تاریخ و فلسفه علم

برنامه های درسی کنونی معلمان علوم در ایران، به دلیل تأثیر گرفتن از رویکردهای دیسیپلین محور در آموزش علم و نیز درگیر نکردن تعلیمات تربیتی با محتوی تدریس، از تربیتِ معلمانی فکور عاجز است. در این مقاله ضمن تصریح این دو اشکال جدی، از نوعی دانش جدید در تعلیمات این معلمان سخن گفته می شود که در صورت ورود به برنامه درسی، می تواند این خلأ را از بین ببرد. این دانش جدید که «تاریخ و فلسفه علم» نامیده می شود و امروزه مورد توجه و اقبال جهانی واقع شده، چیست و چگونه می تواند در برنامه درسی معلمان نقش بازی کند؟ بخش اصلی این مقاله به دنبال پاسخ گفتن به این دو سؤال اساسی است.  

هدف از این مقاله ارائه چارچوبی نظری در به کارگیری تاریخ و فلسفه علم در آموزش علوم از سه منظر دانش، مهارت و نگرش است که با توجه به اهداف استاندارد آموزش علوم می تواند زمینه لازم را برای درک و شناخت بهتر این اهداف و تحقق بخشیدن به آنها فراهم کند. حاصل این پژوهش صورتبندی برخی اصول راهنمای ایجابی و سلبی دربه کارگیری علم شناسی در آموزش علوم است که چارچوب نظری موردنظر را فراهم می کنند. همچنین نشان می دهد که از منظر دانشی، تاریخ و فلسفه علم می تواند شناختی دقیق تر از چیستی علم، روش و فرایندهای علمی برای فراگیرندگان فراهم کند. از منظر مهارتی، مبتنی بر دانش صحیح درباره علم و روشهای آن، مهارت علم ورزی و دانشمند گونه عمل کردن دربرابر مسائل و چالشهای متفاوت را می تواند فراهم کند. ازمنظر نگرشی، تاریخ و فلسفه علم می تواند نگرشی دقیق تر در زمینه علم و جهان بینی ناشی از آن، حدود و ثغور علم و نیز معضلات و مسائل آن فراهم کند. اساساً شناخت و درک درست چیستی علم و پرورش مهارتهای فرایندی و علم ورزی، خود از اهداف مهم آموزش علوم است که مستلزم به کارگیری علم شناسی است. در نهایت، با توجه به انفکاک ناپذیری علم شناسی از آموزش علوم و امکان شکل گیری دیدگاهی غیردقیق و نامنسجم درباره علم و ایجاد کج فهمی درباره آن، آموزش علم شناسی در مقاطع متوسطه و دانشگاهی، به ویژه آموزش پیش از خدمت و ضمن خدمت معلمان دروس علوم تجربی ضروری می نماید.

آگاهی از تاریخ علم، البته نه صرفاً از منظر تقویمی و داستانی تاریخ علم، بلکه با رویکرد تحلیلی آن، با برانگیختن کنجکاوی و افزایش انگیزه یادگیرندگان، می تواند به درک بهتر دانش علمی پذیرفته شده منجر شود. این مطالعه از نوع مروری است. مطالب موجود در مقاله، با جستجوی متون مقالات اینترنتی، کتب و پایان نامه های پایگاههای اطلاعاتی همچون گوگل اسکولار، پاب مد، ساینس دایرکت گردآوری و بررسی شد. به منظور تسهیل فرایند یاددهی- یادگیری موضوعات درسی و کاهش کج فهمی ها، تحقیقاتی بر روی تاثیر تاریخ و فلسفه چگونگی شکل گیری نظریات و مفاهیم مختلف دروس علوم تجربی صورت گرفته است. مطالعه داستان های تاریخی شکل گیری نظریات و مفاهیم علمی، کلید و بستر بیان چگونگی تکوین نظریه های علمی هستند. هدف از این مطالعه، مروری بر نقش و پیامدهای رویکرد تاریخ و فلسفه علم در شکل گیری نظریات و موضوعات ارائه شده و نیز نحوه آموزش این مفاهیم در کتابهای درسی زیست شناسی است. به منظور استفاده بهینه از نقش تاریخ علم در پروسه یادگیری- یادهی، می توان از روش های مختلفی همچون بازتولید آزمایش های تاریخی، بازسازی نمایشی از وقایع تاریخی و زندگی نامه دانشمندان مطرح در زیست شناسی بهره برد.