مطالعات راهبردی بسیج

در گذشته روابط کشورها اغلب متمرکز بر دیپلماسی رسمی بود اما با گسترش ارتباطات، تحولی ژرف در جوامع انسانی، ساختارهای سنتی، دولت ها و رفتارهای آنان در عرصه بین المللی ایجاد شد و ابعاد دیگری از اثرگذاری اجتماعی و روابط بین دولت-ملت ها ظهور و بروز یافت. در این میان، دو کشور جمهوری اسلامی ایران و جمهوری فدراتیو برزیل سیاست مستقلی را در پیش گرفته و خواهان تثبیت جایگاه بین المللی خود هستند؛ لذا ضرورت دارد با عنایت به 120 سالگی روابط دیپلماتیک دو کشور، نگاه مثبت ج.ا.ایران و ج.ف.برزیل به همکاری متقابل، متوازن سازی، تنوع بخشی و تعمیق روابط فی مابین، هدف راهبردی تقویت روابط چندجانبه دو کشور محقق شود. سوال اصلی پژوهش حاضر این است که الگوی ارتباطی ج.ا.ایران در ج.ف.برزیل چگونه باید باشد تا بتوان ارتباط قوی، موثر و سازنده ای با این کشور برقرار کرد؟ ادبیات مفهومی این کاوش، ارتباطات توسعه، الگوی ارتباطی و قدرت های نوظهور است. در این پژوهش به صورت ترکیبی از روش مطالعه اسنادی و نظریه زمینه ای استفاده شده و با مراجعه به کتب، مقالات و گزارش های معتبر سازمان های بین المللی و همچنین انجام مصاحبه عمیق با 12 نفر از نخبگان، یافته ها احصاء شد. براساس نتایج، الگوی رفتاری برزیل در نظام بین الملل بسیار محتاطانه و اقتصاد محور است؛ لذا ضرورت دارد جمهوری اسلامی ایران راهبرد ثابت با تاکتیک متغیرِ متناسب با تغییرات جامعه هدف را در مواجهه با دولت، جامعه، نهادهای مدنی و رسانه های اجتماعی برزیل به کار بگیرد. همچنین با توجه به فضای گفتمانی و رسانه ای این کشور، ج.ا.ایران باید ظرفیت های چند بعدی دیپلماسی عمومی را با تمرکز بر دیپلماسی رسانه ای، دیپلماسی فرهنگی و دیپلماسی مبادله فعال کند.

فهم چگونگی درک کشورها، به ویژه در حوزه ارتباطات سیاسی، از اهمیت زیادی برخوردار است و نیاز به بررسی عواملی دارد که تصویر یک کشور را شکل می دهند. هدف این تحقیق  تبیین بازنمایی و باورهای نادرست و در عین حال ارائه بینشی در مورد دیدگاه های جامعه لبنان در خصوص ایران است. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش اساسی است که بازنمایی ایران در فضای مجازی لبنان در جریان انتخابات پارلمانی این کشور در سال 2022 چگونه بوده و این بازنمایی ها چه دلالت هایی برای جایگاه ایران در فضای اجتماعی-فرهنگی و سیاست خارجی لبنان دارد. روش تحقیق در پژوهش حاضر کیفی و با روش متن کاوی بوده اما روش تحلیل داده ها در این پژوهش، روش تحلیل مضمون بوده است. شایان ذکر است که روش گردآوری داده ها در این پژوهش از طریق API توییتر و با استفاده از کلیدواژه های مرتبط با ایران و در طی ماه می سال 2022 میلادی یعنی دو هفته قبل و دو هفته بعد از انتخابات پارلمانی لبنان بوده است. پس از تحلیل داده ها، 5 مضمون فراگیر حاصل آمد که در واقع همان «مؤلفه ها و عناصر بازنمایی ایران نزد کاربران لبنانی توییتر در انتخابات پارلمانی 2022 لبنان» هستند. برخی کاربران لبنانی ایران را به عنوان حامی همیشگی و خیرخواه لبنان و دیگر کشورهای منطقه بازنمایی و مؤلفه های قدرت آن را برجسته سازی کردند. در مقابل، دیگر کاربران ایران را به عنوان کشوری با ارتباطات سیاسی خاص و با نفوذ بالا در منطقه و همچنین کشوری دارای مشکلات داخلی بازنمایی کرده اند. علاوه بر این، نتایج تحلیل مضمون نشان داد که کاربران با رصد مداوم حوادث و اخبار مختلف ایران، به آن ها واکنش نشان داده اند که نشان از حساسیتشان در خصوص موضوع ایران است.

