گسترش شهری

اهداف مطالعه حاضر ارزیابی تغییرات پوشش زمین و برآورد سناریوی آینده برای سال 1407 با استفاده از روش شبکه عصبی مصنوعی در کلان شهر کرج بود. سپس آثار تغییرات کاربری اراضی در پاسخ به گسترش شهری بر الگوهای سیمای سرزمین در سه سناریوی پایه، جاری، و آینده با استفاده از متریک های سیمای سرزمین و آنالیز گرادیان صورت گرفت. نتایج نشان داد در دوره زمانی 22 ساله زمین های کشاورزی و باغی به علت گسترش شهری به شدت تخریب شده اند. نتایج ارزیابی تغییرات در سیمای سرزمین نیز حاکی از این است که گسترش شهری در ترانسکت شمالی جنوبی به طرف حاشیه ها (به ویژه به سمت شمال) و در ترانسکت شرقی غربی با شیب ملایم به سمت غرب منطقه در حال پیش روی است. همچنین، در صورت تداوم روند موجود، پیش بینی می شود در سناریوی آینده حاشیه شمالی کلان شهر کرج از محیط طبیعی به کاملاً انسان ساخت تغییر کند. ازین رو، با توجه به نتایج متریک تراکم لکه و تراکم حاشیه در طول هر دو ترانسکت در سه سال مورد بررسی می توان گفت گسترش منطقه به طرف حاشیه ها صورت گرفته است و در سیمای سرزمین مرکز شهر تغییرات زیادی رخ نداده است. همچنین کاهش متریک های تعداد و تراکم لکه در هر سه سناریو نشان دهنده پیوستگی سیمای سرزمین شهری است. به طور کلی رشد جمعیت و گسترش شهری موجب شده است الگوی سیمای سرزمین در کلان شهر کرج الگویی با شکل منظم تر و تنوع کمتر باشد. نتایج بیانگر آن است که ناهمگونی مکانی باعث تغییر در الگوهای سیمای سرزمین شده است. بنابراین رشد اراضی ساختمانی در برخی مناطق باید محدود شود و برای جلوگیری از تکه تکه شدن سیمای سرزمین باید توسعه متوازن انجام شود.

روند تکامل کالبدی در بسیاری از شهرها، رابطه قطعی بین جریانات اجتماعی - اقتصادی و نیروها و فرایندهای مدیریتی و گسترش کالبدی آن را نشان می دهد. پژوهش حاضر با توجه به این نگرش به بررسی نقش نیروها و عوامل مختلف در گسترش کالبدی شهر فسا در فاصله زمانی بعد از انقلاب تا اوایل دهه 80 شمسی که در این دوره گسترش فیزیکی و تغییرات فضایی سریع و بی نظیری در شهر روی داده پرداخته است. ساختار اصلی پژوهش بر روش تحقیق کیفی استوار بوده و گردآوری داده ها به صورت روش های اسنادی، انجام مصاحبه و مشاهدات میدانی انجام شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که در شهر فسا در فاصله زمانی مورد نظر، حدود 6/996 هکتار به محدوده شهر اضافه شده که در این فرایند عوامل متعددی نظیر نیروها و فرایندهای مدیریتی، سیاست واگذاری اراضی در سال های بعد از انقلاب، عامل مهاجرت، اسکان کم درآمدها در قالب سکونت گاه های غیررسمی، طرح های توسعه شهری و عوامل محیطی نقش اساسی داشته اند. تأثیر و شدت هر کدام از این عوامل متفاوت بوده و در این بین نیروها و فرایندهای مدیریتی با افزودن حدود 6/560 هکتار معادل 25/56 درصد کل محدوده های اضافه شده به محدوده شهر؛ به عنوان مهم ترین عامل تأثیرگذار در گسترش کالبدی شهر فسا مطرح بوده است. بنابراین می توان این چنین نتیجه گیری کرد که عوامل موثر در گسترش کالبدی شهر فسا هم جهت بوده به طوری که ترکیب و برآیند مجموعه ای از عوامل در گسترش کالبدی و ایجاد مناطق جدیدالاحداث نقش داشته اند.

