کاوشهای جغرافیایی مناطق بیابانی

کاوشهای جغرافیایی مناطق بیابانی

پژوهشنامه کلام سال اول بهار و تابستان 1392 شماره 1

مقالات

۱.

تعیین دقت مدل SEBS در برآورد تبخیر و تعرق واقعی در منطقه یزد

کلیدواژه‌ها: Landsat 5 TM SEBS منطقه مرکزی یزد تبخیر و تعرق

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۴۰ تعداد دانلود : ۹۹
با توجه به این که بخش قابل توجهی از آب مصرفی به کشاورزی اختصاص دارد، محاسبه تبخیر و تعرق می تواند برای برنامه هایی نظیر توسعه کشت، وضع قوانین مصرف آب، مطالعات هیدرولوژیکی و غیره کاربرد فراوانی داشته باشد. هم چنین روندیابی تبخیر و تعرق می تواند در بررسی روند خشکسالی در منطقه مفید واقع شود. در این تحقیق با استفاده از تصاویر Landsat 5 TM (41 تصویر)، داده های هواشناسی مربوط به ایستگاه سینوپتیک یزد و مدل SEBS، تبخیر و تعرق مربوط به دوره زمانی 2011-1990 منطقه مرکزی یزد محاسبه شد و نتایج حاصل با نتایج تشتک تبخیر و معادله  FAO Penman-Monteithمقایسه شد تا صحت این مدل در منطقه خشک یزد برآورد گردد. فایل های تشعشع مورد نیاز مدل  SEBSبا استفاده از نرم افزار  GRASSدر محیط اسکریپت لینوکس تولید شد. سایر داده های سنجش از دور مدل  در محیطILWIS  و داده های هواشناسی آن با کمک اطلاعات هواشناسی ایستگاه یزد، محاسبه گردید. نتایج نشان داد تبخیر و تعرق به دست آمده با مدل SEBS، با تبخیر و تعرق روش  FAO Penman-Monteith از لحاظ آماری ضریب همبستگی معنی داری داشت اما از سطح بالای همبستگی برخوردار نبود. این امر می تواند به دلیل نبود یک پیکره ی آبی دارای پیوستگی زمانی در محل تحقیق باشد تا امر مقایسه نتایج مدل با واقعیت را تسهیل ببخشد.  
۲.

بررسی عوامل مؤثر در وقوع فروچاله های دشت ابرکوه و تهیه ی نقشه ی خطر نواحی مستعد بروز آن

کلیدواژه‌ها: فروچاله عوامل طبیعی و انسانی مدل فازی سیستم اطلاعات جغرافیایی شهرستان ابرکوه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۹۹ تعداد دانلود : ۱۱۹
  فروچاله ها حفره هایی هستند که در سطح زمین های آهکی و یا دیگر سنگ های انحلال پذیر بوجود می آیند، تقریباً استوانه ای و قیفی شکل اند و متوسط ابعاد آن ها حدود سه متر است. عوامل طبیعی و انسانی مختلفی در ایجاد این پدیده نقش مؤثری دارند. فروچاله ها که به آهستگى و به تدریج گسترش مى یابند شاید همانند سیل و زلزله، خطرهاى ناگهانى و فاجعه بار نداشته باشند، با این وجود به طور معمول خسارت هاى ناشى از وقوع فروچاله ها ترمیم ناپذیر، پرهزینه و مخرب اند. شهرستان ابرکوه که در جنوب غرب استان یزد واقع شده، از جمله مناطقی است که با معضل فروچاله روبروست.در سال های اخیر وقوع فروچاله در دو روستای فیض آباد و هوروک این شهرستان، خسارت های چشمگیری به زمین های کشاورزی و نیز تأسیسات منطقه وارد آورده است. در این پژوهش سعی شده تا با مطالعه و بررسی فروچاله های رخ داده در دو منطقه ی شهرستان، به شناسایی نواحی مستعد وقوع فروچاله در سال های آتی و نیز ارائه ی پیشنهاداتی جهت کاهش خسارات ناشی از رخداد این پدیده پرداخته شود. جهت ارزیابی عوامل مؤثر در وقوع فروچاله ها از سیسستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) و جهت پیش بینی نواحی در معرض خطر وقوع فروچاله، از منطق فازی استفاده شد. جهت مدل سازی، 9 معیار به عنوان عوامل اصلی و تأثیر گذار در ایجاد فروچاله های منطقه در نظر گرفته شد که هرکدام از لایه ها با استفاده از توابع عضویت فازی در سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS 10 )، فازی شدند. در نتیجه ی این مدل سازی مشخص شد. به طور کلی حدود 32 درصد از منطقه ی مورد مطالعه معادل 17 کیلومتر مربع، در معرض خطر بالای وقوع فروچاله قرار دارد که عمدتاً  نواحی مرکزی شهرستان را در بر می گیرد و نیز 13 در صد منطقه معادل 7 کیلومتر مربع پتانسیل کمتری جهت وقوع فروچاله دارند. 
۳.