با همه گیر شدن شبکه های اجتماعی، سیاستمداران نیز برای اظهار نظر و اعلام مواضع خود به شبکه های اجتماعی فراگیر روی آورده اند. اعلام نظرات هر سیاستمدار و دیپلماتی به عنوان موضع رسمی وی قلمداد شده و همچون فضای حقیقی مورد توجه قرار می گیرد. شبکه اجتماعی ایکس یا همان توییتر سابق نیز با توجه به ویژگی های متن محور خود یکی از شبکه های اجتماعی مورد توجه سیاستمداران است. دولت ها نیز برای اعلام موضع و پیام از این شبکه اجتماعی استفاده می کنند. از موضوعات مهم سالیان اخیر دیپلماسی ایران، موضوع مذاکرات هسته ای و رفع تحریم ها می باشد که در پژوهش حاضر برای یافتن رویکرد و نحوه تعامل دولت سیزدهم ایران به ریاست ابراهیم رئیسی، با طرف های مقابل مذاکرات هسته ای، به بررسی توئیت های صفحه رسمی وزارت خارجه ایران از شهریور تا اسفند سال 1400 خورشیدی، به ریاست حسین امیر عبداللهیان، پرداخته ایم. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، پس از تحلیل و بررسی توئیت هایی که در این بازه زمانی در موضوعات مربوط به مذاکرات هسته ای منتشر شدند، در مجموع تعداد 104 توییت مرتبط با مذاکرات بود و پس از انتخاب توییت ها، محتوای آنها بررسی و از آنها تعداد 53 کد استخراج شد که پس از دسته بندی، حذف و ادغام کدهای تکراری، در 9 مقوله دسته بندی شدند. مقوله های انتخابی نیز در 3 مفهوم اساسی شامل 1- بی اعتمادی به طرف مقابل، 2- نگاه مثبت ایران به دیپلماسی و 3- مذاکره برای تامین منافع ایران و رفع تحریم ها دسته بندی شدند. مقوله هایی که از آنها این مفاهیم برداشت شدند، عبارت بودند از: «آمریکا مقصر اصلی بی ثمری مذاکرات، عدم تغییر سیاست آمریکا در دولت بایدن، ناتوانی سایر طرف های مذاکرات، انجام ندادن اقدامات متقابل، جدیت ایران برای مذاکره، آمادگی ایران برای مذاکره، همکاری با مذاکره کنندگان، مذاکره موثر و مذاکره عزتمندانه در حد مردم ایران».

پژوهش حاضر با تمرکز بر مطالعه موردی بی بی سی فارسی و ایران اینترنشنال به بازنمایی تصویر جنگ اوکراین و روسیه در رسانه های خبری فارسی زبان پرداخته است. جنگ بین این دو کشور شاهد پوشش رسانه ای گسترده ای بوده و بازیگران مختلف از بسترهای رسانه ای، برای پیشبرد اهداف خود استفاده کرده اند. هدف این پژوهش، تبیین بازنمایی و چارچوب بندی جنگ اوکراین و روسیه در اخبار بی بی سی فارسی و ایران اینترنشنال است. داده های این پژوهش با استفاده از تکنیک چارچوب بندی اخبار جنگ اوکراین و روسیه در این شبکه های خبری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. حجم نمونه تحقیق یکسال خبری، متشکل از چهار هفته و 28 روز خبری از سال های 2021 تا 2023 است که به صورت هدفمند انتخاب شده است. در یافته های این پژوهش، به رویکردها و دیدگاه های شبکه های خبری بی بی سی فارسی و ایران اینترنشنال در روایت مربوط به درگیری پرداخته شده است. شبکه خبری ایران اینترنشنال با ترسیم انعقاد پیمان های دیپلماتیک و اقتصادی بین دو کشور، سعی در ترویج عدم تعرض به استقلال و حقوق ملی اوکراین داشته و رویکرد بی طرفانه به دو طرف را حفظ کرده؛ در حالی که بی بی سی فارسی تمرکز خود را بر روی جنبش ها، خیزش های مردمی و انتقادها به نفع اوکراین گذاشته است. هر دو شبکه خبری از میان چارچوب های عام خبری، به چارچوب های «نسبت دادن مسئولیت» و «علائق انسانی» بیشتر از دیگر چارچوب ها و به «چارچوب پیامدهای اخلاقی» کمتر از دیگر چارچوب ها توجه نشان داده اند.

