سید جواد مرتضایی

سید جواد مرتضایی

مدرک تحصیلی: دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

مطالب
ترتیب بر اساس: جدیدترینپربازدید‌ترین

فیلتر های جستجو: فیلتری انتخاب نشده است.
نمایش ۱ تا ۲۰ مورد از کل ۳۶ مورد.
۱.

بررسی استعاره مفهومی دریا و متعلّقات آن در دیوان عطار(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه ادب غنایی سال ۲۲ پاییز و زمستان ۱۴۰۳ شماره ۴۳ 5 - 26

کلیدواژه‌ها: زبان شناسی شناختی استعاره مفهومی دریا دیوان عطار

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۷ تعداد دانلود : ۳۲
تا پیش از پیدایشِ زبان شناسی، استعاره فقط یک ویژگی زبان ادبی- به ویژه شعر- محسوب می شد؛ امّا مطالعات شناختی در زمینه استعاره این دیدگاه سنّتی را گسترش داده است. در این پژوهش که با روش تحلیلی و توصیف زبان شناختی و با تحلیل ابیاتی از دیوان عطار انجام شده است، پس از معرفی رویکرد شناختی به استعاره، برخی از استعاره های مفهومی با قلمرو مبدأ «دریا و وابسته های آن»، به عنوان یکی از پرکاربردترین تصاویر شعری در دیوان عطار ، براساس نظریه استعاره مفهومی مطابق با تقسیم بندی قاسم زاده، در قالب استعاره های «ساختاری»، «هستی شناختی»، «جهت یابی»، «ظرفی» و «شخصیت بخشی» بررسی شده است. سؤال اصلی این پژوهش این است که نوع و شیوه کاربرد استعاره دریا و متعلّقات آن در دیوان عطار براساس نظریّه استعاره مفهومی چگونه است و هدف عطار از کاربرد این استعاره ها چیست. بیشتر استعاره های اصلی عطار شامل سه «نگاشت» است: «انسان قطره است»، «دل دریاست» و «عشق دریاست». مراحل شناخت و دریافت اندیشه عطار، حول محور مفهومی سازی «انسان»، «دل» و «عشق» جریان دارد. فراوانی قلمروهای مقصد از آن جهت است که از نظرگاه عرفا و ازجمله عطار، همه احوال بر «دل انسان عاشق» وارد می شود. انتخاب قلمروهای مبدأ دریا نیز بیانگر دیدگاه عرفانی عطار درباره دریاست. تمایلات عرفانی عطار در انگیزش استعاره های او بسیار مؤثر بوده؛ به همین دلیل جانب زیبایی شناسی این استعاره ها بسیار کم رنگ است.
۲.

تقابل ایدئولوژیک شاملو با گفتمان غالب در شعر «با چشم ها»(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: نقد و نظریه ادبی سال ۸ بهار و تابستان ۱۴۰۲ شماره ۱ (پیاپی ۱۵) 193 - 219

کلیدواژه‌ها: تقابل ایدئولوژیک شعر با چشم ها شاملو فرکلاف

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۲ تعداد دانلود : ۵۸
موضوع این مطالعه بررسی شعر «با چشم ها» براساس نظریه تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف و هدف آن تحلیل ابعاد ایدئولوژیک شعر و ایدئولوژی شاملو در رابطه با ساختارهاست. مسئله تحقیق، مختصات درون متنی و برون متنی تصاویر، متغیرهای خرد و کلان تأثیرگذار بر تصاویر و رابطه متن و تولیدکننده آن با جامعه است. روش تحقیق با استناد به نظریه فرکلاف طراحی شد و با توجه به ایدئولوژی، ابعاد بلاغی- زبانی تصاویر در سطح «توصیف»، بافت موقعیتی تصاویر در سطح «تفسیر» و رابطه ساختار با تصاویر در سطح «تبیین» تحلیل شد. براساس نتایج، با تحلیل بلاغی، عناصر تصویرساز شعر و ارزش بلاغی تصاویر و با تحلیل زبانی، ارزش های زبانی متن آشکار شد. بافت موقعیتی تصاویر شامل بافت متنی، مشارکان فرایند، کنش های گفتمانی و بینامتنیت است. مهمترین عامل ساختاری تصاویر، اوضاع سیاسی-اجتماعی و اقتصادی جامعه است. کارکرد ایدئولوژیک تصاویر، «غیرطبیعی سازی وضعیت جامعه و مشروعیت زدایی از گفتمان انقلاب سفید» و «طبیعی سازی و مشروع سازی گفتمان جایگزین» است. شعر صحنه تقابل ایدئولوژی روشن فکری مخالف با ایدئولوژی رسمی غالب است. کنش ایدئولوژیک شاملو نوعی خلّاقیت ایدئولوژیک مبنی بر استفاده از گفتمان رسمی برای نقد و تخریب ایدئولوژی آن و هدف او جایگزین سازی و هژمون سازی ایدئولوژی خود است، ولی به دلیل هژمونی گفتمان غالب و فراوانی مشارکان آن موفق نمی شود.
۳.

