سوژه سازی

چرا دولت و- در افقی دیگر- نظام سیاسی یا حکومت، مسئولیت هدایت و اداره رفتار افراد «چه در مقام فرد و چه در مقام گونه» را برعهده می گیرد؟ و چگونه این «اراده به اداره کردن» را به انجام می رساند؟ ممکن است پاسخ به این پرسش بر حسب نحوه فهم ما از مقولاتی مانند دولت، قدرت و یا نسبت این دو با سوژه، متفاوت باشد. طرح چشم انداز «حکومت مندی» از سوی فوکو را می توان گشایش حوزه جدیدی دانست که در آن، هر سه مقوله دولت، قدرت و سوژه، از طریق پیوندی که بین تکنیک های استیلا و تکنیک های خود برقرار شده است به هم مربوط می شوند. در این چشم انداز نشان داده می شود که چگونه اکراه حکومت از توسل به خشونت محض و هم زمان اراده به اداره کردن افراد، به ناگزیر سوژه سازی را به یگانه پاسخ ممکن در افق معرفتی خاص پروبلماتیک حکومت مندی تبدیل می کند. پاسخی که از یک سو، در شکل بس گانه کردن تمام هنرهای حکومت کردن و از سوی دیگر به صورت بس گانه کردن تمام نهادهای حکومت ظاهر می شود. این شکل از مفهوم پردازی نحوه عملکرد قدرت، فقط چگونگی مبهم شدن مرزهای اجبار و رضایت طی فرایند حکومت مند شدن افراد جهت تولید سوژه های دلخواه را توضیح نمی دهد؛ بلکه در عین حال منکر مشارکت «میل در سرکوب خویش» نیز می شود.

روشن است که موضوع تغییر ساخت قدرت و بازنمایی سیاست و در امتداد آن جهت دهی و شکل بخشی به «خود» برای حکومت های امروزی در امر بازتولید شرایط موجودشان حیاتی تلقی می شود، بهطوریکه اگر در دوران پیشا مدرن این آموزش سنتی و تحت نظارت کلیسا بود که در ساخت و بازتولید ایدئولوژی های شکل دهنده به باور افراد مهم ترین وظیفه را بر عهده داشت. اما دولت های مدرن امروزی، این نظام آموزش و نهاد دانشگاه است که عهده دار این امور است. دانشگاه به سبب رابطه چند سویه اش با کلیت و اساس جامعه و تأثیراتی که نتایج برآمده از پژوهش و تحقیقاتِ دانشگاهی می تواند در جهت بهبود شرایط و پیشرفت در این حوزه ها بگذارد و هم چنین به واسطه نسبتی که با شرایط موجود سیاسی و اجتماعی برقرار می کند به عنوان یکی از مهم ترین ارکان نظام آموزشی محسوب می شود. این که چه زمانی نهاد دانشگاه به یک دَم و دستگاه دولتی تبدیل می شود و این که چرا و چگونه کارکردهای آن تحت تأثیر تکنولوژی قدرت قرار می گیرد، پرسش هایی است که تلاش داریم در این پژوهش به مدد اندیشه لویی آلتوسر و از منظر نظریه «ایدئولوژی و دم و دستگاه های ایدئولوژیک دولت» برای آن ها پاسخ مناسبی بیابم. در این پژوهش سعی بر آن است که نشان دهیم نظام آموزشی، خاصه نهاد دانشگاه در ایران تحت تأثیر تکنیک های قدرت و نهادهای دولتی چه تغییراتی پیدا می کند و این نوع تغییرات چگونه و در چه سطوحی صورت می پذیرد.

این مقاله تأملی بر سویه کوئیر در روش شناسیِ نظریه سیاسی ژاک رانسیر است. برای رانسیر، امر سیاسی بیش از هر چیز کنشی زیبایی شناختی است که توزیع امر حسی در نظم پلیس و چگونگی مواجهه با جهان را تغییر می دهد. نظم پلیس به مثابه نظم نمادین، نظمی بدنی و فضایی است که از طریق توزیع امر حسی، برخی شیوه های اندیشیدن، گفتن و دیدن و رویت پذیری خاصی را بواسطه بدن ها ایجاد می کند. وجه زیبایی شناختیِ کنش سیاسی به دلیل نوآوری و گستراندن مرزهای حواس، به باز-توزیع این نظم می پردازد. به منظور درک از چگونگی کنش سیاسی در نفیِ نظم پلیس و هویت های نمادین به روش شناسی نظریه کوئیر و نظریات رانسیر اشاره می شود. سپس، با تأسی از رژیم های سه گانه هنری رانسیر، الگوی سه گانه ای از رژیم های بدن در مطالعات جنسیت ارائه می گردد تا نشان داده شود که بدن کوئیر به مثابه بدنی زیبایی شناختی، ذیل مفهوم بدن بدون اندام (ژیل دلوز و فلیکس گتاری)، چگونه به بدن/سوژه سیاسی مدنظر رانسیر نزدیک می شود. برای درک وجه کوئیر نظریه سیاسی رانسیر و بُعد سیاسی نظریات جودیت باتلر ذیل ایده اجراگری توجه می شود. در ادامه به منظور تحلیل سیاست های هویت/تفاوت و سیاست کوئیر به تطبیق آرای رانسیر با اکسل هونت (نظریه به رسمیت شناسی) پرداخته خواهد شد. در پایان، برای روشن ساختن بهتر پیوند نظریات رانسیر با سیاست کوئیر به نظریه تأثر و توزیع عواطف و کارکرد آن بر/میان بدن ها اشاره می گردد تا از یک سو اقتصاد سیاسی عواطف در نظم پلیس و از سوی دیگر، نحوه و امکان کنش سیاسی توسط فرودستان در برابر این توزیع بررسی گردد.

در پژوهش حاضر، تلاش شده تا با تحلیل سازوکار نهفته در عقلانیت مدرسه و کردارهای گفتمانی آن، به چگونگی سوژه شدن دانش آموزان در این نهاد و نحوه ی تولید نظام شهروندی خاص آن پرداخته شود. از این رو، هدف پژوهش پیشِ رو، تلاش برای یافتن پاسخ به پرسش هایی از این قبیل است: چه عقلانیتی در پس کوششی که برای تکوین سوبژکتیویته دانش آموزان در جریان است قرار دارد؟ و در عمل، چه نوع شهروند و سوبژکتیویته ای از این رهگذر خلق می شود؟ چارچوب نظری اتخاذ شده برای پاسخ به این پرسش ریشه در آرای میشل فوکو دارد. روش انجام پژوهش از نوع کیفی و به شیوه ی مورد پژوهی ابزاری است. نمونه گیری به صورت نظری بوده و از ۲۵ نفر از دانش آموزان پسر مدارس مختلف شهرستان دلفان مصاحبه ی آزاد به عمل آمده است. براساس یافته های این پژوهش می توان گفت مدرسه با دستکاری در تجربه ی دانش آموزان، نظامی از شهروندی را بر آنان عرضه می دارد که حاصل آن تولید شهروندی منفعل، مصرف گرا و منفعت طلب است. به نظر می رسد چنین نظامی از شهروندی، نه تنها به فقر تخیل در دانش آموزان دامن می زند بلکه امکان تجربه ورزی جهت خلق سوبژکتیویته ای فعال و مسؤول را نیز از آنها دریغ می دارد.