برنامه ریزی فضایی

طرح مسئله: توسعه روستایی، فرایندی همه جانبه، پیوسته، موزون، درون زا، فراگیر، تحول آفرین، باورآفرین، رشددهنده و متکی بر مشارکت و خودباوری روستاییان است. در چهارچوب این پدیده، ظرفیت ها و توانایی های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جوامع بر پایه رفع نیازهای اساسی مادی و معنوی و کنترل مؤثر نیروهای شکل دهنده نظام سکونت محلی و توسعه سرمایه انسانی با بهره گیری از فرصت های درونی در روستا رشد و تعالی می یابد. هدف پژوهش: هدف پژوهش حاضر، تبیین ظرفیت های گردشگری برای توسعه مناطق روستایی استان چهارمحال و بختیاری است. روشپژوهش: جامعه آماری پژوهش، کارشناسان خبره میراث فرهنگی و گردشگری و سایر کارشناسان خبره گردشگری و متولیان واحدهای گردشگری در استان چهارمحال و بختیاری است. روش نمونه گیری، تمام شماری است و داده ها با بهره گیری از پرسش نامه پژوهشگرساخته در سال جاری گرد آوری و در تحلیل داده ها از روش دلفی[1] و سوآت[2] و برای رتبه بندی روستاها از تکنیک تاپسیس[3] استفاده شده است. نتایج: نتایج پژوهش نشان می دهد مهم ترین ظرفیت های گردشگری در روستاهای مطالعه شده، مناطق بکر طبیعی، آب وهوای مطبوع و به ویژه جذابیت های زندگی بکر عشایری و مهم ترین ضعف صنعت گردشگری در این مناطق، نبود برنامه ریزی، کمبود امکانات اقامتی و بهداشتی و ضعف فرهنگ گردشگری است. در این میان، روستاهای سرآقاسید، شیخ علی خان، دیمه، آورگان و آتشگاه به ترتیب قابلیت بیشتری دارند و لازم است در اولویت برنامه های گردشگری قرار گیرند. نوآوری: استفاده از روش ها و تکنیک های علمی تبیین ظرفیت های گردشگری استان چهارمحال و بختیاری، نوآوری این پژوهش است؛ همچنین ظرفیت های گردشگری جامعه آماری مدنظر تاکنون در این سطح بررسی نشده است.

طرح مسئله: بارش ازجمله متغیرهای بسیار مهم اقلیمی است که تغییرات آن پیامدهای مختلفی ازنظر محیطی، اقتصادی و اجتماعی به دنبال دارد. هدف: هدف پژوهش حاضر، ارزیابی تغییرات شاخص های حدی بارش در ایران است. روش: برای این منظور، آخرین نسخه داده های روزانه مرکز اقلیم شناسی بارش جهان (GPCC) برای بازه زمانی 1982- 2016 در تفکیک مکانی 1×1 درجه طول و عرض جغرافیایی انتخاب شد. با انجام عملیات های برنامه نویسی در نرم افزار مت لب، ماتریسی در ابعاد 750×12784 روی چهارچوب ایران ساخته شد. سطرهای این ماتریس نشان دهنده روزها از 1/1/1982 تا 31/12/2016 و ستون های این ماتریس نشان دهنده یاخته ها در منطقه بود. نمایه های به کار گرفته شده در این پژوهش از لیست نمایه های استاندارد کمیته اقلیم شناسی سازمان هواشناسی جهانی و برنامه تحقیقاتی تغییرپذیری و پیش بینی اقلیم انتخاب شد که امکان مقایسه همه ایستگاهها را در کشورهای مختلف به وجود می آورد. نتایج: محاسبه تغییرات نمایه ها به کمک شیب خط رگرسیون روی هریک از یاخته ها نشان می دهد در بسیاری از بخش های ایران، شدت بارش روزانه (SDII) روندی افزایشی دارد؛ همچنین در بسیاری از گستره های ایران به ویژه در بخش های غربی، نمایه روزهای متوالی مرطوب (CWD) در حال کاهش است؛ به بیان دیگر تداوم روزهای بارانی در بسیاری از نواحی، رفتاری کاهشی را نشان می دهد.