جستاری کمّی و کیفی در مقالات روانشناسی شعر نظامی (1394- 1300ش)(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه ادب غنایی سال ۲۱ پاییز و زمستان ۱۴۰۲ شماره ۴۱ 113 - 134

کلیدواژه‌ها: نظامی گنجوی روان شناسی ادبیات مطالعه کمّی و کیفی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۹۲ تعداد دانلود : ۸۴
در آثار نظامی گنجوی، شاعر بلندآوازه سده ششم هجری، به روان شناسی شخصیّت های داستان ها توجّه ویژه شده است. جستار حاضر بر اساس منابع کتابخانه ای و روش توصیف، تحلیل و مقایسه، به این پرسش ها پاسخ داده که از1300تا1394(ش.)بسامد مقالات نظامی پژوهی روان شناسی چه روندی را طی کرده، پژوهشگران به کدام آثار نظامی بیش تر اقبال کرده اند و چرا و کدام حوزه های روان شناسی بیش تر مورد توجّه بوده و چرا؟ یافته ها نشان می دهد هرچه زمان پیش می رود، اقبال محقّقان به نقد روان شناسی آثار نظامی افزونتر شده است؛ هفت پیکر بیش از سایر آثار وی نقد شده که حاکی از عملکرد عامدانه یا غیرعامدانه نظامی در توجّه دادن مخاطبان به خصوصیّات روانی شخصیّتهای هفت پیکر است و آرای یونگ بیش از سایر نظریّات به کار رفته که به دلیل تناسب بیشتر این روش برای پژوهش در منظومه های نظامی است. گاهی نویسندگان شبه روان شناسی هایی را به عنوان تحلیل روان شناسانه آثار نظامی مطرح کرده اند که فاقد ارزش پژوهشی است.
۴.

بررسی بلاغی - اجتماعی تصاویر شعر «مه» احمد شاملو، مطابق الگوی فرکلاف(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهش های دستوری و بلاغی سال ۱۲ پاییز و زمستان ۱۴۰۱ شماره ۲۲ 140 - 158

کلیدواژه‌ها: تصویر شعر مه تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۷۹ تعداد دانلود : ۱۴۱
مسأله این پژوهش بینِ رشته ای، مختصّات (چگونگی و چرایی) تصاویر شعر «مه»، اثر احمد شاملو، در ارتباط با متغیّرهای درون متنی و برون متنی است و هدف آن، تحلیل بلاغی - اجتماعی تصاویر این شعر است. برای این منظور از نظریّه تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف استفاده شد. جنبه های بلاغی تصاویر در سطح توصیف، بافت موقعیتی تصاویر در سطح تفسیر و ابعاد اجتماعی - سیاسی (بافت کلان) تصاویر در سطح تبیین تحلیل شد. مطابق با روش فرکلاف در همه سطوح به بافت و ابعاد و کارکرد ایدئولوژیک تصاویر توجّه شد. شعر مه ساختاری نمادین دارد. تصاویر، شامل تعدادی تشبیه، استعاره، حس آمیزی، کنایه و ایهام است. شعر، بازنمایی وضعیت یک بیابان - دریا در یک «شب مه آلود» است. دو تصویر فراگیر در شعر وجود دارد؛ یکی تشبیه وضعیت معلّق سیاسی – اجتماعی ایرانِ پس از کودتا به شب و دیگری تشبیه جامعه گرفتار در این شرایط، به بیابانی/ دریایی که هنوز نمرده و به ظهور تغییرات مثبت امیدوار است. تصویر بزرگ شعر، فضای بسته و ناروشن سیاسی - اجتماعی ایران است که در نماد شب مه آلوده و بیابانِ مانندشده به دریا بازنمایی شده است. بافت موقعیتی تصاویر شامل «ارتباط با بافت متنی گفتمان، مختصّات زمانی و واقعی مؤثّر بر سرایش و تصویرسازی شعر و بافت موقعیتی سیاسی و اجتماعی» است. کارکرد ایدئولوژیک تصاویر عبارت است از: غیرطبیعی سازی وضعیت سیاسی جامعه و گفتمان حاکم و طبیعی سازی گفتمان مبارزه و مقاومت. مفهوم این شعر اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در اوایل دهه 30 از نگاه روشنفکران تحوّل خواه است که براثر تضادّ بین نیروهای سیاسی و اجتماعی داخلی و خارجی به وجود آمده و جامعه را در وضعیتی نامشخّص از بهبود وضعیت تا بدتر شدن آن رها کرده است.
۵.