تحلیل عوامل مؤثر بر شکل گیری و توسعه فرسایش خندقی (مطالعه موردی: حوضه دشت کهور در استان فارس)

کلیدواژه‌ها: فرسایش خندقی دشت کهور لامرد استان فارس

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۵۹ تعداد دانلود : ۹۹
شناسایی عوامل مؤثر در گسترش فرسایش خندقی و پهنه بندی آن یکی از ابزارهای اساسی و مهم جهت مدیریت و کنترل این پدیده و انتخاب مناسب ترین و کاربردی ترین گزینه موثر در مقابله با این پدیده است. از این رو این تحقیق با هدف شناسایی عوامل مؤثر بر رشد و گسترش فرسایش خندقی و پهنه بندی حساسیت اراضی به فرسایش خندقی در حوضه دشت کهور با روش تحلیل سلسله مراتبی انجام شده است. بدین منظور ابتدا تعدادی از مهم ترین عوامل مؤثر بر توسعه فرسایش خندقی در منطقه شامل: درصد شیب، جهت شیب، سنگ شناسی، کاربری اراضی، منابع و قابلیت اراضی، شناسایی و در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی تهیه و رقومی شدند. سپس نقشه محدوده خندق ها با استفاده از عکس های هوایی مربوط به سال 1372 تهیه گردید. در مرحله بعد، با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی(AHP) عوامل مؤثر به صورت زوجی و وزن هر یک از عوامل که نشان دهنده میزان تأثیرآن ها است محاسبه شده است. آنگاه با توجه به مقادیر کمی، نقشه وزنی هر عامل، تهیه و در نهایت اقدام به پهنه بندی فرسایش خندقی با استفاده از لایه های وزنی و ضریب وزنی مربوط به هر یک از عوامل گردیده است. نتایج حاصل از این بررسی نشان می دهد که از بین عوامل بررسی شده، فاکتور سنگ شناسی، با ضریب 4667/0، در درجه اول و عامل کاربری اراضی، با ضریب 2483/0، در درجه دوم اهمیت در ایجاد خندق های منطقه است. بررسی میزان صحت نقشه پهنه بندی با نقشه محدوده خندق های منطقه، مورد ارزیابی قرار گرفت و نتایج نشان می دهدکه 100 درصد از محدوده مورد بررسی شرایط خندقی شدن در پهنه های با ریسک پذیری زیاد و خیلی زیاد قرار دارد
۴.

