هادی نصیری

شواهد شعریِ دوره قبل از اسلام منبعی ضروری برای درک معانی حقیقی و مجازیِ برخی از کلمات قرآن به شمار می آید. از جمله تفاسیر موفّق در ارائه نکات ادبی و استفاده از اشعار عربی برای تفسیر آیات، «الکشّاف» است. در میان بیش از صد حاشیه و شرح بر تفسیر زمخشری، دست نوشته ای کهن و نویافته با عنوان «شرحُ أبیاتِ الکشّاف» بر جای مانده است که آن را می توان قدیم ترین اثر در شرح ابیاتِ مورد استنادِ این تفسیر دانست. این اثر، به احتمال بسیار، متعلّق به سده هفتم هجری است که به دست یکی از شاگردانِ ناشناخته ظهیرالدّین صحّاف تألیف شده است. محورهای اصلی مقاله حاضر این هاست: بررسی متن یادشده از حیث محتوایی، اثرپذیریِ آن از منابع متقدّم، تأثیر آن بر منابع متأخّر، و بیان نکاتی در نقد شارح.

یکی از امامان مفسر و صاحب قلم زیدیان شمال ایران، ابومحمدحسن بن علی، مشهور به ناصر اطروش از نوادگان امام سجاد(ع) است. وی آثار بسیاری در فقه و حدیث و تفسیر دارد. بیشتر آثارش ازجمله تفسیر که در منابع از آن نام برده شده، مفقود شده است و تنها نقل قول هایی از آن در آثار چاپ نشده ای چون؛ الإبانه ، ابوجعفر هوسمی وحواشی آن و تفسیر کتاب الله، ابوالفضل شهردویر بر جای مانده است. این جستار با روش توصیفی تحلیلی و تکیه بر نسخه های خطی می کوشد تا نمایی از روش و قواعد تفسیری مدنظرِ ناصر؛ مانند تفسیر قرآن به قرآن، توجه به قرائت، دقت در مباحث ادبی، لغوی، وجوه و نظایر و بهره گیری از اشعار عرب در تفسیر و تأویل آیات را ارائه کند. باتوجه به یافته های اندک از این تفسیر می توان گفت: برداشت های فقهی و کلامی موجود در آثار تفسیری ناصر، ممتاز و متفاوت است و تفسیر ناصر به معانی القرآن فراء وابستگی فراوانی دارد.

تفسیر واعظانه، نخستین گونه شناخته شده از تفسیر در سده نخست است که در سده های پنجم تا دهم رشد چشم گیری یافت و مورد استقبال مردم قرار گرفت، اما پس از آن، وارد دوران افول شد؛ تا امروزه ضمن تغییر در برخی از شاخصه ها، در قالب تفاسیر تربیتی، هدایتی و اجتماعی بازتولد یابد، اما ابعاد این شیوه تفسیری، همچنان ناشناخته مانده است؛ درحالی که توجه به تفاسیری توده نگر همچون تفسیر واعظانه، در کاهش فاصله تفسیر با توده مسلمان مؤثر است. تاکنون شاخصه های تفسیر واعظانه به نیکی از دیگر گونه های تفسیری متمایز نگشته و ملاک دقیقی برای شناخت و تمایز آن ارائه نشده، تا جایی که حتی بین برخی از محققان، تفسیر واعظانه با گونه های «عرفانی» و «تربیتی- هدایتی» خلط شده است. در پژوهش پیش رو، ضمن تمرکز بر شش تفسیر واعظانه از فریقین، شاخصه های تمیزدهنده این گونه تفسیری از سایر گونه ها، با روشی توصیفی-تحلیلی، ذیل هشت عنوان شناسایی شده که عبارت اند از: تأویل آیات با لطایف و اشارات عرفانی، استفاده از تشبیه، تمثیل و داستان، نگارش به زبان بومی، استفاده از ادبیات ساده در قالب جملات کوتاه، گویش نصیحت گونه و خیرخواهانه، استفاده از مفاهیم مرتبط با وعظ در قرآن، استفاده اندرزی از روایات و بالاخره بهره گیری اشاری از رموز عددی. تفاسیر واعظانه در شاخصه های فوق با برخی از گونه های تفسیری اشتراکاتی دارند که در مقاله تبیین شده است.