تأثیر برون متن بر تصاویر شعر «قصیده برای انسان ماه بهمن» از احمد شاملو بر اساس نظریه تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: ادبیات پارسی معاصر سال ۱۲ پاییز و زمستان ۱۴۰۱ شماره ۲ (پیاپی ۳۳) 113-145

کلیدواژه‌ها: برون متن تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف تصویر شاملو

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۶۹ تعداد دانلود : ۱۱۲
نورمن فرکلاف گفتمان را در 3 سطح «توصیف، تفسیر و تبیین» مطالعه می کند. در این مقاله تأثیر برون متن بر تصاویر شعر «قصیده برای انسان ماه بهمن» از احمد شاملو بر اساس نظریّه فرکلاف بررسی شده است. شکل یابی تصاویر بر محوریّت تشبیه و سپس پارادوکس، استعاره، اغراق، تلمیح و کنایه استوار است. تصاویر شعر با زمینه تجربی تناسب دارند و تصویر مرکزی شعر یعنی انسان مبارز را تقویت می کنند. بافت موقعیتی تصاویر شامل برخی حوادث سیاسی – اجتماعی نزدیک یا هم زمان با سرایش شعر است. تلمیح ها کارکرد بینامتنی دارند و نظریّه شاعر را اثبات و تقویت می کنند. در فرایند جابجایی ایدئولوژیک، شاملو از گفتمان رسمی و مسلّط مشروعیت زدایی می کند و در مقام یک روشنفکر، که از عاملیّت گفتمانی برخوردار است، ایدئولوژی جایگزین خود را در قالب تفکّر چپ و در مخالفت با حکومت ارائه می کند. در این شعر، پرکتیس گفتمانی از همزیستی و هماهنگی تصاویر منفرد (رخداد گفتمانی) با یکدیگر و با بافت موقعیتی شعر حاصل شده و با پرکتیس اجتماعی شعر (اوضاع سیاسی-اجتماعی) در ارتباط است.
۶.

نقدی بر ترجمه ابراهیم امین الشواربی از غزل دهم حافظ بر اساس نگره بازنویسانه لِفِوِر(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: کاوش نامه ادبیات تطبیقی سال یازدهم تابستان ۱۴۰۰ شماره ۴۲ 166 - 185