طرح مسئله: ارزیابی عناصر مختلف رویداد پیاده روی اربعین (با دید گردشگری مذهبی) در مسیرهای مختلف آن، امری ضروری است؛ زیرا این ارزیابی، تخصیص مناسب منابع را در پی خواهد داشت. این رویداد می تواند یکی از نیروهای اصلی تأثیرگذار بر بهبود و توسعه اقتصادی استان ایلام باشد؛ از سوی دیگر، امروزه مدیریت زنجیره ارزش به مثابه یکی از مبانی زیرساختی پیاده سازی کسب وکار در دنیا مطرح شده است. هدف: این پژوهش با هدف بررسی و شناسایی فرصت های کسب وکار زنجیره ارزش در رویداد پیاده روی اربعین امام حسین (ع) در استان ایلام انجام شده است. روش پژوهش: پژوهش حاضر از نوع کاربردی، روش آن توصیفی تحلیلی و شیوه گرد آوری اطلاعات در آن، میدانی است. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل تمامی افرادی است که به نحوی در مسیر اربعین (مهران کرمانشاه) در استان ایلام مشغول فعالیت هستند. با استفاده از فرمول کوکران، 385 نفر به صورت طبقه ای با انتساب متناسب انتخاب و بررسی شدند. در این پژوهش برای بررسی اطلاعات میدانی از پرسش نامه پژوهشگرساخته استفاده شد که روایی آن صوری و پایایی آن با استناد به ضریب آلفای کرونباخ (854/0) تأیید شد. در پژوهش حاضر برای تجزیه و تحلیل اطلاعات، مدل تحلیل عاملی اکتشافی و تأییدی و نرم افزارهای مرتبط نظیر SPSS و Amos به کار رفته است. نتایج: نتایج تحلیل عاملی اکتشافی نشان داد پنج فرصت کسب وکار کلی در توسعه زنجیره تأمین رویداد پیاده روی اربعین امام حسین (ع) در استان ایلام برای سرمایه گذاری وجود دارد؛ همچنین نتایج مدل تأییدی نشان داد به طور کلی فرصت بازساخت اقتصادی- تجاری (39/0)، فرصت کارکردپذیری منطقه ای (253/0)، فرصت حمل ونقل (362/0)، فرصت فرهنگی- مذهبی (527/0) و فرصت وجود برند مکانی (44/0)، توانایی تبیین 82 درصد واریانس متغیر وابسته پژوهش را دارند. نوآوری: تحلیل فرصت های کسب وکار زنجیره ارزش رویداد پیاده روی اربعین امام حسین (ع)، نوآوری این مقاله محسوب می شود.