پپس از استقرار طالبان در افغانستان (آگوست 2021)، برقراری امنیت و ثبات در این کشور به دلیل همجواری با ایران، اهمیت ویژه ای یافته است. رسانه ها، نقش مهمی در حفظ اتحاد و همگرایی دو همسایه بر عهده دارند. گرایش های خلافت گرایانه طالبان، محدودیت رسانه ای بیشتری در مقایسه با گذشته ایجاد کرده است. لذا، رسانه های برون مرزی ایران، باید به دنبال راهی برای حفظ و افزایش تفوق و همگرایی مردم دو کشور باشند. از این رو سؤال اصلی این است که «دیپلماسی رسانه ای چطور می تواند همگرایی دو کشور را پس از بازگشت طالبان افزایش دهد»؟ این پژوهش با تکیه بر نظریات همگرایی و دیپلماسی رسانه ای و با استفاده از روش داده بنیاد انجام شده است. بر این اساس با کاربست مصاحبه نیمه ساختاریافته، دیدگاه های 16 صاحب نظر حوزه افغانستان تحلیل و برای تسهیل فرآیند کدگذاری و تحلیل داده ها از نرم افزار MAXQDA استفاده شده است. یافته های پژوهش، نشان می دهد که عوامل تأثیرگذار بر دیپلماسی رسانه ای عبارت هستند از: الف) عوامل زمینه ای: شامل نگرانی های امنیتی، آمادگی نظامی، فرهنگ راهبردی و پویایی مذهبی؛ ب) عوامل علی: شامل پیوندهای تاریخی و فرهنگی عمیق، آداب و رسوم، عوامل سیاسی داخلی و خارجی؛ ج) عوامل میانجی: شامل پناهجویان افغانستانی، قومیت گرایی و اقلیت ها، عوامل اقتصادی، اکوسیستم و زنان. همچنین اتخاذ موضعِ برابر در مقابل حکومت سرپرستی طالبان توسط ایران نقش مؤثری در دیپلماسی رسانه ای داشته و استفاده از ظرفیت های فرهنگ و تمدن فارسی مهمترین و مؤثرترین راه همگرایی بین دو کشور است.

مدیران رسانه ها برای مواجهه مناسب با تحولات نیازمند داشتن تصویری از احتمالات ممکن هستند تا بتوانند با اتخاذ تصمیم های پیش دستانه از غافلگیری مصون بمانند. بدون سناریوها یا تصاویر روشنی از آینده های ممکن، نمی توان برای شبکه های تلویزیونی برنامه ریزی کرد. شبکه جام جم از جمله این رسانه ها است که نیازمند سناریوپردازی است. بر این اساس، هدف این مقاله تدوین سناریوی مطلوب برای دیده شدن، جذب مخاطب و در دسترس بودن شبکه جهانی جام جم است. برای این منظور از روش سناریونویسی «جی بی ان» شوارتز با نمونه گیری هدفمند استفاده شده است. 25 خبره در پژوهش مشارکت داشتند که به این تعداد براساس اصل اشباع نظری اکتفا و برای تبیین این ویژگی های شبکه جام جم از دیدگاه صاحب نظران از روش مصاحبه عمیق استفاده شد. در سپهر رقابت رسانه ای سناریوهای این شبکه برای بسترهای تولید و پخش برنامه ها عبارت اند از: هوشمندسازی رسانه، رسانه پاک، عبور از رسانه منفعل و خط قرمزهای غیرواقعی، برانگیختگی نوستالژیک و رسانه متعامل. شبکه جام جم براساس سناریوهای پیش رو دارای شش ویژگی کلیدی است که می تواند از آن برای تهیه و تولید برنامه ها استفاده کند. از دیدگاه صاحب نظران موارد حیاتی و لازمه فعالیت های این شبکه عبارت اند از: سرعت (نشر و توزیع مطالب)، تنوع (در دسترس بودن)، تجهیز شبکه به فناوری های روز، استفاده مطلوب از ظرفیت فضای مجازی و شبکه های اجتماعی تعامل با مخاطبان (دو سویه و مستمر)،  تحریک احساس (حس نوستالژیک و جریان ساز).

