آینده پژوهی ایران

در عصر حاضر که حرکت شتابناک علوم و فناوری ها بیش از گذشته وجود خود را بر محیط پیرامون تحمیل می سازد و همگرایی و هم افزایی علوم نیز این روند حیرت آور را سرعتی دو چندان بخشیده است، ایجاد رصدخانه های علوم و فناوری بیش از پیش عمومیت یافته است. رصد علوم و فناوری که از آن با نام "دیده بانی" و "پایش محیطی" نیز یاد می شود مطالعه، بررسی و کنکاش نظام یافته ای است که به منظور کشف علم و فناوری های در حال ظهور، نو پیدا و مغفولی انجام می شود که می توانند بیشترین تأثیر را بر سیاست ها و سوگیری های یک سازمان، نهاد یا کشور داشته باشند. رصد علم و فناوری از این چشم انداز به مثابه راداری است که رویدادهای جدید، غیرمنتظره و بزرگ و کوچک دنیا را به گونه ای نظام مند و وظیفه گرا نشان می دهد.در مقاله حاضر ضمن مرور آثار و نوشته ها و مبانی نظری آینده نگاری، وضعیت موجود آینده نگاری در ایران و چند کشور منتخب جهان با استفاده از روش مطالعه تطبیقی و اسنادی مورد بررسی قرارگرفته است. در این مقاله از روش پیمایشی (پرسشنامه و مصاحبه عمیق) برای بخش ایران و مطالعه تطبیقی و اسنادی برای سایر کشورها استفاده شده است.پس از بررسی وضعیت آینده نگری در جهان و ایران به بررسی چالش های آینده پژوهی در کشور و ارائه راهکارهایی برای مواجهه با این چالش ها پرداخته شده است.

موضوع پژوهش، محورهای سه گانه آینده پژوهی (ابعاد زمانی، اجزا و ارکان) است. در ابتدا بر مبنای «هرمنوتیک»، به تاریخ فلسفه غرب پرداخته می شود که در آن «حقیقت» سه مرحله را طی کرده است؛ حقیقت افلاطونی، کانتی و نیچه ای. این سه، طیفی با دو کرانه مطلق و یک ناحیه میانی را تشکیل می دهند. در سه ناحیه آینده «ذهنی، بِینی و عینی» و سه رویکرد «نظری، نظری-عملی و عملی» ماتریسی 3*3 شکل گرفته و چینش پانزده حوزه مطالعات آینده، که همگی به عنوان زیرمجموعه «آینده اندیشی» به شمار می آیند، سامان می یابند. هدف؛ معرفت شناسی حوزه های مطالعات آینده است. در ادامه، با تبیین ارتباط آینده اندیشی با مدیریت و رهبری، جایگاه آینده اندیشی در ساختارهای سازمانی و سیاسی تعیین می شود. دو نقش آینده اندیشی (حلقه مفقوده مدیریت و رهبری)؛ نقش همگرا ساز و نقش هم راستاساز است. جایگاه آینده اندیشی در ساختارهای سازمانی و سیاسی، ماورای مدیریت و قوای سه گانه (مجریه، مقننه و قضاییه) و مادون رهبری است. درنهایت با تمایز «آینده آینده پژوهی» و «پساآینده پژوهی»؛ سیر روند برنامه ریزی، آینده پژوهی و پساآینده پژوهی طرح می شود. برنامه ریزی، ماهیتی مدیریتی و سیاسی؛ آینده پژوهی، ماهیتی اجتماعی و جامعه شناسی و پساآینده پژوهی، از ماهیتی حاکمیتی و سیاسی برخوردار است. هدف غایی آینده پژوهی، آینده آینده پژوهی (حلقه واسط مابین آینده پژوهی و پساآینده پژوهی) و پساآینده پژوهی به ترتیب عبارت است از ساختن جامعه آرمانی، جهانی ساختن آن و ساختن حکومت آرمانی جهانی.

تصاویر آینده، نمایانگر نوعی آگاهی جمعی از انتظارات، بیم ها و امیدها در نظر گرفته شده اند. تصویرهای آینده به شکل گیری اقدام هایی کمک کرده اند. بنیادی ترین پرسش های آینده در زمینه تصویرهای آینده، علل پیدایش و پیامدهای آن هاست. فهم تصاویر متفاوت از آینده، منجر به رفتار و واکنش های متفاوتی در زمان حال می شود. هر عملی که مرتکب می شویم در مرحله ای به تصویری که از آینده خلق شده مربوط است. تصویرپردازی آینده در دین اسلام در دو سطح فردی و اجتماعی قابل بررسی است، بر همین اساس اگر دین سرشت و جوهره ای آینده نگرانه داشته باشد، انسان دین دار و دارای تربیت دینی نیز باید یک انسان آینده نگر باشد. درنهایت، اجتماع نیز در این جهت حرکت خواهد کرد. در ابعاد فردی، موضوع انسان کامل مورد بررسی قرارگرفته و در ابعاد اجتماعی، جامعه عدل تبیین شده است. شناسایی این عوامل اهمیت تصویرپردازی از آینده در اسلام را مشخص می کند و جایگاه آینده نگری الهی که منجر به تصویرپردازی بصیرت بخش می شود را روشن می سازد. در قرآن کریم و روایات ائمه (ع) نکات برجسته ای در مورد آینده و خصوصیات آن آمده است. در این میان دو مفهوم زمان و عدم قطعیت و نگاه و عمل آموزه های دین در خصوص تصویرپردازی می تواند در تدوین مفروضات و الگوسازی و مدل سازی نظری این حوزه مورد توجه قرار گیرد. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که مؤلفه های فردی و اجتماعی تصویرپردازی از دیدگاه اسلام کدم اند و چه نقشی در تدوین و تحقق چشم انداز بیست ساله توسعه کشور دارند؟!