تحلیل پدیده گرد و غبار در جنوب و مرکز استان فارس

کلیدواژه‌ها: باد گرد وغبار گلباد گل غبار استان فارس

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۲۱ تعداد دانلود : ۱۳۵
یکی از پدیده های رایج و مخرب در مناطق خشک و بیابانی ایران و جهان، گرد و غبار است که می تواند اثرات زیانباری بر روی محیط زیست و زندگی بشر داشته باشد. استان فارس به ویژه نواحی جنوبی و مرکزی آن به علت موقعیت جغرافیایی و قرارگیری در عرض های پایین، از مسیرهای رطوبت کمتر بهره برده و نزدیکی آن به منابع عظیم تولید گرد و غبار در بیابان های عربستان و عراق باعث شده تا همواره در معرض این پدیده قرار داشته باشد و در بعضی از اوقات سال دچار خسارت نیز می شود. از این رو شناخت چگونگی پیدایش این گرد و غبارها  جهت مقابله با کاهش اثرات زیانبار این پدیده درمنطقه می تواند مفید واقع شود. دراین تحقیق، داده های ساعتی، سمت و سرعت باد و وضعیت هوای حاضر ایستگاه های همدیدی جنوب و مرکز استان فارس (شیراز، لار، لامرد، داراب و فسا) مورد بررسی  قرار گرفت و پس از استخراج کدهای مربوط به پدیده گرد و غبار (کدهای 6 تا 9 و 30 تا 35) و تحلیل آماری داده های هواشناسی مرتبط با  این پدیده با استفاده از نرم افزار SPSS، گلبادها و گل غبار های سالانه و ماهانه ایستگاه های همدیدی جنوب و مرکز استان فارس با استفاده از نرم افزارهای WRplot & WDconvert طی دوره آماری مشترک1992- 2008 ترسیم شد. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که اکثر روزهای همراه با گرد و غبار در ایستگاه های جنوب و مرکز استان فارس در فصول بهار و تابستان اتفاق می افتد و در ایستگاه های مرکزی استان (شیراز و فسا) اردیبهشت ماه بیشترین فراوانی ماهانه این پدیده را به خود اختصاص می دهد. در ایستگاه های جنوبی استان (لار، لامرد و داراب) بیشترین فراوانی ماهانه آن ها مربوط به تیر ماه است. همچنین میانگین روزهای همراه با پدیده گرد و غبار در ایستگاه های لار 1/88، لامرد 39، داراب 54، فسا 3/30 و شیراز 1/56 روز درسال می باشد که ایستگاه لار بیشترین میانگین سالانه روزهای گرد و غبار را در بین ایستگاه های منتخب داشته است. بعلاوه، با توجه به بررسی گل بادها و گل غبارهای سالانه و ماهانه هر 5 ایستگاه، مشخص شد که جهت باد غبارها با جهت باد غالب منطقه هم جهت بوده و اکثر رخداد پدیده گرد و غبار در ایستگاه ها، مربوط به ساعت های بعد از ظهر است. با توجه به این که میانگین سالانه سرعت باد غبارها در منطقه تقریبا یک متر بر ثانیه است، این خود بیانگر آن است که به طور عمده پدیده گردوغبار در مرکز و جنوب استان فارس منشا محلی (کد 07) نداشته و خاستگاه اصلی 98% آن ها بیرونی (کد06) است.
۵.

تحلیل اثرات کالبدی گسترش خانه های دوم بر روستاها، مطالعه موردی: دهستان شیرکوه، استان یزد

کلیدواژه‌ها: گردشگری خانه های دوم گردشگری روستایی اثرات کالبدی دهستان شیرکوه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۸۵ تعداد دانلود : ۱۳۸
احداث خانه های دوم، پدیده ی جدیدی نیست. در سال های اخیر ساکنین شهرهای بزرگ و مادر شهرهای ایران، نواحی کوهستانی اطراف شهرها و یا نواحی ساحلی را برای گذران اوقات فراغت و ساخت خانه های ویلایی انتخاب نموده اند. استان یزد به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، از نظر جاذبه های طبیعی گردشگری دارای محدودیت است؛ اما دامنه های شیرکوه و روستاهای آن موقعیت مناسبی را برای جذب گردشگران و ایجاد خانه های دوم فراهم نموده است. خانه های دوم در این نواحی بعد از انقلاب و بویژه با رواج استفاده از اتومبیل شخصی افزایش یافته است. اوج این پدیده مربوط به دهه ی 80  به بعد می باشد. مهم ترین عامل در جذب گردشگران به این ناحیه، اختلاف دما با شهرهای اطراف و مسافت نسبتاً نزدیک آن است. احداث و گسترش خانه های دوم دارای اثرات مختلف اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، زیست محیطی و کالبدی است. هدف این مقاله، بررسی پیامدهای کالبدی گسترش خانه های دوم در نواحی روستایی دهستان شیرکوه با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و بکارگیری مطالعات کتابخانه ای و میدانی (پرسشنامه) می باشد. نتایج نشان می دهد که خانه های دوم باعث بهبود وضعیت راه ها و گسترش فیزیکی روستاها و از سوی دیگر تخریب و کاهش سطح باغات و زمین های کشاورزی شده است.
۶.

