پژوهش های قرآنی

قرآن کریم از عصر نزول تا کنون با روش های مختلف و متفاوت تفسیر شده است. یکی از روش های تفسیری آن که در رَوایی یا ناروایی آن اختلاف شده، تفسیر فلسفی است. شماری از فیلسوفان روابودن آن را مسلّم و مفروغ عنه دانسته و سوره ها و آیه هایی از قرآن را با روش فلسفی تفسیر کرده اند، و دسته ای دیگر از عالمان دینی با آن مخالفت کرده، بر ناروایی آن به وجوهی استدلال کرده اند. در این مقاله، نخست مهم ترین دلایل  مخالفان تفسیر فلسفی با عناوین  روایات دلالت کننده بر دور بودن تفسیر قرآن از عقل انسان،  روایات نهی کننده از طلب هدایت از غیر قرآن، مغایرت تعقّل با تفلسف، و اختلافی بودن و یقین آور نبودن استدلال های فلسفی بررسی و نقد می شوند، سپس برای روابودن تفسیر فلسفی و لزوم یا دست کم جواز بهره گیری از یافته های فلسفی در تفسیر آیات استدلال و در پایان  نتیجه گیری می شود که تفسیر فلسفی با شرایطی رَواست.  

قرآن کریم متنی از جنس زبان است. ارتباط با این متن چه به صورت بسیط و چه به صورت پیچیده، تنها از طریق زبان امکان پذیر است. علوم انسانی نیز در صورتی توان بهره گیری و ارتباط با قرآن را خواهند داشت که رابطه محکم زبانی با آن ایجاد نمایند. این ارتباط زبانی در دو مرحله اتفاق می افتد. مرحله اول مربوط به زمانی است که پژوهشگر اصطلاحی خاص را انتخاب کرده تا در قرآن بررسی نماید. مرحله دوم نیز زمانی است که فرد متناسب با اصطلاح منتخب، معادل های مناسب قرآنی خود را برگزیند. در هر دو گام با جنس رابطه زبانی خاص و چالش های خاص آن روبه رو هستیم. مقاله پیش رو در راستای شناخت پیچیدگی های مرحله اخیر، با استفاده از رویکرد زبان شناختی، دست به معرفی شش نوع از این چالش ها و ارائه مثالی برای هر یک زده است. بدفهمی ناشی از تطورپذیری، بدفهمی ناشی از خودکارشدگی، بدفهمی ناشی از پیچیدگی، بدفهمی ناشی از اشتراک، بدفهمی ناشی از تفاوت گفتمانی و بدفهمی ناشی از ترجمه محوری، آسیب هایی هستند که در این مرحله قابل توجه می باشند.  

محمدهادی معرفت (1309-1385ه.ش) از قرآن پژوهان معاصر و برجسته شیعی می باشد که به ویژه با تألیف کتاب گرانقدر « التمهید » در حوزه علوم قرآنی و ارائه نظریات بدیع شناخته شده است. وی بر پایه سه منبع اصلی مورد استفاده خود، یعنی قرآن، تألیفات حدیثی و اسناد تاریخی، بر آن است تا گره های موجود در مفاهیم قرآنی را با محوریت آیات باز نماید. مرحوم معرفت با توجه به سابقه علمی خود در این زمینه، تلاش دارد به ارائه پیشنهادات بدیع و مستدل در مصادیق مختلف علوم قرآنی بپردازد. در این مقاله بر زمینه های تدوین نظریات علوم قرآنی آیت الله معرفت و به طور خاص، بر ابعاد تاریخی، کلامی، عصری-اجتماعی مورد نظر ایشان تمرکز نموده و در پی آن هستیم که نشان دهیم رویکردهای «حفظ تراث»، «نوآورانه»، «شبهه شناسانه و پاسخ گویانه» و «وحدت گرایی» در مطالعات و آرای قرآنی وی نقشی بسزا داشته است. نوشتار حاضر با بررسی زمینه های شکل گیری نظرات قرآنی مرحوم معرفت از محیط، مکتب، منابع و فضای حاکم بر اجتماع نتیجه گیری نموده که به میزان اثرپذیری مرحوم معرفت از بسترهای مذکور و اثرگذاری بر جریان های عصری غالب، رویکردهای متفاوتی از جانب ایشان اتخاذ شده است.

تفسیر واعظانه، نخستین گونه شناخته شده از تفسیر در سده نخست است که در سده های پنجم تا دهم رشد چشم گیری یافت و مورد استقبال مردم قرار گرفت، اما پس از آن، وارد دوران افول شد؛ تا امروزه ضمن تغییر در برخی از شاخصه ها، در قالب تفاسیر تربیتی، هدایتی و اجتماعی بازتولد یابد، اما ابعاد این شیوه تفسیری، همچنان ناشناخته مانده است؛ درحالی که توجه به تفاسیری توده نگر همچون تفسیر واعظانه، در کاهش فاصله تفسیر با توده مسلمان مؤثر است. تاکنون شاخصه های تفسیر واعظانه به نیکی از دیگر گونه های تفسیری متمایز نگشته و ملاک دقیقی برای شناخت و تمایز آن ارائه نشده، تا جایی که حتی بین برخی از محققان، تفسیر واعظانه با گونه های «عرفانی» و «تربیتی- هدایتی» خلط شده است. در پژوهش پیش رو، ضمن تمرکز بر شش تفسیر واعظانه از فریقین، شاخصه های تمیزدهنده این گونه تفسیری از سایر گونه ها، با روشی توصیفی-تحلیلی، ذیل هشت عنوان شناسایی شده که عبارت اند از: تأویل آیات با لطایف و اشارات عرفانی، استفاده از تشبیه، تمثیل و داستان، نگارش به زبان بومی، استفاده از ادبیات ساده در قالب جملات کوتاه، گویش نصیحت گونه و خیرخواهانه، استفاده از مفاهیم مرتبط با وعظ در قرآن، استفاده اندرزی از روایات و بالاخره بهره گیری اشاری از رموز عددی. تفاسیر واعظانه در شاخصه های فوق با برخی از گونه های تفسیری اشتراکاتی دارند که در مقاله تبیین شده است.

