پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی

هدف پژوهش حاضر، شناسایی اصول تربیتی استدلال عقلانی در آموزه های قرآنی است. استدلال عقلانی، فرایندی آگاهانه درراستای دستیابی به هدفی خاص است که به واسطه گزاره های عقلی صورت می پذیرد. پرسش اصلی آن است که اصول تربیتی استدلال عقلانی مبتنی بر دعوت انبیا در قرآن کریم چیست؟ روش پژوهش، تحلیل محتوای کیفی به شیوه استقرایی است که با استفاده از کدگذاری باز، داده های لازم از قرآن کریم جمع آوری و اصول شناسایی شده است. مهم ترین یافته ها عبارتند از: حقیقت گویی و واقع نگری، مقبولیت انتخابی، پرهیز از مضامین فراعقلی، اتکا بر براهین عالمانه، توجه به مقتضیات شناختی و عاطفی، تأکید بر اشتراکات، تسهیل ادراک و القای مفاهیم نوین. بررسی یافته ها نشان می دهد که این اصول در دو حیطه اقتضایی و الزامی جای می گیرند. امکان و ضرورت به کارگیری اصول اقتضایی، به مقتضیات و شرایط وابسته بوده و اصول الزامی در هر شرایطی باید رعایت شود؛ زیرا اساساً مطلوبیت فرایند استدلال عقلانی، بدان وابسته است.

زمینه و هدف: تنبیه در نظام اسلامی دارای اهداف، اصول و روش های ویژه ای است که در متون اسلامی تبیین شده است. هدف از این تحقیق، بررسی فصل سیزدهم از آیین نامه انضباطی نیروهای مسلح و تعیین میزان انطباق پذیری آن با آیه های قرآن و روایات اسلامی و یافتن خلل های احتمالی است، تا اولاً بستری برای تبیین ضرورت اجرای تنیبه به روش اسلامی و گفتمان سازی درمورد آن فراهم گردد، و ثانیاً باتوجه به آشکارشدن خلأها و موارد مغفول مانده، گامی درجهت اصلاح و تکمیل آیین نامه انضباطی برداشته شود. روش: تحقیق حاضر را با رویکرد کیفی و به روش داده بنیاد انجام دادیم. به منظور استخراج گزاره های موردنظر از روش تحلیل محتوای کیفی استفاده کردیم. برای مطالعه ادبیات تحقیق از نرم افزارهای قرآنی و کتاب های تفسیری شیعه و اهل سنت استفاده کردیم. برای سازماندهی گزاره ها از نرم افزار سیتاوی و مکس کیودی ای بهره گرفتیم. در فرایند تولید نظریه داده بنیاد سه نوع کُد گذاری باز، محوری و انتخابی انجام دادیم و الگوی نهایی تحقیق ترسیم نمودیم. یافته ها: مطالعه تطبیقی آیین نامه انضباطی با آموزه های اسلامی نشان داد که در موارد بسیاری قابلیت تطبیق وجود دارد، اما درعین حال مواردی در آیین نامه مغفول مانده است که عبارتند از: لزوم تنبیه بجا، به موقع و به اندازه؛ لزوم پرهیز از تنبیه بیش ازظرفیت؛ لزوم تنبیه همراه با رفق و نرمی؛ پرهیز از تنبیه خشونت آمیز؛ لزوم تنبیه به صورت مرحله ای و آغاز از مراتب خفیف و ضعیف و پرهیز از تکرار زودهنگام تنبیه. نتیجه گیری: برای پیشگیری از آسیب های احتمالی لازم است موارد مغفول مانده در حوزه های آداب و اصول تنبیه در آیین نامه انضباطی لحاظ شوند و به تمامی فرماندهان و مدیران در رده های مختلف ابلاغ شوند.