مدلسازی و پیش بینی پدیده گرد و غبار استان سیستان و بلوچستان بر اساس مدل برون یابی منحنی روند سری های زمانی

کلیدواژه‌ها: گرد و غبار سری های زمانی مدل سازی سیستان و بلوچستان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۰۴ تعداد دانلود : ۷۵
منطقه جنوب شرق کشور از جمله مناطقی است که سالانه شاهد توفان های گرد و غبار فراوان در محدوده سرزمینی خود است. بر اساس همین ضرورت، هدف نهایی پژوهش حاضر تحلیل سری های زمانی توفان های گرد و غباری استان در مقیاس های ماهانه، فصلی و سالانه، شناسایی مدل احتمالی مولد داده ها و در نهایت الگوسازی برای اظهار نظر در مورد رفتار آینده سری توفان های گرد و غبار می باشد. برای انجام پژوهش از آمار هفت ایستگاه بالای 20 سال دوره آماری (2008-1986) استفاده گردید. ابتدا تعیین روند توفان های گرد و غبار برای ایستگاه ها در مقیاس های مختلف (ماهانه، فصلی و سالانه) توسط روش های ناپارامتری صورت گرفت. برای برازش مدل مناسب جهت برآورد تغییرات توفان های گرد و غبار در سطح استان در سال های آتی با استفاده از روش های کمی یک متغیره سری های زمانی (برون یابی منحنی روند، هموار کردن نمایی، روش هلت-وینترز و روش باکس- جنکینز) اقدام به تحلیل سری ها گردید و در نهایت مدل مناسب جهت برازش توفان های گرد وغبار استان سیستان و بلوچستان مدل برون یابی منحنی روند مشخص گردید. نتایج پژوهش نشان داد که حداکثر روند به صورت افزایشی در فصول تابستان و پاییز در سطح استان مشاهده می گردد و روند صعودی در سطح اطمینان 99 درصد به حداکثر خود در این فصول می رسد. طی فرآیند تعیین روند و جهت آن برای فصول مشخص گردید که در سطح استان تنها در بخش شرقی در محدوده ایستگاه های خاش و سراوان روند معنی دار مشاهده نمی گردد و سایر بخش های استان دارای روند معنی دار وجود دارد.  
۷.

ارزیابی توسعه پایدار شهری در شهر زابل با تأکید بر رویکرد CDS

کلیدواژه‌ها: طرح جامع توسعه پایدار شهری استراتژی توسعه شهری (CDS) شهر زابل

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۰۵ تعداد دانلود : ۹۸
CDS به عنوان فرآیند تهیه چشم انداز بلند مدت یک شهر که بر اساس آن برنامه کوتاه مدت تهیه می شود؛ با تمرکز بر روی تقویت رقابت جوئی اقتصادی و کاهش فقر و جنبه های مختلف زیست محیطی شهر، ساختارهای فضائی شهری، ساختارهای زیربنائی، جنبه های فرهنگی و اجتماعی و... می تواند بهترین گزینه در جهت رسیدن به توسعه پایدار شهری باشد؛ چرا که ( CDS) فهم مسائل و مشکلات حال و آینده را آسانتر کرده و می تواند راه مدیریت شهری را از طریق بازنگری در ساختار اقتصادی شهر تغییر دهد. مقاله  حاضر با روش کمی- تحلیلی و مطالعات کتابخانه ای و بازدیدهای میدانی با هدف مقایسه پایداری توسعه در نظر گرفته شده شهر زابل در طرح جامع با استراتژی- راهبرد توسعه شهری ( CDS) تدوین گردیده است. یافته های پژوهش نشان داد: با توجه به ضعف ها و نقایص الگوی طرح جامع، از جمله عدم تحقق کاربری های گوناگون شهر زابل بر اساس طرح جامع آن، به کارگیری طرح راهبرد توسعه شهری ( CDS ) برای این شهر ضروری می باشد.
۸.