طرح مسئله: مسکن، بخش بسیار بزرگی از کاربری های شهری را به خود اختصاص داده و از جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، روانی، کالبدی و زیست محیطی مهم است و نقش مهمی را در محیط شهری ایفا می کند؛ بنابراین با توجه به آثار گسترده مسکن بر محیط های شهری، بخش مسکن نقش بسیار مهمی درزمینه تحقق اهداف توسعه پایدار و عدالت فضایی شهری دارد. هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی شاخص های پایداری مسکن با تأکید بر رویکرد توسعه پایدار و عدالت فضایی در منطقه یک تبریز انجام شده و از حیث هدف، کاربردی عملی و از حیث ماهیت و روش، توصیفی تحلیلی است. روش: شیوه گردآوری داده ها، اسنادی، کتابخانه ای و میدانی بوده و به منظور گردآوری داده ها از پرسش نامه پژوهشگرساخته استفاده شده است. ضریب پایایی پرسش نامه با آلفای کرونباخ، 0.93 برآورد شده است. نمونه آماری مشتمل بر 382 نفر از ساکنان منطقه یک تبریز به طور تصادفی انتخاب شده است. تعداد 49 شاخص پایداری مسکن در قالب چهار شاخص کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بررسی شده است. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS و LISREL استفاده و با بهره گیری از آزمون بارهای عاملی، شاخص های آشکار براساس درجه اهمیت و تأثیرگذاری اولویت بندی و خلاصه سازی شده است. برای تهیه نقشه شاخص های مؤثر، مدل منطق فازی در قالب GIS به کار رفته است. نتایج: نتایج پژوهش حاکی است شاخص های توسعه پایدار مسکن از دیدگاه عدالت فضایی در منطقه یک تبریز رعایت نشده و فاصله طبقاتی و دوگانگی در محله های این منطقه مشهود است؛ به طوری که در محله های شمالی پایداری کم، در محله های میانی پایداری متوسط و در محله های جنوب و جنوب شرقی پایداری زیاد و خیلی زیاد است؛ بنابراین عوامل مؤثر بر این دوگانگی و نابرابری به ترتیب اهمیت اولویت بندی شدند؛ به طوری که شاخص اقتصادی با 50.9 درصد، شاخص کالبدی با 28.7 درصد، شاخص زیست محیطی با 16 درصد و شاخص اجتماعی با 4.4 درصد به ترتیب اولویت در این نابرابری سهیم هستند. نوآوری: نوآوری این پژوهش در استفاده از هر دو روش آماری و GIS برای تحلیل شاخص های پایداری مسکن منطقه یک کلان شهر تبریز است.

طرح مسئله: کلان شهرها به دلیل تمرکز بیش از حد جمعیت و سرمایه، برای رشد و گسترش خود به سوی نواحی پیرامونی کشیده و با خورندگی روستاها و زمین های پیرامون، تحولات مختلفی ازجمله تغییر کاربری زمین ها را سبب می شوند. این تحولات به پیدایش مخاطرات محیط زیستی منجر و ناپایداری فضایی را موجب می شود که بدون توجه به روندها نمی توان برای حل مسائل و چالش های پیش رو به ویژه درزمینه کاربری اراضی پیرامون کلان شهرها آماده بود. هدف: پژوهش حاضر با هدف تحلیل تزاحم فضایی نواحی روستایی، در پی آن است با استفاده از تصاویر ماهواره ای، زمین های تغییر کاربری یافته طی سال های 1986 (1365)، 2001 (1380) و 2016 (1395) را در بخش رودبار قصران شهرستان شمیرانات شناسایی کند. روش: پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و براساس روش، توصیفی- تحلیلی است. شیوه گردآوری داده ها با توجه به ماهیت پژوهش، کتابخانه ای و به صورت بازدید میدانی و مبتنی بر استفاده از روش های سنجش از دور برای تحلیل تغییر کاربری زمین های نواحی روستایی در بازه زمانی 30ساله در بخش رودبار قصران است. تصاویر ماهواره ای با بهره گیری از نرم افزارهای ENVI 5.3 و  ARC MAP 10.2تحلیل شده است. نتایج: یافته های پژوهش نشان می دهد مساحت پوشش زمین های کوهستانی و بایر (%13.06) کاهش یافته و درمقابل بر پوشش زمین های باغی (%2.12)، مرتع (%7.55) و زمین های ساخته شده (%3.39) افزوده شده است؛ همچنین یافته های حاصل از تحلیل زنجیره مارکوف – CA نشان می دهد با ادامه روند فعلی در افق 2031، از پوشش سبز (باغ و مراتع) و پوشش بایر و کوهستانی کاسته و به زمین های ساخته شده افزوده خواهد شد.نتایج پژوهش حاکی است تغییرات پوشش زمین در منطقه پژوهش در پی ایجاد تقاضای شهرنشینان، خزش شهری، ضعف نظارت و قوانین و برای دستیابی به سود بیشتر به سمت کاربری های ناسازگار با محیط بوده است. این تغییر پوشش و کاربری زمین، علاوه بر آثار اقتصادی و اجتماعی به شکل گیری تزاحم فضایی در بخش رودبار قصران انجامیده است. نوآوری: در این پژوهش ضمن بررسی و تبیین تغییر کاربری زمین ها در محدوده پژوهش، تزاحم فضایی تغییرات ایجادشده در کاربری زمین ها نیز در مرکز توجه بوده است؛ افزون بر این تلاش شده است چشم اندازی از وضعیت آینده منطقه در قالب پیش بینی تغییر پوشش و کاربری زمین ترسیم شود.