کلیدواژه‌ها: بازنویسی آندره لفور ترجمه عربی ابراهیم امین الشواربی غزل دهم حافظ شیرازی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۱۳ تعداد دانلود : ۲۵۰
ابراهیم امین الشواربی مصری، نخستین مترجم عربی است که به گستره ترجمه غزلیات حافظ گام نهاد و با «أغانی شیراز، غزلیات حافظ الشیرازی»  بلندآوازه گردید. این اثر منثور که در ترجمه برخی غزلیات همچون غزل دهم، سرایشی منظوم نیز به همراه دارد، متأثر از محدودیت هایی است که  آندره لِفِوِر ترجمه پژوه در نگره بازنویسی خود مطرح می کند. وی در این نگره، ترجمه را نوعی بازنویسی می داند که محدودیت های برون سیستمی و درون سیستمی؛ ایدئولوژی و سبک ادبی در آن مؤثر است. این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی می کوشد ترجمه عربی منظوم و منثور شواربی از غزل دهم حافظ را در سایه محدودیت های مورد نظر لفور بررسی نماید. برآیند پایانی این پژوهش، از یک سو نمایش تأثیر محدودیت ایدئولوژی لفور در ترجمه شواربی است آن هم با نگرش عارفانه وی در بازنویسی این غزل و معادل سازی نمادهای خانقاهی؛ «پیر»، «میخانه»، «خرابات» و «خانه خمّار» و از سویی دیگر، بیانگر محدودیت سبک ادبی است که شواربی را به بازنویسی مفهومی و دست کاری شده در آوا، موسیقی و صنایع ادبی می کشاند. نمودهای نگره لفور را می توان در بازنویسی شواربی به شکل ترجمه جداگانه منظوم و منثور، افزایش و کاهش برخی واژگان، وارونه سازی در کاربرد ساختارها، شکل و جنس ضمایر و وارونه سازی در تخلص یا حذف آن دید. شواربی در بازنویسی خود هم متأثر از محدودیت های یادشده است و هم با گزینش استراتژی هایی ویژه، عاملی کنترل گر جلوه می نماید.  
۷.

سایه محدودیتهای سیستمی لِفِور بر بازنویسی غزل دهم و دوازدهم حافظ (ترجمه عمر شبلی الصویری)

نویسنده:
منبع: مطالعات تطبیقی فارسی و عربی سال ششم بهار و تابستان ۱۴۰۰ شماره ۸ ۱۴۷-۱۲۷

کلیدواژه‌ها: بازنویسی آندره لفور ترجمه عربی عمر شبلی الصویری غزل دهم و دوازدهم حافظ شیرازی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۹۶ تعداد دانلود : ۱۲۸
لِفِوِر ترجمه را نوعی بازنویسی می داند که متأثر از محدودیت های سیستمی؛ ایدئولوژی و سبک ادبی است. جستار پیش رو با رویکرد توصیفی- تحلیلی، این تاثیرات را در بازنویسی شبلی از غزل دهم و دوازدهم حافظ می کاود و برآیند آن چنان است که این بازنویسی هم متاثر از محدودیت سبکی است و هم متأثر از ایدئولوژی. نمودهای نگره لفور در این بازنویسی، ترجمه منظوم است و دگرگون سازی در وزن، آوا ، ضمایر، افزایش برخی واژگان و بومی سازی به همراه نگرش عارفانه در بازنویسی نمادهای خانقاهی و بزمی. این بازنویسی گاه با زیاده گویی ، معانی نارسا و دریافت یکسان از واژگان متفاوتی چون «پیر» و«شیخ» مخدوش می شود.
۸.

بررسی و نقد ترجمه داستانِ محاکمه انسان و حیوانِ رسائل اخوان الصفا؛ مندرج در کنوز الودیعه من رموز الذریعه(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: آینه میراث دوره ۱۸ بهار و تابستان ۱۳۹۹ شماره ۱ (پیاپی ۶۶) 169 - 184
تعداد بازدید : ۱۴۸ تعداد دانلود : ۱۲۴
از داستان «محاکمه انسان و حیوان» در مجموعه علمی فلسفی دینی رسائل اخوان الصفا ترجمه های متعدد به زبان فارسی و برخی زبان های دیگر وجود دارد. مقاله حاضر در صدد معرفی ترجمه ای از این داستان مندرج در کتاب کنوز الودیعه من رموز الذریعه ، تألیف ابن ظافر شیرازی، است که خود ترجمه کتاب الذریعه الی مکارم الشریعه راغب اصفهانی است. در این مقاله، ضمن معرفی ترجمه و بررسی چگونگی درک و دریافت مترجم از داستان، نشان داده شده است که وی داستان را به سیاق متن اصلی تلخیص و به زبانی دشوار و نثری متکلّف تحریر کرده و، به تناسب، مطالبی به ترجمه داستان افزوده یا از آن کاسته است.
۹.