پژوهش حاضر، با هدف طراحی الگوی تربیت اجتماعی در قرآن کریم برای پیشگیری از بزهکاری دانش آموزان صورت گرفته است. بنابراین، ازنظر هدف کاربردی، ازنظر داده ها آمیخته (کیفی وکمی) و ازنظر روش اجرای پژوهش از نوع اکتشافی (مرحله کیفی) و پیمایشی مقطعی (مرحله کمی) است. در روش کیفی به تحلیل محتوای قرآن کریم پرداخته شد. داده های کمی، با استفاده از پرسشنامه طراحی شده، به روش نمونه گیری طبقه ای تصادفی، گردآوری شده و روایی صوری توسط اساتید تأیید شد. پایایی پرسشنامه نیز با ضریب آلفای کرونباخ 809/0 مورد تأیید قرارگرفت. جامعه آماری 307 نفر از مدیران مدارس دخترانه دوره متوسطه اول شهر تهران بوده است. داده ها با استفاده از آزمون های کلموگروف-اسمیرنف و تحلیل عاملی تأییدی و با نرم افزارهای اس پی اس اس و آموس تحلیل شد. نتیجه مرحله کیفی نشان داد الگوی تربیت اجتماعی در قرآن کریم برای پیشگیری از بزهکاری دانش آموزان شامل سه بعد مبانی (توحید، فطرت و اختیار)، اصول (تربیت عبادی، تربیت سیاسی، تربیت اخلاقی و تربیت اقتصادی) و روش ها (تبیینی، تحمیلی و تلقینی) است. خروجی مرحله کمی، تربیت اجتماعی در قرآن کریم برای پیشگیری از بزهکاری دانش آموزان است که شامل ابعاد، عامل ها و مؤلفه های مدل به همراه بار عاملی آنهاست. این مدل با استفاده از آزمون های معتبر آماری، آزمون شده و روایی عاملی و شاخص های برازش قابل قبول دارد.

فضای مجازی، امروزه فراتر از یک رسانه یا فناوری است و به یک فضای زیستن تبدیل شده است. بسیاری از معانی ای که انسان می سازد، در بستر این فضا ساخته می شوند و این فضا، نقش برجسته ای در حوزه آموزش، یادگیری و حتی تربیت انسان یافته است. در عصر حاضر، ابزارهای فناوری در بستر فضای مجازی نیز در خدمت آموزش و یادگیری از راه دور قرارگرفته اند که این مسئله در نظام دانشگاهی کشورها حرکتی شتابان یافته است که بررسی فرصت ها و چالش های این مسئله، هدف نوشتار حاضر قرار گرفته است. این مقاله با روش «تحلیل مضمون» به دنبال پاسخ به این سؤال است که آموزش از راه دور و خصوصاً آموزش برخط (آنلاین) در نظام دانشگاهی جمهوری اسلامی ایران چه فرصت ها و چه چالش هایی را در امر یادگیری دانشجویان ایجاد می کند؟ برای پاسخ به این سؤال، طی مصاحبه با 25 نفر از اندیشمندان و صاحب نظران، 4 فرصت و مزیت فراگیر و 5 چالش و تهدید فراگیر به دست آمد. فرصت ها شامل: «عبور از محدودیت های زمانی و مکانی»، «ارتقای کیفی و گسترش عدالت آموزشی»، «فرصت های اقتصادی و توسعه بین المللی» و «تنوع در روش های ارزشیابی و توسعه نظارتی» و همچنین چالش ها شامل: «چالش های ساختاری و فنی»، «چالش های ساختاری و فنی»، «چالش های تربیتی و اخلاقی»، «چالش های سلامت روانی و جسمی» و «چالش های فرهنگی و اجتماعی» مشخص شدند که توضیح کدهای فراگیر فوق، در مقاله ذکر شده است.

