R2). بر این اساس می توان گفت که ویژگی های ساختاری سیمای سرزمین و الگوی کاربری اراضی حاکم بر منطقه می تواند تعیین کننده تولید آب باشد.

در سال های اخیر خدمات اکوسیستمی و افزایش آن با رویدادهایی همچون تغییرات اقلیمی و حوادث طبیعی غیرمترقبه به موضوعی مهم تبدیل شده است؛ با این حال اطلاعات محدودی درباره خدمات اکوسیستمی درزمینه برنامه ریزی وجود دارد. در پژوهش حاضر سعی شده است تا این شکاف با ارزیابی میزان تأثیر ساختار لکه ها بر روی عملکرد اکوسیستم بررسی شود. به همین دلیل، بخشی از استان گیلان به عنوان استانی که طی سال های اخیر به دلیل وجود جنگل های هیرکانی، دریای خزر و آب و هوای مطبوع دستخوش تغییرات زیادی شده است، به عنوان منطقه مطالعه شده انتخاب و سپس مدل سازی خدمات اکوسیستمی ترسیب کربن، نگهداشت خاک و جلوگیری از سیلاب با استفاده از نرم افزار InVEST انجام و درادامه، شاخص های اکولوژیکی مقدار زیست توده، از هم گسیختگی، مساحت هسته ها و نسبت محیط به مساحت هسته های جنگلی به عنوان چهار شاخص اکولوژیک مهم با استفاده از نرم افزارهای MSPA و Fragstate استخراج شده است. درنهایت، ارتباط بین شاخص های اکولوژیکی با خدمات اکوسیستمی منتخب بررسی شد. نتایج نشان داد که بین وجود منطقه ها جنگلی و سبزتر و هسته های بزرگ تر و یکپارچه تر در این منطقه ها با ارائه خدمات مد نظر ارتباط مثبت و قوی وجود دارد.  همچنین، میزان ارائه خدمات اکوسیستمی لکه ها با افزایش نسبت محیط به مساحت هسته در لکه های جنگلی و نیز با افزایش ازهم گسیختگی به صورت محسوسی کاهش می یابد؛ درنتیجه برنامه ریزی برای استان های شمالی کشور در راستای افزایش بهره وری اکولوژیکی این مناطق نه تنها مستلزم حفظ بقایای جنگل های هیرکانی و افزایش مساحت آنهاست، نیازمند توجه به یکپارچگی و کاهش لکه های ایزوله است.