طرح مسئله: سرمایه اجتماعی نخست ارزش حاصل از منابع نهفته در روابط اجتماعی با دیگران تعریف شد؛ پس از آن با بررسی رفتار و گرایش افراد به حوزه عمومی تطبیق یافت. این سازگاری با تغییر مفهوم سازی از جامعه به مثابه یک وجود تعیین شده به وسیله ساختار جغرافیایی- فضایی پیگیری شد که با ساختار روابط بین فردی تعریف می شود. شناخت این مفهوم در میان جامعه و عوامل مؤثر بر آن برای تدوین سیاست های توسعه در جامعه ضروری به نظر می رسد.هدف: هدف پژوهش حاضر، تحلیل وضعیت سرمایه اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن در بخش میانکوه شهرستان اردل با استفاده از رویکرد آماری معادلات ساختاری است.روش: پژوهش حاضر توصیفی تحلیلی، ازنظر هدف، کاربردی و روش گردآوری اطلاعات در آن، اسنادی و میدانی است. در این پژوهش، تعداد 254 نفر نمونه به صورت نمونه گیری تصادفی طبقه ای در منطقه مدنظر انتخاب شد. درنهایت برای پاسخگویی به پرسش پژوهش و دستیابی به هدف مدنظر از مدل سازی معادلات ساختاری استفاده شد.نتایج: نتایج نشان داد سرمایه اجتماعی در منطقه بررسی شده در حد متوسط است و در بین شاخص های تشکیل دهنده، اعتماد اجتماعی و کیفیت شبکه  نسبت به سایر شاخص ها بیشتر متغیر پنهان (سرمایه اجتماعی) را تبیین می کنند. بررسی متغیرهای مستقل اثرگذار بر سرمایه اجتماعی نشان می دهد تحصیلات (39/0) بیشترین تأثیر را بر متغیر وابسته گذاشته است؛ این امر بیان کننده اهمیت آموزش در بهبود سرمایه اجتماعی است و توجه جدی مسئولان را به تحصیلات در این منطقه یادآور می شود. درمجموع متغیرهای مستقل 24/0 از واریانس متغیر وابسته را تبیین می کنند.نوآوری: سرمایه اجتماعی ازنظر اهمیت به اندازه سایر سرمایه ها مهم تلقی می شود؛ با این حال کمتر بررسی شده است. با وجود اینکه دو دهه از توجه جدی مجامع علمی به سرمایه اجتماعی می گذرد، کماکان اختلاف نظر در این زمینه وجود دارد؛ بر همین اساس تأیید و تعمیق سرمایه اجتماعی، نیازمند ارزیابی بیشتر و بررسی جوامع مختلف است. این مفهوم در فرهنگ های مختلف متناسب با ویژگی های محلی حاکم بر آن ممکن است تفسیرهای متفاوتی داشته باشد؛ از سوی دیگر، توجه اندک به شناخت سرمایه اجتماعی به مثابه مفهومی تأثیرگذار بر علم برنامه ریزی، یکی از چالش های پیش روی روستاهای ایران است؛ بنابراین با توجه به اینکه مناطق روستایی ایران به صورت هزاران خرده فرهنگ در پهنه جغرافیایی ایران گسترش یافته اند، بی توجهی به سرمایه اجتماعی، چالشی بزرگ برای توسعه این مناطق است. بر همین اساس، بررسی جامع سرمایه اجتماعی در بخشی از گستره جغرافیایی مناطق روستایی ایران، این چالش را برای برنامه ریزان برطرف می کند.