علوم قرآن و حدیث

محدثان بر اساس حدیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم که فرمودند: «مَن حَفِظَ عَلَی اُمَّتِی اَربَعِینَ حَدیثاً مِمّا یَحتَاجُونَ اِلَیهِ فِی امرِ دینِهِم، بَعَثَهُ اللهُ عزّ و جلّ یَومَ القِیامَةِ فَقِیهاً عَالِماً» ، به تدوین مجموعه هایی دست یازیدند که با عنوان «الاربعون حدیثا» یا «چهل حدیث» مشهور شد. از قرن دوم تا عصر حاضر هزاران کتاب در این حوزه به رشته تحریر درآمده است. گزارش، دسته بندی و تحلیل و بررسی سیر فراز و فرود این اجزاء حدیثی در سده های گوناگون تاریخ حدیث از چشم انداز جریان شناسی تاریخی- حدیثی مد نظر قرار گرفته است. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که در سده های نخستین، عمل به ظاهر روایت در بعد فردی اهمیت یافته و در سده های بعدی، با گسترش دامنه این گونه کتاب ها هم به لحاظ قالب و زبان و گونه و هم به لحاظ محتوا و موضوع در ابعاد اجتماعی و اعتقادی، محدثان، کانون توجه خود را به تحقق بخشیدن به اهداف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از ذکر این روایت، معطوف ساخته اند؛ که این تغییر رویکرد در اربعین نگاری، برکات دو چندانی را در راستای ارتقاء سطح معارف حدیثی جامعه به ارمغان آورده است.

تصویرسازی در حوزه سخن، هنر ترسیم مفاهیم با کمک الفاظ و عبارات و به شیوه های خاص است که به منظور افزایش شدّت تأثیرگذاری بر مخاطب و انتقال بهتر و سریع تر مطالب، صورت می گیرد. این هنر در نهج البلاغه به زیبایی مورد استفاده قرار گرفته و با بهره گیری از طبیعت، انسان، جانداران و... در محور عمودی و افقی کلام انواع تصاویر زیبا و تأثیرگذار خلق کرده است. در محور افقی، یعنی تک تک جملات، تصاویر ساده مثل زیبایی، عظمت و بزرگی و... ترسیم شده است. انواع تابلوهای گرم و زنده و رنگ آمیزی آنها با انواع سجع، صور بلاغی، نماد، تلمیحات، رد تعبیرها، مبالغه و عناصر معنوی، در این محور وجود دارد. گاهی نیز بدون استفاده از قالب خاص، تصاویر بدیع خلق شده و یا عین تصاویر قرآنی به کار رفته است. در محور عمودی، یعنی ساختار کلی کلام که با آن بین اجزاء، ارتباط معقول و منطقی برقرار می شود نیز تصاویر بدیع و بی نظیری خلق شده است.

این مقاله، الگوی ارتباط وحیانی را در پرتو سه دیدگاه رایج ناظر به وحی تعریف، تحدید و تعیین می کند. ابتدا به پیشینه بحث اشاره و الگوهای اصلی موقعیت ارتباطی از جمله الگوی سوسور، شانون، مولز، بوهلر و یاکوبسن در ارتباط با الگوی ارتباط وحیانی بررسی می شوند. سپس سه دیدگاه گزاره ای بودن، تجربی بودن و گفتاری بودن سرشت وحی تحلیل و بر نکات قوت و ضعف هریک اشاره و بر این نکته تأکید می شود که کنش گفتاری کارآمدتر ماهیت زبان وحی را نشان می دهد. این مقاله نشان می دهد که دیدگاه درست تر درباره ماهیت وحی از ترکیب دو دیدگاه گزاره ای بودن و گفتاری بودن وحی حاصل می آید که از آن به وحی رسالی و یا اسلامی تعبیر می شود.

قرآن پژوهان و مفسران مسلمان همگی در این نکته اجماع داشته اند که هرگونه تأویل یا تفسیر کتاب خداوند باید از واژگان آغاز گردد. واژه نه تنها ابزار تحلیل گفتمان بلکه شکل دهنده نظام اندیشگانی ما نیز است. پس واژه تنها ابزاری برای بیان عقاید ما نیست بلکه به آن ها نیز شکل می دهد. واژه در قرآن کریم از چنان استواری برخوردار است که به تنهایی می تواند ابزار تحلیل گفتمان قرار گیرد. این نوشتار با بررسی واژگان کلیدی چون «الله»، «ایمان» و بررسی گزینش نام در سوره های قرآن مثل سوره «دخان» بر آن است که نشان دهد تنها از طریق این واژگان می توان متن قرآنی یا متن سوره را تحلیل نمود.

استناد به احادیث در قلمرو احکام الزامی نیازمند شرایط اولیه حجیت است. اما از آنجا که برخی در زمینه سنن، به قاعده تسامح در ادله سنن استناد کرده و در نتیجه تسامح در شرایط حجیت سنن را مطرح کرده اند گذشته از درستی یا نادرستی تمسک به قاعده در عرصه مستحبات و مکروهات که محل بحث موافقان و مخالفان قرار گرفته است. پرسش این است که آیا به فرض جاری بودن اصل قاعده، می توان این تسامح را تا سر حد روایات طبی گسترش داد؟ موضوعی که در این مقاله پیگیری می شود، کاربرد این قاعده در روایات پزشکی است. چنان که بررسی ها نشان می دهد به نظر می رسد، اجرای قاعده تسامح در قلمرو روایات طبی، با موانع جدی روبه رو است.

ظاهر آیات قرآن از آفرینش شش روزه آسمان ها و زمین سخن می گویند اما علم جدید روند شکل گیری اجرام آسمانی و زمین را در بازه های زمانی طولانی مدّت دانسته و شکل گیری جهان را در مدّت زمانی معادل چند روز معدود نمی پذیرد. بدینسان بسیاری از قرآن پژوهان معاصر، از فهم ظاهرگرایانه و مشهور مفسران کهن - مبنی بر آفرینش آسمان ها و زمین در مدت زمانی معادل شش روز متعارف - عدول کرده و تعبیر «ستّه ایّام» را به شش دوران و مرحله تأویل نموده اند. در این میان، این راهکار هم در خور نظر است که در فضای علم نمی توان برای توضیح پدیده های طبیعی به امری خارج از طبیعت ارجاع داد و مداخله یک نیروی غیبی برتر، قابل پیش بینی و محاسبه نیست در حالی که بنیان بیان قرآن بر حضور و مداخله بی قید و شرط یک نیروی غیبی برتر و متعالی نهاده شده است. بدینسان چون نظرگاه دینی، به پیش فرض های بسته علم محدود و مقیّد نیست، به نتایج محاسبات علمی هم لزوماًٌ مقیّد و ملزم نخواهد بود و می تواند بر آن شود که در این زمینه نیروهایی فرا حسّی دخالت نموده اند. با این همه در عصر کنونی، دانش تجربی محترم تر و معتبرتر از آن است که با چنین تحلیلی بتوان نتایج و داده های آن را نادیده گرفت و در واقع چنین نگاهی، بر تصوّر تقابل قرآن و علم، مهر تصدیق و تثبیت می زند. در نتیجه اگر قرار بر اختیار یک قول افتد، تأویل «سته ایام» به شش زمان و دوران، یگانه قول تعیّن یافته و مرجّح جلوه می کند.