علوم قرآن و حدیث

اقتضای جهانی بودن و جاودانگی قرآن این است که ترجمهٔ آن باتوجه به مجموعه قراینِ مؤثر در فهم آیات صورت پذیرد و مقاصد عالی آن را به نیکوترین شکل در خود منعکس سازد. ازجمله مهم ترین قراین مؤثر در فهم و ترجمهٔ قرآن، اسباب نزول معتبری است که غفلت از آن ها گاه موجب بروز اختلافات و اشتباهات فاحش در ترجمه های قرآن شده است. ازاین رو، به منظور نمایاندن نقش اسباب نزول در فهم و ترجمهٔ قرآن، ضمن بازخوانی این روایات در چهار ترجمهٔ مشهور فارسی با ارائهٔ نمونه هایی از آیاتِ دارای سبب نزول، چگونگی ترجمهٔ آن ها را ارزیابی و ترجمهٔ صحیح هر آیه را براساس این قرینه مشخص می کنیم. درست است که نمی توان تمامی روایات سبب نزول را معتبر دانست، اما اسباب نزول معتبری که ناظر به معنای آیه است و از منابع درخورِ اعتماد به دست ما رسیده است، نقش مؤثری در فهم و ترجمهٔ قرآن، تبیین مورد نزول آیات و شرح آن ها دارند. قرینهٔ سبب نزول در ترجمهٔ واژگان چندمعنا، کمترین تأثیر را دارد و در تبیین مصادیق آیات و پس از آن رفع ابهام از ظاهر آن ها، از بیشترین تأثیر برخوردار است و در میان ترجمه های منتخب، مشکینی از مجموع 30 مورد دارای سبب نزول معتبر، تنها 16مورد، الهی 14مورد، رضایی 7مورد و فولادوند 4مورد را با استناد به این روایات ترجمه کرده اند.

ادبیات دینی دریچه ای است گشوده، رو به دنیای معانی و معارف تربیتی که گذر زمان رسیدن به ژرفای آن را برای بشر امروز دشوار ساخته است. ازاین رو سزاوار است گزاره های دینی- تربیتی، ژرف کاوانه مورد پایش قرار گیرند. در این نوشتار، موضوع «فضل» در قامت مقوله ای تربیتی با روش «تحلیل مضمون» بررسی شده است. برایند کاربست روش تحلیل مضمون، استخراج مضامینی از گزاره های قرآنی است که در سه سطح «مضامین پایه» و «سازمان دهنده» و «فراگیر»، «شبکهٔ مضامین» فضل را سامان داده است. براساس این تحلیل، «فضل خدا» کنشی پویا و بدون موازنه با عمل مخاطب است که بر بنیان لطفِ بسیار پروردگار به انسان محقق می شود. ارکان اصلی مواجهه بر مبنای فضل نیز عبارت اند از: مهربانی بسیار، گذشت، حمایتگری، امیدبخشی، اطمینان بخشی، خلوص و صداقت. ازاین رو، می توان مواجههٔ فاضلانه را به لحاظ سنخ روان شناختی -تربیتی، در گستره ای نزدیک به رویکردهای انسان گرایانه بازشناخت.

«غیبت» به عنوان یک رفتار اجتماعی رایج، در بسیاری از جوامع مشاهده می شود و افراد بدون توجه به پیامدهای منفی آن در دام گناه گرفتار می شوند. روایات متعددی از معصومان در مذمت غیبت کردن آمده است. یکی از این روایات از امیرمؤمنان(ع) دالّ بر حلال زاده نبودن غیبت کننده است که با دیگر روایات ناسازگار به نظر می رسد. صحت سنجی حدیث مزبور، مسئلهٔ پژوهش حاضر است. این جستار با روش توصیفی تحلیلی در پی ارزیابی رجالی راویان حدیث و تحلیل مفهومی واژگان غیبت، حرام زادگی و ارتباط آن ها با یکدیگر است. یافته ها نشان می دهد سند روایت به دلیل مجهول بودن برخی از راویان، ضعیف است. از جهت دلالی ادله ای نشان می دهد که مراد از حلال زاده نبودن، معنای اصطلاحی فقهی آن نیست. مقصود از حرام زادگی را می توان مفهومی عام، شامل مشارکت شیطان در نطفه و عدم طهارت فکری پدر و مادر در زمان انعقاد نطفه دانست. تأثیر لقمهٔ حرام نیز می تواند دلالت دیگرِ این روایت باشد؛ یعنی لقمه حرام می تواند به صورت این رذیله اخلاقی در فرد بروز یابد که از غیبت کردن به عنوان ابزاری برای لذت های فانی بهره برد و در پی استغفار و جبران این گناه و تبعاتش برنیاید.