بررسی پالئوکلیمای حوضه آبخیز جاجرود به کمک شواهد یخچالی

کلیدواژه‌ها: کواترنر دوره های یخچالی تغییر اقلیم کانون های مدنی روش رایت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۳۰ تعداد دانلود : ۸۰
اقلیم با تغییرات تناوبی خود طی دوره کواترنر، منشا تحولات بسیاری در فرم های اراضی و شکل گیری تمدن های بشری بوده است؛ لذا در این مطالعه در صدد ترسیم شرایط اقلیمی حاکم بر حوضه جاجرود در کواترنر پایانی با بهره گیری از شواهد ژئومورفیک هستیم. بدین منظور آثار و شواهد یخچالی بجا مانده از دوره های یخچالی در ارتفاعات حوضه جاجرود، به کمک نقشه های توپوگرافی، تصاویر ماهواره ای و بازدید های میدانی ردیابی گردید. این شواهد به صورت 440 سیرک در ارتفاعات شمالی حوضه، با حداقل ارتفاع 2500 متر و حداکثر 4300 متر شناسایی شد. به کمک روش رایت و موقعیت ارتفاعی سیرک ها، خط برف 3000 متر برای حوضه تعیین گردید. نقشه های همدما و همباران حوضه در شرایط کنونی و در کواترنر پایانی، به کمک آمار ایستگاه های سینوپتیک، رابطه سنجی بین دما، بارش، ارتفاع و همچنین با در نظر گرفتن ارتفاع خط برف، ترسیم گردید. نتایج حاکی از افزایش 4/4 درجه ای دما و کاهش 5/151 میلیمتری بارش حال حاضر نسبت به گذشته است. وجود پادگانه های رودخانه ای رودخانه های جاجرود و کرج، مخروط افکنه های گسترده در دامنه های جنوبی البرز، وجود آثار دریاچه ها و چاله های بجا مانده از گذشته و موقعیت تمدن ها و کانون های مدنی شکل گرفته در حوضه موید این تغییرات اقلیمی هستند.  
۹.

ارزیابی تاثیر عوامل محیطی بر ساماندهی نواحی شهری با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP): مطالعه موردی نواحی شهر سمنان

کلیدواژه‌ها: ساماندهی آب و هوا AHP سمنان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۹۶ تعداد دانلود : ۸۰
 ساماندهی نواحی شهری یکی از تصمیمات پیچیده و در عین حال حساس می باشد که توجه به آن از دیدگاه جغرافیایی مهم است. استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در تصمیم گیری های مهم شهری، قابلیت اطمینان تصمیم گیری را افزایش می دهد. لذا این تحقیق با هدف ارائه یک رویکرد جدید در ساماندهی نواحی شهری سمنان و کمک به تصمیم گیران شهری در اولویت بندی نواحی مناسب و ساماندهی آن با کمک روش تحلیل سلسله مراتبی انجام شده است. در تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش توصیفی و استنباطی استفاده شد. جهت وزن دهی معیارها و پارامترهای مربوط، از مدل سلسله مراتبی AHP به دو روش استفاده از دانش کارشناسانو استفاده از مدل های ریاضی استفاده گردیده است. در روش اول از نظریات و تجربیات کارشناسان و اساتید مجرب و در روش دوم از نرم افزار Export choice استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که شرایط اقلیمی به موازات سایر عوامل محیطی از مهم ترین عوامل مؤثر در شکل گیری و تکوین و تداوم حیات شهری سمنان به شمار می آید. به منظور ساماندهی در سه ناحیه شهر سمنان با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، ناحیه 1 (اولویت اول) و ناحیه 2 (اولویت سوم) و ناحیه 3 در اولویت دوم برای برنامه ریزی در جهت بهبود شرایط محیطی اولویت بندی شده اند. بنابراین به منظور بهسازی و نوسازی نواحی شهری سمنان لازم است که اوضاع اقلیمی متناسب با محیط مد نظر قرار گیرد.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۱۷