تحقیقات اسنادی انقلاب اسلامی

تأمین دفاع و امنیت در گفتمان خلع سلاح و کنترل تسلیحات، از حوزه های بسیار حیاتی در قلب سیاست بین المللِ دولت ها است. لذا تأمین امنیت به عنوان ضرورتی انکارناپذیر، از اقدامات مهم استراتژیست ها در جایگاه نظر و اجرای آن توسط مدیران این بخش است. این امر سبب شده دولت ها به عنوان بازیگران اصلی به دنبال تدوین راهبردهای خود در حوزه دفاع و در بستر رعایت گفتمان خلع سلاحی و کنترل تسلیحاتی به منظور افزایش قدرت نرم و همراه کردن افکار عمومی جامعه بین الملل نسبت به صلح آمیز بودن اقدامات دفاعی خود باشند. جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از اثرگذارترین بازیگران اصلی منطقه نیز در جهت حفظ امنیت پایدار خود از این امر مستثنی نیست؛ از آنجا که دیدگاه دفاعی رهبران هر جامعه تشکیل دهنده ی مبانی دفاعی آن جامعه است، ما را بر آن می دارد به واکاوی اندیشه های رهبر جمهوری اسلامی ایران به عنوان فرماندهی کل قوا با رویکردی به مقوله خلع سلاح و کنترل تسلیحات در چارچوب نظری برساخته از ایدئولوژی انقلاب اسلامی و آنچه از یک حکومت اسلامی انتظار می رود، بپردازیم. از این منظر پرسش اصلی این است که؛ «راهبرد جمهوری اسلامی ایران در پرتو آراء و اندیشه های دفاعی امام خامنه ای با رویکرد خلع سلاحی و کنترل تسلیحاتی چگونه تدوین شده است؟» برای پاسخ به این پرسش از روش کتابخانه ای و سیر در آیات قرآن کریم، روایات ائمه معصومین(ع) و مجموعه بیانات مقام معظم رهبری استفاده شده است.

با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در شهریور 1359، جمهوری اسلامی ایران به مهم ترین بحران پس از پیروزی انقلاب اسلامی وارد شد. امام خمینی (ره) و مسئولان کشور، جنگ را مدیریت کرده و کنترل کردند. هدف از نگارش مقاله حاضر بررسی تدابیر نظامی امام خمینی(ره) در مقابله با تهاجم عراق در دوره هشت ساله دفاع مقدس است. پرسش اصلی پژوهش آن است که؛ امام خمینی(ره) در مدیریت جنگ تحمیلی چه نقشی داشتند؟ فرضیه نوشتار این است که مدیریت امام(ره) برخاسته از چارچوب ارزشی مورد نظر ایشان به عنوان رهبر سیاسی و معنوی جمهوری اسلامی ایران بوده است. مشورت و سهیم کردن متخصصان نظامی و نیز نقش هماهنگ کننده نیروهای سیاسی و مردمی از ویژگی بارز مدیریت رهبر انقلاب بود. این جستار با استفاده از روش تاریخی و تحلیل اسنادی در پی آن است که ابعاد نظامی تدابیر امام خمینی(ره) را برای مدیریت جنگ تحمیلی تبیین کند. بر پایه یافته های این پژوهش، امام خمینی(ره) از همان روز آغازین تهاجم عراق به ایران، جنگ را به عنوان پدیده ای که می تواند جمهوری اسلامی و اساس اسلام را مورد تهدید قرار دهد، مورد توجه قرار داد. ایشان موضوع جنگ و دفاع در برابر تهاجم دشمن را به عنوان فردی پایبند به اصول و مبانی ارزشی مدیریت کردند. تدابیر نظامی شان در راستای واگذاری کار تخصصی جنگ به کارشناسان نظامی، نظارت بر روند تحولات جنگ در میادین دفاع از کشور، نقش هماهنگ کننده، انسجام دهنده نیروهای مسلح و به ویژه توانایی در بسیج نیروهای مردمی قابل تبیین است. تلاش در تقویت سپاه پاسداران و استفاده از توان رزمی و دفاعی این نیرو نیز از دیگر تدابیر مهم نظامی رهبر انقلاب بود.

گفتمان سردار قاسم سلیمانی بازنمود اقتدار مردم گرایانه و اندیشه های مبارزه طلبانه روشنفکری دوراندیش است که علیه نابسامانی های سیاسی و نظامی موجود در غرب آسیا قد برافراشته است. با عنایت به اهمیت به کارگیری نظریات علمی در گفتمان کاوی، این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی بخشی از سخنرانی سردار سلیمانی در یادواره شهدای همدان -خطاب به ترامپ- با تکیه بر سازه های معناساز هلیدی پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می دهد که سردار سلیمانی در گفتمان خویش از ظرفیت های زبانی و گزینش های گذرایی و وجهیتی به خوبی در راستای کانونی سازی فرهنگ شهادت و برجسته سازی گفتمان «خود» و کم رنگ ساختن گفتمان «دیگری» در پیوند با تروریسم بهره برده است؛ در سطح اندیشگانی شمار فراوان فرایندهای مادی، دال بر اهمیت بازخوانی کُنش های منفی و فعالیت های ددمنشانه ترامپ است. در این راستا، استفاده از بند های خبری، بر غلبه عنصر گزارشی و قطعیت دیدگاه سردار نسبت به جنگ افروزی و جنایات آمریکا در منطقه دلالت می کند. پس از جملات خبری با شمار بندهای پرسشی مواجه هستیم که از ارزش زیبایی شناختی برخوردار است، چنان که در تمامی موارد با مقوله بندی توبیخ و سرزنش، آمریکا را در پیوندی ابدی با تروریسم، ویرانی و کشتار قرار می دهد.