تحلیل ساختاری نخستین گام در آینده نگاری راهبردی است. در این گام متغیرهای کلیدی شناسایی و سپس اثرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر محاسبه می شوند. در روش سنتی میک مک، شدت روابط میان متغیرها با استفاده از اعداد قطعی محاسبه می شود، اما این روش امکان در نظر گرفتن عدم قعطیت های هنگام گردآوری داده و نیز امکان استفاده از متغیرهای زبانی به هنگام ارائه خروجی را ندارد. برای پاسخ به مشکلات فوق، تحلیل میک مک فازی یا تحلیل فازی زبان شناختی طراحی شده است. هدف از میک مک فازی آن است که امکان استفاده از متغیرهای زبانی در مرحله گردآوری داده ها و ارائه یافته ها فراهم شود. به دلیل آنکه میک مک فازی ابزاری پیشرفته تر برای انجام تحلیل ساختاری در آینده نگاری راهبردی محسوب می شود، در این مقاله پس از معرفی مختصر روش تحلیل اثرات متقابل با رویکرد میک مک و توصیف نحوه انجام محاسبات فازی در روش میک مک فازی، به این پرسش پاسخ می دهیم که این روش از چه نقاط قوتی در مقایسه با میک مک سنتی برخوردار است.   

یکی از مسائل نوظهور در حوزه تصمیم گیری، نحوه ورود نگرانی های اخلاقی به درون مدل هاست. پژوهش های انجام شده در این زمینه فاقد انسجام بوده و جهت گیری های اساسی ارزشی و اخلاقی علم تصمیم را به صورت شفاف روشن نمی کنند. مکاتب و نظریات اخلاقی منبع مناسبی برای ارائه یک طبقه بندی جامع از رویکردهای اخلاقی حاکم در این رشته هستند. با توجه به خلأ موجود در این زمینه، تحقیق حاضر قصد دارد تا جریان های اخلاقی تأثیرگذار روی تصمیم گیری سازمانی را شناسایی کند.تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از حیث جمع آوری داده ها، توصیفی است. ابزار مورد استفاده برای تجزیه وتحلیل داده ها نیز رویکرد تحلیل تم است. بدین منظور در مرحله اول مقالات چهار نشریه معتبر علم تصمیم به عنوان جامعه مورد توجه قرار گرفت. در مرحله بعد با استفاده از روش نمونه گیری نظری، 68 مقاله برای استخراج تم های مرتبط با اخلاقیات انتخاب شدند.پس از تحلیل تم مقالات، چهار تم اصلی شناسایی شدند. این تم ها عبارت اند از: نحوه ورود اخلاقیات به درون مدل ها، اراده انسانی، ماهیت انسان ها و زیربنای اخلاقی. با توجه به این تم ها، طبقه بندی جامعی از جریان های اخلاقی تصمیم گیری ارائه شد. این جریان های اخلاقی عبارت اند از: کلاسیک، واقع گرایی انتقادی، تفسیری، هنجاری، پسا-ساختارگرا و پراگماتیسم.یافته های این پژوهش در شناخت ارزش های اخلاقی مطرح در مسائل مبتلابه سازمان ها، نحوه ورود این ارزش ها به مدل ها و شیوه ترکیب مدل ها تأثیرگذار خواهد بود.

اقتصاد دانش محور به دلیل ایجاد تحول سریع، زودبازده بودن سرمایه گذاری ها و تأثیرات شگرف بر رشد یکی از موضوع های جذاب اقتصادی در دو دهه اخیر محسوب می شود. از این رو اقتصاد دانش محور ازجمله عوامل کلیدی در توسعه کشور ها و صنایع محسوب می شود. توسعه متوازن و زیر بخش های آن، ازجمله عوامل متضمن توسعه پایدار محسوب می شود. پژوهش حاضر به بررسی تأثیر زیرساخت های اقتصاد دانش محور بر رقابت پذیری ملی پرداخته است. بدین منظور داده های ثانویه مستخرج از شاخص رقابت پذیری جهانی و شاخص اقتصاد دانش محور مورد ارزیابی قرارگرفته اند. برای تشکیل مجموعه داده ها آزمودنی، گزارش های سالانه مجمع جهانی اقتصاد و بانک جهانی در کشور های مورد مطالعه بررسی شدند. نمونه آماری مشتمل بر شاخص های GCI و مؤلفه های KEI در کشور هایی بود که در گزارش سالانه 2012 دو نهاد مورد ارزیابی قرارگرفته اند. یافته های حاصل از تکنیک معادلات ساختاریافته خطی با با نرم افزار LISREL از تأثیر معنی دار شاخص های اقتصاد دانش محور بر رقابت پذیری نشان دارد. استفاده از داده های تک مقطعی از جمله محدودیت های پژوهش محسوب می شود