هدف این پژوهش، بررسی تطبیقی جایگاه دیگرگزینی در آرای تربیت اخلاقی جان وایت و مرتضی مطهری است. این تحقیق از نوع نظری بوده و در آن از روش تحلیلی مقایسه ای برای بررسی نظریات تربیت اخلاقی جان وایت و مرتضی مطهری استفاده شده است. این پژوهش برای دستیابی به اهداف خود این سؤال را مطرح می کند که وجوه اشتراک و افتراق نظریات دیگرگزینانه وایت و مطهری در حوزه تربیت اخلاقی کدامند؟ و به این نتایج می رسد که هر دو متفکر با اتخاذ رویکرد وحدت گرایانه مسئله دیگرگزینی را در نظریه تربیت اخلاقی خود سامان می بخشند. وایت درخصوص بهروزی فردی منافع دیگران و منافع شخصی را ذیل چتر بهروزی جانمایی می کند و مطهری با ارائه نظریه خود حقیقی و توسعه مفهومی خود، تأکید دارد که در مسائلِ اخلاقی محل نزاع باید از خود و دیگری به خود و خود حقیقی تغییر یابد. لذا هر دو متفکر قائل به دیگرگزینی روان شناختی براساس تقریر ضعیف هستند، یعنی انسان ها می توانند برای منفعت رساندن به دیگران نیز افعالی را انجام دهند. وایت، هدف نهایی تربیت اخلاقی را بهروزی متربیان مطرح می کند، اما مطهری براساس آموزه های اسلامی هدف غائی تربیت اخلاقی را قرب الهی درنظر می گیرد. همچنین باتوجه به تفاوت بنیادین فکری فلسفی میان اندیشه های وایت و مطهری، وایت دین را نفی کرده و در فضایی کاملاً لیبرال دموکراتیک به دنبال تربیت اخلاقی است، مطهری از آموزه های دینی برای تأیید و اثبات دیدگاه های خود بهره گرفته است.

این تحقیق به منظور بررسی وضعیت آموزش قرآن دوره ابتدایی و ارائه الگوی مطلوب، انجام شده است. روش تحقیق در این مطالعه، روش ترکیبی (کیفی- کمی) و جامعه نمونه شامل تمام اسناد بالادستی و متخصصان در زمینه آموزش قرآن ابتدایی می باشد. روش نمونه گیری در این تحقیق، هدف مند بوده و انتخاب افراد نمونه تا حد اشباع نظری ادامه یافته است. در روش گرد آوری داده ها هم، متناسب با پرسش های پژوهشی، از ابزارهای متنوع و مختلفی استفاده شده است. از نتایج این تحقیق: 1. هدف از آموزش قرآن دوره ابتدایی عبارت است از: آموزش جامع قرآن (یعنی صحیح و روان خوانی آیات قرآن، درک مفاهیم آیات منتخب، تدبر و انس با کلام الهی، به منظور رسیدن به سبک زندگی قرآنی وحیات طیبه). 2. عناصر آموزش مطلوب قرآن دوره ابتدایی عبارتند از: اهداف، محتوا، معلم، نهادهای دیگر، نظام ارزشیابی، شیوه های تدریس، مدیریت امور قرآنی جامعه، وسایل و رسانه های آموزشی و رسم الخط، قرآن آموز، فضای معنوی- فیزیکی و زمان متناسب تدریس. 3. در کنار کمیت های آموزشی (یعنی عناصر آموزشی) رعایت کیفیت (یعنی ویژگی های هریک از عناصر آموزشی) هم لازم است.

این پژوهش به منظور شناسایی موانع و مشکلات اجرایی طرح ارزشیابی کیفی توصیفی و اصلاح و بهود این طرح در مقطع ابتدایی انجام گرفته است. روش پژوهش کیفی بوده و ازلحاظ هدف می توان آن را از نوع کاربردی دانست. جامعه آماری پژوهش را معلمان مقطع ابتدای شهرستان های آبادان و خرمشهر در سال تحصیلی 98-97 تشکیل دادند. نمونه گیری هدف مند بوده و باتوجه به اشباع نظری22 نفر انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده ها مصاحبه نیمه ساختاریافته بوده است و مصاحبه ها ضبط و مکتوب شد. برای تجزیه وتحلیل داده ها از تحلیل محتوی استفاده شده است و مصاحبه ها توصیف شدند. نتایج پژوهش نشان داد که رویگردانی از نظام ارزشیابی کیفی توصیفی و گرایش به نظام ارزشیابی سنتی نمره گرا، تراکم بالای تعداد دانش آموزان در کلاس درس و کمبود وقت، کمبود آموزش و پشتیبانی معلمان در ارتباط با طرح ارزشیابی کیفی توصیفی، حجم زیاد محتوای کتاب های درسی، کمبود فضا، امکانات و مواد آموزشی و مشکلات معلمان ازجمله مهم ترین موانع و مشکلات اجرایی طرح ارزشیابی کیفی توصیفی در مقطع ابتدایی از دیدگاه مصاحبه شوندگان بوده است.