ایران در دوران جنگ تحمیلی، بحران های متعددی را سپری کرد که از آن جمله می توان به بحران صدور نفت و تلاش های رژیم بعث عراق و متحدانش در جلوگیری از صادرات نفت ایران و تکاپو برای تنزل منابع مالی اشاره کرد. در این راستا، تمرکزگرایی تأسیسات صادرات نفت ایران در جزیره خارک به منزله نقطه آسیب پذیر ایران در این جنگ به شمار می رفت و عراق نیز با عنایت به همین موضوع در پی به صفر رسانیدن منبع درآمد ارزی کشور بود. کاهش منابع ارزی و به پای میز مذاکره کشاندن ایران در هنگامه ای که ایران هیچ گونه قدرت چانه زنی دیپلماتیک نداشت، از جمله اهداف عراق در حملات مکرر به تأسیسات جزیره خارک بود. بدین ترتیب سؤال اصلی تحقیق این است: به چه نحوی ایران توانست بحران صدور نفت خود را در جنگ ایران و عراق سپری و مهار کند؟ نویسندگان درصدد هستند با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی، مدیریت بحران صدور نفتی ایران در دوران دفاع مقدس را مورد تحلیل قرار دهند. یافته های پژوهش نشان از این دارد که مقامات بلند پایه کشور به پشتوانه مردم و ابتکارات متخصصان و نیز فداکاری قوای مسلح، با تدبیر نیز این بحران را از طریق تمرکززدایی و انبوه زدایی از مراکز صدور نفت ایران مهار کردند. در واقع آنان مجموعه عواملی را برای مقابله با پیامدهای صدمه های ایجاده شده بحران صادرات نفت ایران و تخفیف عواقب منفی آن طراحی کرده بودند تا همزمان با کاهش آسیب پذیری فزاینده، ظرفیت های رشد یابنده فزونی یابد و امکانات و تمهیدات رژیم بعث عراق برای وادار کردن ایران به قبول شرایط و وضع مورد نظر بی اثر شوند. بدین ترتیب مدیریت بحران، فشارهای طرف مقابل را برای اعمال قدرت خنثی و زمینه گذار از وضعیت اضطراری و بحرانی را به عادی فراهم کرد.

فرهنگ دفاعی در تمدن ایرانی اسلامی ریشه ای دیرینه دارد و برخاسته از فرهنگ اصیل و نهادینه شده در درون آن ملت است. باتوجه به اینکه مؤلفه های فرهنگ دفاعی در هر ملتی را همان مؤلفه های اصلی تمدن هر ملت تشکیل می دهد، می توان با شناسایی آن مؤلفه ها به غنی کردن هرچه بیشتر آن کمک کرد. هدف پژوهش حاضر، بررسی اصول و مؤلفه های فرهنگ دفاعی در اندیشه مقام معظم رهبری است. بنابراین، این پژوهش درصدد است تا به این سؤال پاسخ دهد که مهم ترین اصول و مؤلفه های فرهنگ دفاعی از دیدگاه مقام معظم رهبری کدام اند؟ نتایجی که از پژوهش حاضر به دست آمد، نشان می دهد که این مؤلفه ها عبارت اند از: استکبارستیزی و دفاع از مظلومان، همکاری دفاعی و بازدارندگی، صلح طلبی و همزیستی مسالمت آمیز، افزایش بصیرت و هوشیاری، دشمن شناسی، استقلال ملی، مبارزه با اباحه گری، تقویت هویت و انسجام ملی، اعتماد و اطمینان به صدق وعده الهی، فرهنگ ایثار و شهادت، ولایت محوری و ولایت مداری، تولید علم و دانش، داشتن روحیه بسیجی و دفاع مردمی. روش تحقیق مورد استفاده در این مقاله، توصیفی- تحلیلی است.

انقلاب اسلامی از برجسته ترین انقلابهای قرن بیستم میلادی می باشد. این برجستگی به دلایل ظاهری همانند گستردگی سرزمینی و یا تعداد کشته ها و ... نبوده؛ بلکه به عظمت در مبانی نظری(هستی شناختی، معرفت شناختی و انسان شناختی) و اهداف و آرمان های انقلاب باز می گردد. بر اساس چنین نگرشی، غایت این حرکت عظیم و الهی، نه صرفاً سقوط حکومتی دست نشانده و یا جابه جایی قدرت سیاسی، بلکه بنیانگذاری عالمی جدید و طرحی نو برای آینده ی بشریت می باشد. از این عالَم جدید می توان تعبیر به تمدن نوین اسلامی کرد. اکنون که از التهابات اولیه انقلاب گذشته و به مرحله ی بلوغ آن رسیده، ضرورت دارد با امعان نظر به این پتانسیل و ظرفیت، نگرشی عمیقتر به این پدیده ی اجتماعی افکند. چرا که شناخت صحیح انقلاب لازمه و مقدمه ی شکل گیری تمدن است. به عبارتی دیگر، مرحله ی تمدن نه به معنای اتمام مرحله ی انقلاب بلکه تکامل و اوج رشد و ثمردهی آن است. مسلماً تکامل نهایی در بستر اولیه ی آن، یعنی انقلاب، شکل می گیرد و در واقع، شکل گیری تمدن، آخرین مرحله ی تکامل و شکوفایی انقلاب است. این مقاله با چنین رویکری و با روش «توصیفی علّی» و بهره گیری از اندیشه ی رهبران انقلاب(حضرت امام خمینی(ره) و حضرت آیت الله خامنه ای)، به دنبال تبین این نگرش می باشد.