رشد و گسترش انفجار گونه جمعیت شهرنشین شهرها مشکلات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی فراوانی را پدید می آورد. در نتیجه این مشکلات، تحلیل گران مسائل شهری و منطقه ای، توجه خود را به توسعه شهرهای کوچک و متوسط، به عنوان راه حل مقابله با عدم تعادل ناشی از توسعه شهرهای بزرگ، معطوف کرده اند. به عقیده برنامه ریزان راهبرد توسعه روستا- شهرها و شهرهای کوچک از جمله راهبردهایی است که قادر است ضمن ایجاد تعادل در نظام استقرار سکونتگاه ها و فعالیت های اقتصادی نقش مهمی را در تحرک بخشی نواحی روستایی ایجاد و اشتغال زایی و متنوع سازی فعالیت ها داشته باشد. هدف این مقاله تبیین اثرات تبدیل روستاها به شهر در نظام پایداری ناحیه ای شهرستان ری و روستاهای پیرامون است. سوال اصلی مقاله این است که تبدیل روستاها به شهر در نظام پایداری ناحیه ای شهرستان ری و روستاهای پیرامون چه تاثیراتی را به همراه داشته است؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه ای و داده های میدانی (مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه) انجام شده است و برای تحلیل داده ها از مدل تحلیلی سوآت استفاده شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که تبدیل روستاها به شهر ابعاد ساختار جغرافیایی، ساختار اجتماعی، ساختار اقتصادی و ساختار کالبدی نظام پایداری ناحیه ای را در شهرستان ری و روستاهای پیرامون تحت تاثیر قرار داده است.

روند فزاینده رشد شهرها در دهه های اخیر با وجود مواهب بسیار چالش های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست محیطی را در پی داشته است. رشد و گسترش فضایی شهر پیامد افزایش طبیعی جمعیت از سویی و مهاجرت و جابجایی آن از سوی دیگر است، در این میان چگونگی رشد و توسعه کالبدی شهرها از ارزش بسیار فراوانی برخوردار است. شهرها به گونه هایی از جمله در شکل توسعه میان افزا ، توسعه شهری پیوسته و توسعه شهری گسسته رشد کرده اند. توسعه شهری پراکنده یا به اصطلاح پراکنده رویی شهری، نمودی از توسعه شهری گسسته و ناپیوسته و در مواردی بسیار بیرون از ضوابط و مقررات شهری و به گونه ای خودرو و برنامه ریزی نشده است. این پدیده دشواری ها و پیامدهایی منفی برای شهر و ناپایداری شهری را به دنبال دارد. ازاین رو بررسی عوامل مؤثر بر ایجاد پراکنده رویی و تأثیرات این پدیده بر شهر، از ارزشمندی فراوانی برخوردار است. در این نوشتار با رویکردی تحلیلی- توصیفی و با بررسی اسناد و مدارک موجود، پدیده پراکنده رویی در شهر رشت بررسی شده است و چند و چون و عوامل آن تحلیل شده است. این بررسی نشان می دهد که رشت، مانند بسیاری از شهرهای ایران همراه با رشد و دگردیسی درونی، به واسطه پراکنده رویی شهری دچار گسست کالبدی شده است. پیوست و توسعه چشمگیر روستاهای پیرامون به همراه گسترش اسکان غیررسمی در پیرامون شهر از عوامل بنیادین رشد این پدیده بوده است؛ همچنین گسترش شهر در امتداد گذرگاه-های ورودی و ساخت شهرک های پیرامونی، به همراه مکان یابی تجهیزات شهری و خرده کارگاه ها در پیرامون شهر پدیده هایی هستند که بر پراکنده رویی این شهر دامن زده است. در این زمینه آب و هوا و اقتصاد منطقه، بورس بازی زمین، روند شهرنشینی امروزین، ضعف پایش و مدیریت مکان از عوامل بنیادین در شکل گیری این فرایند در شهر رشت بوده اند.

قرن بیستم در دستور کار حکومت های بسیاری از کشورها قرار گرفته است. چنین الگویی موجب شکل گیری نوعی از گسترش می شود که به دلیل عدم اختلاط کاربری ها، فقدان مرکزیت و ضعف و ناکارآمدی در دسترسی، از یک سو به اتلاف منابع و انرژی دامن می زند (مانند زمین برای ساخت وساز، و انرژی برای حمل ونقل بین نقاط)؛ و از سوی دیگر آلاینده های مختلف محیطی تولید می کند. به نظر می رسد مفهومِ پراکنده رویی، با تعاریف اغلب متکی بر منابع کشورهای غربی، در ایران در قالب الگوهای متفاوتی ظاهر بشود. هدف این مقاله اندازه گیری و تعریف مشخصه های پراکنده رویی شهری در سه شهر میانی اردبیل و کاشان و سنندج، براساس چارچوب نظری مرجح در شرایط ایران است. در این مطالعه از داده های تحت سیستم اطلاعات جغرافیایی، روش تحلیل عاملی و SPSS استفاده شده است. به نظر می رسد در الگوهای پراکنده رویی شهری در شهرهای میانی، برخلاف کشورهای توسعه یافته غربی که در آنها توسعه کم تراکم مشخصه اصلی است، فقدان مرکزیت و ضعف اختلاط کاربری عمده ترین مشخصه های تعریف این پراکنده رویی اند.