 متن گزارش های روایی که سند اطمینان آفرینی ندارند، با معیارهای مشخصی مانند قرآن، سنت، تاریخ، علم، حس، تجربه، اجماع و عقل قطعی پالوده می شوند. اهمیت قرآن در قامت اولین منبع انتقال آموزه های دینی و نقش تبیین گری سنّت برای قرآن، پررنگ بودن کلام الهی برای اعتبار سنجی حدیث را هویدا می سازد. وجود دلالت های گوناگون در کلام الهی در کنار رهیافت ها و برداشت های گوناگون از محتوا و مدلول قاعده عرضه، سبب شده تا دانشوران مسلمان رویّه مشخص و واحدی را از فرآیند عرضه حدیث به قرآن ترسیم ننمایند. این نوشتار با روش تحلیلی- اکتشافی، در پی یافتن گونه های معتبر معروضٌ علیه در قاعده عرضه حدیث به قرآن بوده و به تبیین هر یک از گونه های محتمل در فرآیند بهره از این قاعده پرداخته است. تبیین نقاط بهینه و آسیب های اکتفا به هر یک از گونه های پیش گفته، دیگر دستاورد پژوهش است. در پایان نیز با تبیین مؤلفه بنیادین در معیارهای اعتبار سنجی حدیث، یعنی حصول اطمینان، رهاوردی منطقی در بهره از قرآن برای فرآیند بررسی محتوایی حدیث ارائه شده است.

یکی از مسائل قابل توجه در تحقیقات قرآنی، بررسی شیوه های استدلالی به کار رفته در قرآن کریم است. اساساً خداوند چگونه در قرآن کریم استدلال کرده و از چه عناصر بنیادین در این استدلال ها استفاده شده است؟ از میان قرآن پژوهان غربی، رزالیند ورد گویین در این زمینه تحقیق مفصلی انجام داده است. در مقاله حاضر تلاش شده با روش توصیفی-تحلیلی، دیدگاه گویین درباره عناصر بنیادین استدلال در قرآن کریم و چگونگی نقش آنها در تشکیل استدلال های قرآنی واکاوی شود. با بررسی های انجام شده، این نتیجه به دست آمد که گویین سه عنصر بنیادین را در استدلال های قرآنی کشف می کند که عبارت اند از: عهد، نشانه ها و سنت. گویین عهد را به منزله قاعده ای عام می داند که در بسیاری از استدلال های قرآنی نقش مؤثری ایفا می کند. وی این استدلال ها را در قالب استدلال مبتنی بر قاعده شناسایی می کند. علاوه بر این، به گفته وی، قواعد فرعی متعددی از عهد ناشی می شود که به نوبه خود استدلال هایی را شکل می دهند. مباحث گویین درباره شیوه های استدلالی در قرآن و عناصر بنیادین در آنها، زاویه هایی جدید به تحقیقات قرآنی داده و زمینه ای مناسب را برای پژوهش هایی اصیل در این حوزه فراهم می کند.

ترجمه واژگان مشترک در قرآن کریم و زبان فارسی، از موارد اختلافی میان مترجمان فارسی قرآن کریم است. از میان حدود 900 واژه و 100 ترکیب شناسایی شده در این حوزه، واژه «حرف» از واژگانی است که ترجمه های متفاوتی برای آن یاد شده است. بر اساس ضوابط ترجمه واژگان مشترک در قرآن و زبان فارسی، در حوزه مفهومی، سه گونه وحدت معنایی، وجوه معنایی و اختلاف معنایی وجود دارد. درباره واژه «حرف» دسته ای آن را با معنای رایج در زبان فارسی یکی دانسته و «به زبان و ظاهر» ترجمه کرده اند. اما سایر مترجمان آن را از گونه اختلاف معنایی دانسته و معانی متفاوتی همچون «شک و تردید»، «پرستش یک جانبه»، «به زبان و ظاهر» و «ضعف و سستی» آورده اند. نگارنده با تحلیل آرای مفسران، مترجمان و لغت شناسان و همچنین درنظر گرفتن سیاق و بافت آیات، بر این نظر است که رابطه مفهومی واژه «حرف» از گونه اختلاف معنایی است و ترجمه مناسب برای آن در آیه یادشده، «پرستش یک جانبه برای کسب سود مادی» است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و ناظر به منتخبی از ترجمه های معاصر فارسی قرآن کریم صورت گرفته است.