ریشه ای ترین فعالیت جریان نفاق در جامعه اسلامی، تلاش برای گفتمان سازی از اندیشه های التقاطی خود برای تغییر محاسبات فکری مردم جامعه و همسوسازی آن با اندیشه های ضدانقلابی جریان نفاق است؛ چراکه از این راه، مردم در «عمل» نیز با جریان نفاق همسو شده و کار «براندازی نظام اسلامی» که هدف نهایی جریان نفاق است، به سهولت انجام می پذیرد. جریان نفاق برای گفتمان سازی اندیشه های خود در جامعه و تأثیرگذاری بر ادراک مردم، از انواع روش های «کلامی» و «رسانه ای» بهره می برد. هدف پژوهش حاضر این است که ضمن تحلیل آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت، روش های متعدد کلامی و رسانه ای جریان نفاق برای تغییر محاسبات ذهنی و فکری مردم جامعه احصاء شده و مورد بررسی قرار گیرند. برای این منظور، روش های فوق به دو دسته «تأثیرات مستقیم بر ادراک مردم جامعه» و «تأثیرات غیرمستقیم بر ادراک مردم جامعه» تقسیم شده و مورد تحلیل قرار گرفته اند.

یکی از پیچیده ترین مفاهیم دینی و سیاسی مفهوم «نفاق» است. قرآن کریم در برخی آیات، در کنار «منافقان» از گروه دیگری با عنوان «بیماردلان» نام می برد و رفتارهایی را به هر دو گروه نسبت می دهد. این پژوهش ضمن بررسی لغوی، اصطلاحی و قرآنی مفهوم «نفاق» و بررسی ویژگی های «منافقان» و «بیماردلان» در قرآن کریم در سه حوزه منشأ، روش و هدف، به این نتیجه می رسد که در گفتمان قرآن کریم، «منافق» به فردی اطلاق می شود که با دورویی و انگیزه های نفسانی، به دنبال براندازی حکومت اسلامی است. امّا «بیماردل» کسی است که هرچند دچار دورویی است و امیال نفسانی اش او را به مخالفت با اوامر ولی خدا وا می دارد، امّا اولاً این امیال نفسانی، روحش را به مرحله مردگی نرسانده و ثانیاً هدف غایی اش از مخالفت با اوامر ولی خدا، نه براندازی نظام اسلامی، بلکه دست یابی به منافع مادی و نفسانی است.

مساله اعجاز از مباحث حایز اهمیت قرآن است که از نیمه دوم قرن دوم آغاز شده و تا قرن هشتم به حد کاملی از رشد و بالندگی رسید. یکی از شخصیت های ممتاز علوم تفسیر و معانی قرآن که این مهم را مورد بررسی و تدقیق قرار داده فناری است. شمس الدین فناری صاحب تفسیر عین الاعیان با رویکرد عرفانی است. به نظر ایشان معجزه امر خارق العاده ای است که همراه با تحدی باشد بدون اینکه با آن معارضه شود وبا کرامت وارهاص فرق دارد. فناری در تفسیر خود در مورد اعجاز نسبت به علمای قبل از خود دو رویکرد جدید دارد: نخست اعجازی که متعلق به خود قرآن است و دوم اعجازی که متعلق به برگرداندن مردم از قدرت معارضه با قرآن است، نه از خود معارضه با وجود قدرت دستاوردهای حاصله از این پژوهش نشان می دهد که فناری علاوه بر هم نظر بودن با سایر علماء در زمینه اعجاز؛ دارای نظرات و اندیشه های تازه ای نیز بوده است که بارزترین آن تحلیل کاملاً عرفانی از مقامات پیامبر اسلام(ص) و قدرت ایشان بر ارائه معجزه و نیز تحلیل ماهیت نظم با مؤلفه های پنج گانه آن است.

رساله ذهبیّه یا مذهّبه، نوشتاری در دانش پزشکی و منسوب به امام رضا(ع) است.  در این نوشتار، به منظور ارزیابی اعتبار این رساله و صحت انتساب آن به امام رضا(ع)، ابتدا شواهد تاریخی، شهرت و نسخه های موجود به عنوان قراین انتساب رساله به امام بررسی شده و سپس سند و طرق آن مورد ارزیابی قرار گرفته و برای ارزیابی متن کتاب، از شواهد و قراین درون متنی و برون متنی بهره گرفته شده است. نتیجه این بررسی ها این است که انتساب کتاب الرساله الذهبیّه موجود، به امام رضا(ع) ثابت نیست و نمی توان با آن به عنوان «سنّت» روبه رو شد و بدان عمل کرد. بخش پایانی نوشتار، مقایسه برخی مشابهات متنی رساله ذهبیه با منابع پزشکی کهن است.