پراکنده رویی شهری فرایندی است که طی آن سطوح گسترده شهری در اراضی پیرامونی و زمین های روستایی و کشاورزی مجاور پخش می شود و گسترش کالبدی شهر سرعتی بیش از رشد جمعیت به خود می گیرد. توسعه فضایی کالبدی شتابان و ناموزون شهرهای ایران در چند دهه اخیر، آثار و پیامدهای نامطلوب اجتماعی، اقتصادی و کالبدی را به دنبال آورده است. هزینه های گزاف حمل ونقل و خدمات رسانی شهر، اتلاف انرژی، هدر دادن سرمایه های مادی و اجتماعی در شهر از مهم ترین مشکلات شهرها در بحث توسعه نامطلوب فضایی کالبدی و کم تراکم شهرها به حساب می آیند. هدف از پژوهش حاضر بررسی پدیده پراکنده رویی شهری و سنجش میزان پراکنده رویی شهر ساری است. این پژوهش ازلحاظ هدف، توصیفی-تحلیلی و ازلحاظ کاربست نتایج، کاربردی می باشد. همچنین ازلحاظ نوع روش، دارای روش شناسی کمی از نوع تحلیل عاملی می باشد. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد 16 شاخص مؤثر در پراکنده رویی شهری در شهر ساری به 6 عامل تراکم، دسترسی، تراکم خالص، بی قاعدگی نواحی ساخته شده، فضای فعالیت و قطعات ساختمانی قابل دسته بندی می باشند. همچنین نتایج حاصل از بررسی این عوامل و شاخص پراکنده رویی کل در نواحی شهر ساری نشان داد 60/176 هکتار از مساحت و 18124 نفر از جمعیت از شهر ساری در پهنه پراکنده رویی خیلی کم و همچنین 31/598 هکتار از مساحت و 74540 نفر از جمعیت از شهر ساری در پهنه پراکنده رویی خیلی زیاد قرار دارند.

    در مطالعه حاضر به تدقیق در ویژگی ها و گونه های مختلف سه کلان مفهوم رشد شهری، گسترش شهری و پراکنده رویی شهری، و در راستای گونه شناسی از انواع زیر گونه های آنها در مطالعات مختلف برنامه ریزی شهری و منطقه ای پرداخته شده است که همواره در متون مختلف، مشابه هم به کار رفته اند. به عبارت دیگر، هدف این مقاله تبیین مفهومی و فضایی از واژه هایی همچون رشد شهری، گسترش شهری و پراکنده رویی شهری و گونه های مربوط به آن است و به دلیل تشابه و جایگزینی این مفاهیم در ادبیات جهانی، تا حد ممکن، حد و مرز هر یک از آنها و نقاط تشابه و افتراق را شناسایی نموده و در نهایت چارچوب مفهومی مشخصی برای شناسایی آنها ارائه نماید. روش تحقیق در این مطالعه نیز تلقیقی از روش های اسنادی و روش تحلیل اکتشافی مبتنی بر تدقیق در ادبیات موضوع و تبیین تطبیقی مطالعات جهانی است. بر اساس یافته های این مطالعه، مقاله حاضر بعد از رسیدن به 10 الگوی مشخص از سه کلان مفهوم مربوطه در حوزه ادبیات شهرسازی، در نهایت، گونه شناسی خاص این مطالعه را با تکیه بر یافته های نظری پژوهش ارائه داده است.

