ابن الفارض

إن الأدب المقارن من أهم الشعب الأدبیة لأن فی هذه النزعة النقدیة یعالج الباحث الصلات التاریخیة الموجودة بین أدبین مختلفین، موضحا وجوه خلافهما وتشابههما. ویشترط فی هذا الحقل النقدی أن تکون لغات موضوع الدراسة مختلفة. تتطرق هذه الدراسة المتواضعة إلی الغزل الصوفی للشاعرین الکبیرین ابن الفارض وجامی من حیث المضمون، علی أنهما کانا من أعلام الشعراء الصوفیة بین العرب والفرس. کما تلقی الضوء علی حیاة الشاعرین، ثم تنطلق نحو شعر الشاعرین دارسة مضامینهما الشعریة علی أساس أهم مظاهر الشعر الصوفی کالخمر والمرأة اللتین یرمز الشاعر بهما لتبیین غرضه المعنویة ویقصد عنهما قصدا عرفانیا.

ابوحفص عمر بن علی المعروف بابن الفارض. هو من الشعراء الذین عاشوا فی القرن السادس، و نالوا شهرة واسعة فی میدان الشعر، وقد مدحه کثیر من النقاد الکبار امثال ابن خلکان صاحب کتاب وفیات الاعیان، حیث فضله علی شعراء عصره. و نحن فی هذه المقالة و هذه الدراسة نبحث حول بعض خصائص شعره. الموضوع الاساسی الذی یدور حوله شعر ابن الفارض فی دیوانه هو الغزل، و هنالک موضوعات أخری اهمها الحدیث عن الخمرة التی لیست کالخمریات المعروفة عند ابی نواس و غیره، بل انه یرمز فیها رمزاً صوفیاً لایفسر الا تفسیراً باطنیاً. و ایضاً یمتاز شعره بکثرة الجناس و البدیع.

یقع تعامل المتلقّی ضمن نظریه تحلیل الخطاب ویقوم على التعامل السیمیولوجی والفینومینولوجیا. القصد من التعامل هو العلاقه الجدلیه بین المتلقّی والخطاب وفقَ تفکیر خاصّ تقدّمه هذه الرؤیه. فللمتلقّی دورٌ فاعلٌ، حیثُ یقوم بإنتاج الدلاله؛ وبهذا یتّسع المعنى ویبتعد القارئ من سلطه المؤلف. تستهدف هذه الدراسه تحلیل فاعلیه النظریه التعاملیه فی التذوّق الجمالی وتحلیل الوظیفه الثقافیه فی نماذج من أشعار جلال الدین الرومی وابن الفارض وحافظ الشیرازی. بهذا، تتّضح علاقات جدیده بین الدوالّ بالتعامل والتفضیل الجمالی کما تتّضح أیضاً معانٍ غیر ثابته متحوّله. ونظراً إلى تحلیل الأشعار التی اخترناها طوال الدراسه، نستنتج أنّ هذه الرؤیه تؤدّی إلى تحویل التذوّق الجمالی من خلال توسیع الوظیفه الثقافیه للشعر، وبهذا کلّه تتکوّن تجارب جمالیه غیر معهوده، حیث ینتقل المخاطب بدوره المنفعل من البلاغه القدیمه إلى المتلقّی ودوره الفاعل فی مجال البلاغه الجدیده. وهذا الموقف یرشدنا إلى نظره فی الوجود والوجودیه فی الشعر الصوفی العربی والفارسی.

