اسلام و پژوهش های مدیریتی

نظام اداری به مثابه سازمان تنظیم کننده تمام فعالیت ها برای نیل به اهداف حکومت است. نظام اداری نبوی نسبت به نظام اداری دوران جاهلیت چگونه بود؟ و پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم چه تدابیری برای برون رفت از نظام جاهلی انجام دادند؟ در دوران جاهلیت، اعراب حجاز، بدوى و فاقد سازمان ادارى بودند. در عصر نبوی، نظام اداری بر مبانی تقوا ، عدالت ، محبت و عقلانیت شکل گرفت. بر این اساس، پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم تمام قبایل را ذیل جامعه اسلامی، با نام «امت» سامان دهی کردند؛ و رکن آن را برادری قرار دادند ؛ بسیاری از خصومت ها را خاتمه بخشیدند؛ برای تثبیت جامعه از قبایل بیعت گرفتند؛ پیمان نامه های عمومی را تدوین و اجرا نمودند ؛ رؤسای قبایل را عزل و نصب کردند؛ « عریف» و « نقیب» برای هر قبیله تعیین کردند؛ ارتشی منظم تشکیل دادند؛ سفرایی را به مناطق دور دست ارسال کردند؛ برای رفع نزاع ها، دستگاه قضا پی ریزی نمودند و... این تدابیر، که پیشرفت های چشم گیری درعرصه های گوناگون به ارمغان آورد ، حاکی از آن است که اسلام پیشرفته ترین آموزه ها را برای اداره نظام دارد. روش تحقیق، «کتاب خانه ای» با استفاده از روش «توصیفی و تحلیلی» است.

منابع انسانی ارزشمندترین منبع سازمان های امروز به شمار می آیند؛ زیرا به تصمیمات سازمانی شکل می دهند، مشکلات سازمان را حل می کنند، و بهره وری را عینیت می بخشند. از سوی دیگر، اهمیت مدیریت و تأثیر آن در سازندگی و پیشرفت جوامع انسانی بر کسی پوشیده نیست. تجربه نشان داده که جوامعی بیشتر و زودتر رشد و توسعه یافته اند که از حاکمان لایق و دانا برخوردار بوده اند. در این زمینه، مدیریت شایستگی «شایسته سالاری» یکی از مباحث مهم در حوزه مدیریت منابع انسانی است و این مهم بدون توجه به آموزه های دینی ابتر است. این تحقیق در پی آن است که با استفاده از روش «تحلیل محتوا» به بررسی شاخص های شایستگی مدیران از نگاه امام علی علیه السلام، بپردازد. ایشان، با توجه به منصب ها و مشاغل موجود در عصر خود، معیارها یی برای گماردن کارگزاران ارائه می دهند؛ معیارهایی که بازگشت همه آنها به ملاک های قرآنی است. این شاخص ها را می توان در دو محور «ارزشی – اخلاقی» و «سازمانی – اجتماعی» مطرح ساخت. البته این دو شایستگی چنان در کلام امام در هم تنیده اند که تفکیک آنها از یکدیگر مشکل است. نتایج تحقیق با استفاده از «تحلیل محتوا» بیانگر آن است که در بعد «شایستگی های ارزشی - اخلاقی» از دیدگاه امیرالمؤمنین علیه السلام، بر ایمان ، تقوا، اخلاق، بصیرت ، امانت داری، شرح صدر، فروتنی، حسن خلق، بردباری، گذشت، راز داری، وفای به عهد؛ و در فراز شایستگی های «سازمانی- اجتماعی «فنی» بر شایستگی ، داشتن عدالت، انتقاد پذیری ، مشورت کردن، ساده زیستی ، حسن شهرت، التزام به سنت ها ، مصلحت اندیشی ، اکرام ارباب رجوع، وقت شناسی، انصاف در پاداش و تنبیه، و قاطعیت در عمل تأکید می شود.

ظهور سازمان های اجتماعی و گسترش روزافزون آنها یکی از خصیصه های بارز تمدن بشری است و به تبع آن، امروزه مدیریت یکی از ارکان مهم جوامع بشری به حساب می آید، و از آن رو که مدیریت در هر جامعه، وقتی موفق تر خواهد بود که با مکتب و ارزش های فرهنگی آن جامعه هماهنگ باشد، در جامعه ما بحث «مدیریت اسلامی» مطرح می شود. در این مدیریت، ارزش های اسلامی و معیارهای الهی، در کنار بهره مندی از چارچوب ها و ساختارهای علمی و مدیریتی حاکمیت دارد. اگر مدیریت برای داده های خود از احکام، راه کارها و ارزش های اسلامی بهره مند شود، به موفقیت حقیقی دست خواهد یافت. در واقع، مدیریت اسلامی بر مبنای ارزش های الهی اسلام، زمینه های تعالی انسان، به عنوان مهم ترین محور بحث مدیریت را فراهم می کند. مقاله حاضر به روش «توصیفی تحلیلی» انجام گرفته و ضمن بحث درباره ریشه مکتبی مدیریت اسلامی، باتوجه به جهان بینی توحیدی، به ضرورت مدیریت در اسلام از دیدگاه ارزشی و انسان شناسی و هستی شناسی پرداخته است. در مجموع، می توان گفت: برمبنای هدف از آفرینش انسان، که قرب به خداست، و بر این اساس که فقط خداوند یگانه مرجع شناسایی کمال انسانی است، مدیریت اسلامی برای اجرای فرامین الهی لازم و ضروری است.