در تمامی کشورها و نظام های حقوقی، حق تربیت از جایگاه ویژه ای برخوردار است و برای دولت ها و خانواده ها تکالیف خاصی درپی دارد. برای پیگیری و اجرای این حق (به خصوص درمورد کودکان)، کشورهای مختلف درقالب اسناد و قوانین داخلی، منطقه ای و بین المللی به اشکال مختلف، برای خود و سایر عوامل مؤثر ایجاد تعهد می کنند. در جمهوری اسلامی ایران اجرای این حق، همواره درقالب قوانین و دسورالعمل های خاصی در دستور کار بوده اما از سال 1390 مبتنی بر سند تحول بنیادین پیگیری می شود. ازآنجاکه از تصویب این سند اساسی، تنها چند سالی می گذرد و بررسی دقیق ابعاد مختلف سند برای اطمینان از ابعاد مختلف کارشناسی آن ضرورت دارد، در این نوشته تلاش شده است ضمن بررسی دقیق پشتوانه فقهی و حقوقی سند تحول، حتی المقدور پیشنهادهای اصلاحی ارائه شود. نتایج این پژوهش که به شیوه کتابخانه ای- تحلیلی انجام شده، نشان می دهد که در این سند، توجه به بیان عناوین کلی مبانی حقوقی، تبیین تکالیف بخش دولتی از مزایای این سند است، اما عدم انسجام در مطلب، عدم استفاده از منابع اصلی مثل فقه شیعه و قانون مدنی، تداخل دایره حقوق و تکالیف و طرح مطالب حقوقی در سایر بخش ها و روشن نبودن وظایف نهادهای خارج از دولت (مثل خانواده) ازجمله اشکالات این بخش از سند تحول است. به نظر می رسد رفع این اشکالات، غنای علمی و قابلیت دفاع و ضمانت اجرایی سند را بالا می برد. پیشنهاد می شود درجهت اصلاح سند (براساس بند سوم از فصل هشتم سند تحول) مبانی فقهی و حقوقی در دو بخش مجزا، تنظیم و پس از رفع اشکالات مطروحه به صورت مستقل در سندهای فلسفه تربیت و فلسفه تربیت رسمی و عمومی ارائه شود.

هدف کلی پژوهش حاضر، شناسایی آسیب های تعلیم وتربیت دینی در نظام آموزش وپرورش رسمی کشور و ارائه راهکارهای مناسب درجهت کاهش آنها باتوجه به نگاه معلمان، متخصصان و دانش آموزان در این زمینه می باشد. در عصر جدید که تقریباً همه روزه، شاخص های دانش و مهارت های زندگی در آن، از نو تعریف می شوند، یکی از مهم ترین مسائلی که توجه اغلب صاحب نظران تعلیم وتربیت را به خود جلب و پژوهش در این زمینه را ضروری نموده، رویکرد طرح نوین تربیت دینی در حوزه نظام آموزش وپرورش رسمی کشور است. این پژوهش در رویکرد کیفی و با روش مصاحبه نیمه سازمان یافته انجام گرفته است. جامعه پژوهشی، اساتید تعلیم وتربیت دانشگاه ها، معلمین دینی و پرورشی و دانش آموزان دوره متوسطه می باشند که به صورت هدف مند انتخاب شده اند و از اصل نمونه گیری با حداکثر تنوع و رسیدن به نقطه اشباع بهره گرفته ایم. رویکرد تجزیه وتحلیل داده ها نیز رویکردی توصیفی- تفسیری است. یافته ها نشان داد که عوامل آسیب زا و موانع تربیت دینی را می توان به: 1. عوامل مربوط به مسئولان و برنامه ریزان درسی و آموزشی و 2. عوامل مربوط به فرایند برنامه درسی (نیازسنجی، اهداف، محتوا، روش، معلم، فراگیر، زمان، مکان، ارزشیابی) تقسیم نمود. درنهایت با تجدیدنظر در تدوین همه مراحل برنامه ریزی درسی و هماهنگی بین بخشی همه نهادهای جامعه و توجه به برنامه درسی پنهان، بخشی از این آسیب ها قابل پیشگیری هستند.