نقد ادبی در مسیر رو به پیشرفت خود، با رویکردهای متعددی مواجه شد؛ این رویکردها با نگاه بلاغی، اجتماعی و روانشناسی و با چارچوبی بافت محور آغاز و تا رویکرد ساختارگرائی و پساساختارگرائی نظیر: نشانه شناسی و ساختارشکنی و ... با چارچوب فرامتنی امتداد یافت. اما ساختارگرائی، یکی از مهم ترین رویکردهای توصیفی نقد ادبی است که ناقد در آن، به دور از هرگونه متعلقات خارجی تنها به ساختار متن و سطوح مختلف آن نظیر: سطح آوائی، ساختاری، و معنائی و نیز تعیین تقابلات دوگانه میان واژه ها رو می کند چه این تقابلات، نوعی تضاد و جدائی را سبب می شوند که ادیب واجد آن در میان دو جهان متضاد است. با این مقدمه، مقاله حاضر برآن ا ست تا ساختار موسیقائی درونی شعر ابن فارض را در پرتو ساختارگرائی صورت گرای ادبی بررسی کرده و از نیروی تلقینی آن پرده بردارد. موسیقی درونی شعر ابن فارض، در صنعت تکرار، خوشه های صوتی/ هم صدائی، و تقابل های دوگانه و قابلیت بیانی این تقابلات در تصویر عواطف شاعر نمود یافته است. در گردآوری این مقاله، از روش استقرائی، و مطالعات کتابخانه ای و مستندات استفاده شده است. ماحصل این خوانش، آن است که ساختار موسیقائی با نگرش درونی شاعر هماهنگ می باشد. این هماهنگی، در تکرار واج ها همراه با صفات و مخارج حروف شان نمایان شده تا بیانگر معانی پنهان در شخصیت شاعر باشد. جملات نیز، علیرغم ساختارهای مختلف خود، از طریق تکرار بعضی از حروف و کلمات با ژرف ساخت متن انسجام یافته است. هم چنین، تقابلات دوگانه برخی واژه ها در اغلب انفاس شعری شاعر کاملا مشهود است.

خصص الله سبحانه وتعالى سوره لنبیه یوسف علیه السلام فی القرآن الکریم، وقام العارفون بتطبیق حقائق القرآن مع باطن الانسان فی تفسیر آیات الأنفس وعرضوا بذلک افکاراً فی غایه الدقه والصفاء حول الحقیقه الانسانیه. واننا نشاهد الکثیر من نماذج التفسیر والتأویل فی أبیات الشاعرین: ابن الفارض وجلال الدّین محمّد الرومی البلخی (مولانا). وهذه المقاله اهتمت بدراسه «حقائق وظرائف قصه سیدنا یوسف(ع)» عبرالتأمل فی ابیات الشعر لهذین العارفین الکبیرین. وتجدون فی البحث الحاضر أولاً: تأویلات مشترکه لهذین الشاعرین حول وصف جمال یوسف علیه السلام وتفسیرهما وتحلیلهما لأمر رائحه قمیص سیدنا یوسف علیه السلام، ومن ثم بیان رؤیه الشاعر جلال الدین الرومی حول یوسف (ع) وزلیخا وطول فتره سجن النبی یوسف(ع). وأمّا النتائج فتُبیّن لنا کیف انهما یرون أنّ النبی یوسف (ع) سلطان العشق وجمال یوسف (ع) هما من تجلّیات جمال الحق کذلک اعتبر ابن الفارض رؤیا النبی یوسف (ع) فی ابیاته بانها کنایه للعارفین بالله الذین کُشف لدیهم وجود الله الحق تبارک وتعالى، لکن مولانا جلال الدّین الرومی لایقدم رؤیه تأویلیه لهذا الموضوع . بینما فسر ابن الفارض عوده البصر الى عینی النبی یعقوب بقمیص یوسف، بانه یجسد بلوغه مقام الجمع بین قمیص یوسف (ع) والنبی یعقوب (ع)، لکن مولانا یعتبر قمیص النبی یوسف (ع) رمزا للعلوم الکشفیه. ویعتبر الشاعر الرومی زلیخا رمزا للدنیا کما یفسر سبب طول فتره سجن النبی یوسف(ع) ویُحیل ذلک إلى توجهه للمخلوق الذی هو بدوره سجین وأسیر فی هذه الدنیا الفانیه.

یعتبر التفکیر الإیجابی وأثره فی تحسین حیاه الإنسان من أهم أهداف علم النفس. علم النفس الإیجابی (Positive psychology) هو علم ناشئ یقوم على فهم المشاعر والانفعالات الإیجابیه والفضائل والقدرات البشریه محاولاً تحقیق حیاه أفضل من خلال تحقیق الذات وازدهاره. بالنظر إلى السیاق الثقافی لعلم النفس الإیجابی، فإن إعاده قراءه الأعمال الأدبیه فی ضوء هذا النهج الجدید، مع شرح الزوایا المجهوله لهذه النصوص، یمکن أن یوفر الأساس للتطبیق العملی واستخدام التعالیم الأخلاقیه فی حیاه القراء قدر الإمکان. وفی الوقت نفسه، یمکن للنصوص الصوفیه الملیئه بالتعالیم الأخلاقیه أن تکون منصه جیده لمثل هذا البحث. ابن الفارض هو شاعر وصوفی مصری من القرن السابع الهجری، تنعکس تعالیمه الأخلاقیه وأبعاده النفسیه بشکل کبیر فی أشعاره. وعلیه، تستخدم هذه الدراسه المنهج الوصفی التحلیلی لفحص انعکاس الانفعالات الإیجابیه - أحد مجالات علم النفس الإیجابی - فی قصائد ابن الفارض. الغرض من هذه الدراسه هو تقییم نهج التفکیر الإیجابی لابن الفارض وکذلک معرفه مبادئه الصوفیه والأخلاقیه للإیجابیه وتحقیق الذات لدى الإنسان. أظهرت النتائج أن ابن الفارض یتعامل بإیجابیه مع الحیاه وأن وجود الانفعالات الإیجابیه المتعلقه بالماضی والحاضر والمستقبل فی قصائده یدلّ على الإیجابیه والصحه النفسیه وتحقیق الذات عنده، کما تقدم التعالیم الإیجابیه للجمهور.