«نهادینه سازی» یعنی تعمیق و تثبیت باورها، ارزش ها و رفتارهای مطلوب و مقبول کارگزاران اصلی اداره جامعه، در سطوح متفاوت مدیریتیِ کلان (مدیریت دولتی) و خرد (سازمان ها و نهادها). برای تحقق و اجرایی کردن، «نهادینه سازی» الگو های متفاوتی مطرح شده است که غالباً برگرفته از مبانی و پیش فرض های غربی است. با توجه به تأثیر مبانی و پیش فرض ها در نظریه ها و الگوها، یکی از وظایف اصلی پژوهشگران فعال در حوزه علوم انسانی - اسلامی، طراحی الگوهای متناسب با مبانی و پیش فرض های اسلامی است. اولین و مهم ترین گام قبل از طراحی الگو شناسایی مفهوم و ماهیت یک گزاره است، تا ابتدا اول باید چیستی و تعریف مفهوم منظور مشخص شود، سپس به چگونگی آن پرداخته شود. از این رو، هدف اصلی این تحقیق بررسی «ماهیت و مفهوم نهادینه سازی از منظر قرآن» با تکیه بر مبانی و پیش فرض های اسلامی است. در این تحقیق از روش «تدبر در قرآن» (نقلی وحیانی) استفاده شده است. یافته های این تحقیق نشانگر آن است که «نهادینه سازی از منظر قرآن فرایندی است پیوستار گونه که می تواند مثبت (رو به اعتلا) یا منفی (رو به انحطاط) باشد. جهت اعتلای آن برای کسانی است که درصدد تثبیت ایمان، و جهت انحطاط آن برای کسانی است که درصدد تثبیت کفر هستند».

این نوشتار با هدف تبیین جایگاه نظریه «سیستم ها» و کارکردهای آن در مطالعات قرآنی، کارکردهای قرآنی این نظریه را با روش «توصیفی تحلیلی» بررسی کرده است. بر اساس بررسی انجام شده، نظریه «سیستم ها»، دست کم در پنج حوزه از مطالعات قرآنی قابل طرح و بررسی است: 1. روش تفسیر قرآن به قرآن؛ 2. معناشناسی واژگان قرآن کریم؛ 3. تدبّر و فهم روشمند و هماهنگ ظاهر قرآن؛ 4. پاسخ به برخی شبهات و سؤالات عصری؛ 5. نظم قرآن. بر اساس بررسی انجام شده در این پنج حوزه، به نظر می رسد به کارگیری نظریه «سیستم ها» در تفسیر قرآن کریم، نتایج سودمندی دارد؛ از جمله: الف. دوری از تفسیر جزءنگرانه؛ ب. دست یابی به معانی دقیق واژگان قرآن کریم؛ ج. کشف روابط میان آیات و سوره ها؛ د. ارائه پاسخ های قانع کننده تر به سؤالات و شبهات عصری؛ ه . نشان دادن نظم شگفت انگیز قرآن کریم. این کارکردها و نتایج نشان می دهد که لازم است مفسّران در تعامل با سایر دانش ها، به توسعه، تقویت و تدقیق مبانی دانش تفسیر قرآن کریم همّت گمارند تا راه برای افق گشایی های جدید از آموزه های قرآن کریم هموار گردد.

نظریه های متعددی در خصوص مسیر پیشرفت شغلی مطرح شده که نظریه «شناخت اجتماعی مسیر پیشرفت شغلی» یکی از آنهاست. این نظریه بر مبنای اصول و مبانی فکری غربی شکل گرفته است. بر این اساس، در این پژوهش سعی شده است تا ضمن شناسایی مبانی و ریشه های نظریه مذکور، دیدگاه و جهان بینی اسلامی را در آن نظریه ادغام گردد و مقدمه ای برای ظهور نظریه اسلامی در این زمینه فراهم شود. از این رو، تحقیق حاضر از نظر هدف، توسعه ای، و در زمره پژوهش های توصیفی قرار دارد. داده های این تحقیق از قرآن کریم، کتاب ها، مقالات، پایان نامه ها و جست وجو در وبگاه های دینی و پایگاه های اطلاعاتی گردآوری شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که نظریه «شناخت اجتماعی مسیر پیشرفت شغلی»، که توسط جهان غرب ظهور یافته است، بیشتر بر مبانی فکری فردگرا، اهداف فردی و پیامدهای مادی تأکید دارد و بر انگیزه های الهی، وحیانی و دینی تأکید کمی دارد. بدین روی، برای کاربرد مؤثر این نظریه در کشورهای اسلامی، به ویژه ایران، باید ابتدا آن را بومی و اسلامی کرد و سپس به کار برد.