ترکیه و ایران، همسایه های بسیار مهم یکدیگر محسوب می شوند. پژوهش حاضر برای ترسیم الگویی کاربردی از دیپلماسی فرهنگی بین ایران و ترکیه با برجسته کردن نقش صنایع فرهنگی از جمله رسانه ها انجام شده است. سؤال اصلی پژوهش این است که الگوی دیپلماسی فرهنگی ایران و ترکیه با تأکید بر صنایع فرهنگی مبتنی بر چه اصول و عواملی است؟ روش پژوهش، نظریه داده بنیاد بوده است. جامعه تحقیق متشکل از 12 نفر از صاحب نظران بوده که به صورت نظری انتخاب شده اند. روش جمع آوری اطلاعات در بخش نظری شامل استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی و در بخش عملی استفاده از پرسشنامه محقق ساخته و مصاحبه نیمه ساختاریافته بوده است. پس از پیاده سازی مصاحبه ها، در فرآیند کدگذاری باز، محوری و گزینشی، مفاهیم و مقوله ها در ابعاد مرتبط دسته بندی شده است. بر اساس یافته های پژوهش، روابط دو کشور در شرایط علّی متاثر از عواملی چون «سیاست های فرهنگی، جاذبه های فرهنگی و هنری متقابل، صنایع دستی و خلّاق و تعاملات متقابل فرهنگی»، در شرایط زمینه ای متاثر از «اشتراکات و افتراقات فرهنگی دو کشور و کاربردهای صنایع فرهنگی»، در عوامل مداخله گر مربوط به ایران متأثر از عواملی مانند «مشکلات زیربنایی، اقتصادی، بین المللی، رسانه ای، مدیریت ناکارآمد و بی اعتنایی مسئولان» و در عوامل مداخله گر مربوط به ترکیه متأثر از عواملی مانند «مشکلات اقتصادی، فرهنگی و بین المللی»، در راهبردها «اتخاذ راهبردهای مدیریتی و کاربردی» و در مورد پیامدها شامل مقایسه «دستاوردهای سینمایی، دستاوردهای فرهنگی، رسانه ای، هنری و افتخارات» دو کشور بوده است. 

  شورای امنیت به عنوان مجری حفظ صلح و امنیت بین المللی در ساختار سازمان ملل متحد عمل می کند. با توجه به ممنوعیت توسل به زور در منشور ملل متحد در ابتدا این تصور وجود داشت که ورود شورا به مسئله حقوق بشردوستانه بین المللی (IHL) به منزله مشروعیت جنگ است. به همین دلیل شورای امنیت تا بیش از 20 سال پس از آغاز فعالیتش به IHL ورود پیدا نکرد. عملکرد شورا پس از این زمان هم حاکی از آن است که این رکن با ایجاد ارتباط میان صلح و امنیت بین المللی و مسئولیت حمایت، از یک سو و IHL از سوی دیگر نگاهی ویژه به این حقوق دارد. با توجه به افزایش نقش رسانه های بین المللی در پوشش اخبار، خصوصاً اخبار مربوط به درگیری های مسلحانه، شورای امنیت نیز از تأثیر رسانه ها در واکنش به موارد نقض حقوق بشردوستانه مصون نمانده است. در این مقاله سعی شده است که به این سؤال پاسخ داده شود که شورای امنیت چگونه در روند رشد و نمو IHL نقش آفرینی کرده است و با موضع گیری های خود در مواردی حتی حقوق مذکور را نقض کرده است؟ این مقاله با روش توصیفی و استدلالی و با استناد به منابع مختلف کتابخانه ای و اسناد بین المللی به این نتیجه می رسد که هر چند شورا در مواردی به دلیل ساختار خود یا منافع اعضای دائم این شورا واکنش مناسبی به موارد نقض حقوق بشردوستانه نشان نداده است اما با گذشت زمان و نقش آفرینی بیشتر رسانه ها، نسبت به قبل به موضوعات حقوق بشردوستانه توجه بیشتری پیدا کرده است.  