یُطلق الأنیما أو القطب الأنثوی للنفس علی الجوانب الفیزیولوجیه والجنسانیه باعتباره صوره مثالیه للاستعدادات السلوکیه الفطریه وتجارب الحیاه الموروثه التی تدور حول قدرات الفن والجنوح إلی الطبیعه والعاطفه الجامحه والقوه الإلهامیه. وهذه القیم عادهً ما تکون فی النصف الثانی من السن التقویمیه مع تطبیق الفردانیه والمیل فی اللاوعی وهی تجعل الشخصیه تخطو فی طریق المیل إلی اللطف والکمال والنمو. تظهر الأنیما أیضاً فی النموذج البدئی البهیج والصدمات العاطفیه فی مجال واسع فی الأدب. والتفرد فی الشعر یعادل السفر البطولی للشاعر من الآفاق إلی الأعماق الداخلیه لاکتشاف الإنجازات القیّمه والمعنویه الجدیده وخلقها، ومن بینها إیقاظ القیم الأنیمیه الداخلیه المخفیه. تمت کتابه هذه الدراسه وفقاً للمنهج التحلیلی الوصفی وبناءً علی تعالیم علم النفس التحلیلی، وکان التحلیل النفسی قائماً علی تطبیق فردیه الأنیما وقیم القطب الأنثوی فی النفس فی بعض أهم أشعار ابن الفارض التی تعبر عن هذه العملیه. وقد أوضحت النتائج التی توصلت إلیها الدراسه أن استعاده قابلیه الأنیما واستقطابها فی شعر هذا الشاعر کانت تحت تأثیر اللاوعی أو اللاشعور، وفضلاً علی ذلک، استفاد ابن الفارض من قدره هذه الصوره المثالیه من قبیل المیل إلی السلام وتقصّی الجمال والجنوح إلی الطبیعه والنظره العاطفیه الداخلیه أو الشخصیه لمتجلیات الوجود، والعیش فی اللحظه والحال، والقدره علی استیعاب العواطف والمشاعر الداخلیه والتعبیر عن الذات، والتی تحقق کلها مهداً للکمال واللطف ومرونه الشخصیه.

از تفاوت های اساسی میان انسان وسایر موجودات از جمله فرشتگان این است که اندیشه ورزی و احساسات او همواره دارای تحوّل و بالندگی است؛ به گونه ای که این بعد اساسی از شخصیت او حتی به معتقدات دینیش هم سرایت می کند؛ واز این بابت است که می بینیم شیوه عبادت این آفریده که فلسفه آن از سوی آفریدگار در یک جمله خلاصه شده است«وما خلقتُ الجنَ والانسَ الا لیعبدون»(الذاریات:56) هم دچار تحوّل شکلی و حتی ماهوی می شود، وضمن حفظ جوهر خود که بندگی خداوند باشد، چنان معقد وپیچ در پیچ می شود که بایستی از جنسِ این آفریده مکلّفِ به عبادت در شکل های مختلف زندگی، انسان های دیگری بیایند و دست به تحقیق بزنند تا زوایای شیوه پرستش و سیر و سلوک او را روشن کنند. ابن الفارض در دورانی می زیسته است که عبادت برخی از مؤمنان از شکل ساده خود عبور کرده و به مرحله زهد وانقطاع الی الله در قرن اول سپس به سیر وسلوک در آغاز قرن دوم و بعد از آن به پدیده فنا و حلول و اتحاد در اواخر این قرن ونیز قرن سوم وبالاخره به وحدت وجود یا شهود و مفاهیم غامض آن در قرن هفتم رسیده است.این پژوهش در صدد بررسی و تحلیل دیدگاه عرفانی ایشان است