اعراب مسلمان با گذشت چند دهه از آغاز فتوحات، به قدرت فراگیری در جهان آن روز تبدیل شدند. این موضوع سبب شکل گیری هویت عربی به مثابهٔ هویتی برتر از دیگر ملل و اقوام شد و به ویژه در عصر امویان با نگاه قوم گرایانه آمیخت و به مرور زمان به رویارویی جوامع اسلامی غیرعرب با الگوی قوم گرایی دینی عربی انجامید. جریان فاتح کوشید با ابزارهای مشروعیت ساز نگاهی تقدس آمیز به تبار عرب ببخشد و در این میان، احادیث اسلامی نقش بسیار پررنگی را ایفا کردند. دایرهٔ عملکرد ادبیات عربی نیز با تقدسی که از عربی بودن زبان قرآن یافته بود، توانست ضمن دفاع از هویت عربی به مقابله با سایر هویت های نژادی برخیزد. پژوهش حاضر با توصیف و تحلیل داده های کتابخانه ای و در راستای دستیابی به فرایند قوم گرایی، به سبک شناسی احادیث و استفادهٔ ابزاری از ادبیات پرداخته است. یافته های پژوهش از این قرار است که قوم گرایی عربی طی فرایندی چندمرحله ای با استفاده از ابزارهای مشروعیت ساز و ساخت مفاهیم جدید تقدس آمیز، از رویهٔ تقدس حدیث در قالب های مختلفی بهره برده است تا برتری قومیت خود را در میان جامعهٔ مسلمانان جا بیندازد. در این زمنیه از ابزارهای ادبی و زبانی مانند ضرب المثل و... نیز بهره گرفته شد.

صحیفه الرضا (ع) از مشهورترین مجموعه های حدیثی منسوب به اهل بیت(ع) است که به سبکِ روایی عامه نقل شده است. بهترین راه برای ارزیابی اعتبار این کتاب، تخریج و مشابه یابی تمام احادیث آن است که این پژوهش براساس آن شکل یافته است. بیشتر احادیثِ صحیفه الرضا به طریق معتبر دیگری از اهل بیت(ع) نقل نشده و بخش عمده ای ازنظر متنی به روایاتِ اهل سنت -که معمولاً بر صحیفه الرضا تقدم زمانی دارند- نزدیک است. مشکلاتِ متنوعی، مانند ناهمخوانی سند و متن، تغییر شخصیت های روایات، ترکیب احادیث، خطا در خوانش و نقل متن، زمان پریشی و ناسازگاری با قرآن و احادیث شیعی در احادیث این مجموعه دیده می شود که ضمن به چالش کشیدن اصالت آن ها نشان می دهد که گردآورندهٔ این مجموعه از منابع مکتوب پیشین استفاده کرده و اسنادِ آن ها را تغییر داده است. مهم ترین منبع مکتوبی که برای صحیفه الرضا(ع) شناسایی شد، کتاب سکونی است. احتمالاً بیش از ده درصدِ روایات صحیفه الرضا از کتاب سکونی اقتباس شده است.

بازتاب الفاظ و مفاهیم آیات قرآن و احادیث به شیوه های مختلف همواره زینت بخش آثار اهلِ علم و ادب بوده است. این شیوه ها از منظر هنری و بلاغی در یک سطح نیستند؛ یعنی پی بردن به محتوای ارزشمند آن ها، گاه آشکار و گاه پنهان است. دستیابی به مفاهیم آشکار به صرف آشنایی ظاهری با آیات و روایات میسّر است، چنان که از قدیم فرقه ظاهریه به همین شهرت یافته اند. لکن دریافت اغراض پنهان از عهده کسانی بر می آید که پیش از مهارت در انواع فنون و صناعات ادبی، با علوم و ادبیات قرآن و حدیث اُنس داشته و عمر خود را در پیچ وخم این راه سپری کرده اند. مقامات حریری ازجمله آثاری است که از این منظر درخور توجه و بررسی است. رواج مفاهیم قرآنی در مقامات، از قرن پنجم به بعد و انس و الفت حریری با متون دینی و توجه وی به نکات اخلاقی اهمیت ویژه ای به این واکاوی می بخشد. حریری به دو شیوه لفظی و معنوی از قرآن کریم تأثیر پذیرفته است. این اثرپذیری در مقامات حریری بیشتر به شکل تلمیح، تأثیرِ تطبیقی، تأثیرِ واژگانی در انواعِ وام گیری و برایندسازی، تأثیر الهامی بنیادی و تأثیر گزارشی صورت گرفته است.