فروپاشی اتحاد شوروی فرصت جدیدی برای رژیم اسرائیل پدید آورد تا بر پایه مهم ترین اصل امنیت ملی که بر لزوم دفاع پیش دستانه و از بین بردن تهدیدهای ادعایی در بیرون از مرزهای آن تأکید می کند، به تقابل گسترده تر با جمهوری اسلامی ایران بپردازد. پرسش اصلی این نوشتار این است که رژیم اسرائیل چگونه از جمهوری آذربایجان برای تضعیف امنیت ملی ایران بهره برداری می کند؟ پژوهش حاضر اکتشافی، از نوع کیفی با رویکرد توصیفی تحلیلی است که داده های لازم برای آن با استفاده از منابع کتابخانه ای و رسانه ای گردآوری شده اند. یافته ها نشان می دهد که جمهوری آذربایجان به علت قرار گرفتن در موقعیت مهم ژئوپلیتیکی در شمال مرزهای ایران، گسل های فعال در روابط خویش با ایران، تهدیدانگاری از سوی اشتراکات تاریخی و فرهنگی با ایران، تهدیدانگاری از جانب اسلام سیاسی ملهم از جمهوری اسلامی ایران، مجاورت با استان های آذری زبان ایران، قرار گرفتن در مسیر اقتصادی ایران به اروپا، همسویی سیاسی با رژیم اسرائیل، گرایش به توسعه همکاری ها با متحدان رژیم اسرائیل و داشتن انگیزه قوی برای ایجاد دالان تورانی ناتو (زنگزور) و اتصال کشورهای عضو سازمان دولت های ترک به یکدیگر، از ظرفیت های بالایی برای بهره برداری های رژیم اسرائیل برخوردار است. در واقع رژیم صهیونیستی با تمرکز بر این مسائل تنش زا، از این کشور در جنگ ترکیبی خود بر ضد ایران استفاده می کند.

ایران شناسی به عنوان یک علم مستقل از شرق شناسی، با توجه به ماهیت میان رشته ای خود نیازمند تعامل و هم افزایی با سایر رشته ها از جمله روابط بین الملل و دیپلماسی عمومی، فرهنگی و رسانه ای است. بنابراین می توان با بررسی اسنادبالادستی، اهداف مرتبط با دو حوزه دیپلماسی عمومی و ایران شناسی را شناسایی کرد و انطباق آن با وظایف و مسئولیت های سازمان های متولی هر کدام از این دو حوزه را سنجید. با این اقدام پژوهشی، اهداف مشترک مشخص می شود که عبارتند از: «اشاعه تصویر مطلوب از ایران، تقویت روحیه تعامل گرایی فرهنگی، مقابله با ایران هراسی، هم افزایی و در نهایت افزایش قدرت نرم ایران». در مرحله بعد و ناظر بر اهداف مستخرج، الزامات پیوند مطلوب میان ایران شناسی و دیپلماسی عمومی مشتمل بر مواردی نظیر ایجاد همگرایی با دیگر کشورها و کاستن از زمینه های واگرایی مشخص می شود. در نهایت سؤال اصلی پژوهش حاضر اینگونه مطرح می شود که «چه راهکارهایی برای پیوند میان ایران شناسی و دیپلماسی عمومی کشور وجود دارد به گونه ای که ظرفیت های ایران شناسی برای پیشبرد اهداف دیپلماسی عمومی فعال شود؟» روش انجام این پژوهش، توصیفی و تحلیلی است و به منظور کاربست آن، مطالعه اساسنامه سازمان های مرتبط از جمله صداوسیما و نیز مفاد اسنادبالادستی مبنا قرار گرفته است. به عنوان فرضیه، این امر مستلزم مجموعه راهکارهایی مرکب از اقدامات سخت افزاری و نرم افزاری است که به طور همپوشان و حمایت کننده، مکمل یکدیگر باشند. موارد نرم افزاری نظیر دیپلماسی رسانه ای مبتکر و خلاق با محوریت ایران شناسی و موارد سخت افزاری نظیر ایجاد ارتباط ساختاری میان ایران شناسی با حوزه بین الملل.