در چند دهه اخیر شهر ارومیه به مانند دیگر شهرهای بزرگ ایران رشد شهری شتابان داشته است. یکی از مهم ترین اثرات این رشد شتابان گسترش سریع شهر ارومیه بوده است. بخش بزرگی از این گسترش توسط مهاجران مناطق روستایی بوده است که مشکلات مبدأ را نیز به همراه خود به شهر آورده اند. حال این تحقیق به دنبال اثبات این فرض است که بین گسترش شهری و شکل گیری خوشه های فقر رابطه معناداری وجود دارد. در رابطه با فقر شهری و تحلیل فضایی آن مطالعات زیادی انجام شده است، اما در ارتباط با گسترش شهر و ارتباط آن بر شکل گیری خوشه های فقر شهری مطالعات کمتری انجام شده است. ازاین رو این پژوهش با انتخاب شهر ارومیه به عنوان نمونه موردی در جستجوی ارزیابی رابطه گسترش شهر ارومیه و توزیع خوشه های فقر شهری است. در این پژوهش وضعیت فقر شهری در دوره های مختلف توسعه شهری در طول صد سال اخیر بررسی می شود. در این راستا، روش های مختلف برای تحلیل اثر گسترش شهری بر فقر شهری و تهیه اطلاعات مکانی مورد نیاز برای تصمیم گیری بهتر آمیخته شده است. در مرحله اول 21 شاخص در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی انتخاب و برای ارزیابی فقر شهری در سطح بلوک های آماری از یک روش پیشنهادی استفاده شده است. در نهایت گسترش شهر از سال 1311 تا 1401 در 8 دوره توسعه استخراج شده است و وضعیت فقر شهری در هر دوره توسعه مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد که خوشه های فقر شهری همگام با گسترش شهر شکل گرفته است. بیشترین افزایش فقر شهری در بعد کالبدی مربوط به دوره 1383تا 1401 با مقدار 21 درصد، در بعد اجتماعی با مقدار10 درصد در دوره 1366-1373و در بعد اقتصادی مربوط به دوره 1354- 1366 با مقدار 6 درصد بوده است. همچنین بیشترین افزایش شاخص کل فقر شهری با مقدار29 درصد مربوط به دوره 1401-1383 است. نتایج رگرسیون خطی نشان می دهد که بین گسترش شهری و شکل گیری خوشه های فقر شهری رابطه مستقیم وجود دارد و به طور کلی گسترش شهری 37 درصد از شکل گیری فقر شهری را تبیین می کند

این پژوهش در پی یافتن پیامدهای مالی و اقتصادی پراکنش شهری بر مدیریت شهری است. برای این منظور از رویکرد تفسیری و روش نظام مند فراترکیب بهره می برد. جامعه آماری، یافته های سایر پژوهشگران در حیطه مالیه یِ پراکنش شهری در بازه 2022-1970 میلادی است. داده ها با استفاده از نرم افزار MAXQDA کدگذاری و تفسیر شده اند. نتایج نشان می دهد که منافع مالی و اقتصادی ناشی از پراکنش شهری در 7 دسته «درآمد املاک و مستغلات؛ درآمد کسب وکار، فروش و خدمات؛ کمک های حکومتی؛ کاهش هزینه امنیت؛ کاهش هزینه محیط زیست و خدمات شهری؛ کاهش هزینه کالبدی و شهرسازی؛ و کاهش هزینه حمل ونقل و ترافیک» قرار می گیرد. اما هزینه های ناشی از پراکنش شهری شامل «هزینه اجتماعی و فرهنگی؛ هزینه حمل ونقل و ترافیک؛ هزینه های کالبدی و شهرسازی؛ هزینه محیط زیست و خدمات شهری؛ هزینه خدمات جاری و اداری؛ هزینه امنیت و خدمات اضطراری» است. بیشتر محققان اذعان داشته اند که پراکنش، هزینه های به مراتب بیشتری به نسبت منافع مالی و اقتصادی آن برای شهر در پی دارد که عمده هزینه ها در بخش های محیط زیست و خدمات شهری و همچنین حمل ونقل و ترافیک انجام می شود. در مورد منافع پراکنش شهری پژوهشگران بر منافع ناشی از املاک و مستغلات تأکید کرده اند. در بسیاری از شهرهای جهان ازجمله شهرهای کشورهای درحال توسعه، مالکیت گسترده زمین شهری و دارایی های فیزیکی موجود در آن، به این معنی است که مالیات و عوارض بر آن ها می تواند درآمدهای عمومی را به شکل قابل توجهی افزایش دهد که با افزایش بهره وری شهرها می تواند همچنان افزایش یابد. به نظر می رسد تا زمانی که تغییری اساسی در ساختار مالی مدیریت شهری ایجاد نشود؛ روند پراکنش شهری امری اجتناب ناپذیر است.