رویکرد برخی از نظریات روان شناسیِ نوین راجع به دین اسلام و داستان های قرآن کریم می تواند ابزاری کلیدی در درک عمیق تر تفسیر آیات الهی برای انسان معاصر باشد. اریک فروم، روان شناس آلمانی، دیدگاهی مثبت درباره دین دارد. ازنظر فروم، دین به مثابه یک ایدئولوژی فکری و عملی مدون، ابزاری ضروری برای بقای هر فرهنگ در گذشته و آینده به شمار می رود. او بر این باور است که شخصیت انسان همواره متأثر از محرک های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی است که در بستر جامعه بر سرنوشت بشریت در طول زمان سایه افکنده اند. به این ترتیب، انسان همواره در کشمکش میان دو نیروی خیر و شر، که فروم از آن ها با عناوین «رشد و تباهی» یاد می کند، قرار دارد و نقشی محوری در شکل گیری شخصیت انسان و تعیین جهت گیری وی به سوی اعتلا یا انحطاط ایفا می کنند.جستار حاضر با روش توصیفی تحلیلی و براساس اتخاذ رویکرد اریک فروم در پی آن است تا آیات قرآنی مرتبط با حضرت ابراهیم(ع) و نمرود که به ویژه در سوره های بقره و انبیا ذکر شده اند و نیز حالات رفتاری و کنش های درونی و بیرونی شخصیت های حضرت ابراهیم(ع) و نمرود در قرآن، که نمایانگر جهت گیری اعتلایی آن حضرت در مقابلِ روند تباهی و انحطاط نمرود است، را بررسی و به این نتیجه دست یابد که مؤلفه های رشد در شخصیت حضرت ابراهیم، به ویژه در ابراز شوق به زندگی در مسیر طاعت و بندگی خالق، استقلال از مادر مثالی به مثابه ایثار و جهاد نفس، عشق به خالق، کنش بازتابی، درخورِ شناسایی است. در مقابل، مؤلفه های تباهی در شخصیت نمرود در اَشکال مرده گرایی، وابستگی به مادر مثالی به مثابه قدرت دنیوی، خودشیفتگی افراطی و خشونت انتقام جویانه نمود یافته است.

پس از نزول قرآن کریم، دیدگاه های متفاوتی نسبت به تحریف آن از جانب متفکران مطرح شد. دیدگاه مشهور در میان فرق اسلامی عدم تحریف به معنای نقص یا زیاده در قرآن کریم است اما عده ای به مراتبی از تحریف قائل شده اند. یکی از کتاب هایی که بسیار مورد استفاده محققان است و از طرفی در معرض این نسبت قرار گرفته که شامل مطالب دالّ بر تحریف است کتاب گران سنگ «البرهان فی تفسیر القرآن» است که این نسبت به جهت وجود برخی روایات تحریف نما در این کتاب به آن داده شده است. روایات این کتاب گونه های مختلفی را شامل می شود که هر کدام در جای خود قابل بررسی می باشد. در این نوشتار به دسته ای از این روایات شریفه در این کتاب پرداخته ایم که اگرچه در نگاه اول مشعر به تغییر در متن قرآن است اما با تأمل بیشتر و نگاه مجموعی به سایر روایات مرتبط، معلوم می شود بین همان روایاتی که اشاره به نزول متفاوت قرآن کریم دارد، اختلاف و تضادی وجود دارد که نشان می دهد اینگونه روایات ظاهرا به مطلبی غیر از تحریف متن قرآن کریم اشاره دارند و با وجود چنین تخالف و تضادی میان این روایات شریفه نمی توان دلالت آنها بر چگونگی نزول وحی قرآنی را پذیرفت.