نگرش انتقادی به آرای سبک شناسان درباره سبک ارانی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی سال نوزدهم خرداد ۱۳۹۸ شماره ۳ (پیاپی ۶۷) 259-284
تعداد بازدید : ۷۵۳ تعداد دانلود : ۸۸۲
دو کتاب سبک شناسی شعر شمیسا و غلامرضایی از شناخته شده ترین منابعی هستند که با نگاه دوره ای (تاریخی/ جغرافیایی) سبک های شعر فارسی را دسته بندی کرده اند. این دو اثر سالیان متمادی است که باوجود برخی اشکالات عمده، منبع تدریس و مرجع پژوهش اند. عدم نگرش انتقادی و تخصصی به این دو اثر باعث شده که بارها با تغییرات کمی تجدیدچاپ شوند. این پژوهش بر آن است با تکیه بر روش کتاب خانه ای و مراجعه به متون اصیل و کهن، اطلاعات موجود در این دو اثر، درباره سبک ارانی (آذربایجانی) را بررسی و نقد کند تا برخی گزاره های غیرعلمی آن ها، که سال هاست پذیرفته شده و از پژوهشی به پژوهش دیگر منتقل می شوند، اصلاح گردند. در همین راستا، پس از نگاهی گذرا به پیشینه دسته بندی سبک های شعر فارسی و اشاره به برخی تعارضات درباره شعر قرن ششم و سبک ارانی ابتدا به نقد سبک شناسی شمیسا و سپس به نقد سبک شناسی غلامرضایی خواهیم پرداخت و نظرات انتقادی خویش را در ذیل هریک بیان خواهیم کرد.
۱۰.

ضرورت تصحیح انتقادی مکتوباتِ صدی از شرف الدین مَنیَری(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: متن شناسی ادب فارسی سال یازدهم بهار ۱۳۹۸ شماره ۱ (پیاپی ۴۱) 37 - 56

کلیدواژه‌ها: تصوف در هند طریقه کبرویّه فردوسیه مکتوباتِ صدی شرف الدین مَنیَری تصحیح انتقادی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۷۱۲ تعداد دانلود : ۵۴۹
شرف الدین مَنیَری (661؟‑782 ق) مشهورترین شیخِ طریقه کبرویّه فردوسیه در هند است. مکتوبات صدی مهم ترین اثر فارسی اوست که یکی از مریدان خاصش به نام زین بدر عربی آن را تدوین کرد. در این نوشتار پس از معرفی این اثر، نمونه هایی از اختلافات مهم و تأمل برانگیز چاپ های سنگی با نسخه های کهن مکتوبات صدی بیان می شود تا خوانندگان ضرورت تصحیح انتقادی این اثر را دریابند. سبب تصحیح مکتوبات صدی افزون بر قدمت و اهمیت آن، بسیاریِ دست نویس های این اثر است که تصرفات و لغزش های کاتبان را نیز به همراه داشته است و در این مقاله به برخی از آنها اشاره می شود؛ همچنین هریک از چاپ های سنگی با یکدیگر و نیز با نسخه های کهن کتاب، اختلافات مهم و تأمل برانگیزی در ضبط واژه ها و عبارت ها دارد و به همین سبب برای دستیابی به متنی منقّح و نزدیک به آنچه شیخ مَنیَری نوشته، تصحیح این اثر بایسته و ضروری است.
۱۱.

بررسی انتقادی تطبیقی صنعت سجع در بلاغت فارسی و عربی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: فنون ادبی سال دهم زمستان ۱۳۹۷ شماره ۴ (پیاپی ۲۵) 43 - 66

کلیدواژه‌ها: سجع بلاغت عربی بلاغت فارسی تطور صنایع بلاغت تطبیقی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۷۸۲ تعداد دانلود : ۵۴۳
سجع به عنوان یک آرایه بدیعی مبتنی بر آرایش لفظی و ظاهری، در اکثر آثار بلاغی عربی و فارسی مطرح شده است. هدف این مقاله این است که با نگاهی انتقادی و تطبیقی، تطور و تحول این صنعت را از دوران نخستین بلاغت نویسی تا روزگار معاصر نشان دهد. بدین منظور، سیر تاریخی این صنعت بر اساس زمان و زبان تألیف آثار بلاغی و بدیعی مطالعه شد. برای درک بهتر و سهولت کار، انواع و اقسام سجع و آرایه های متشکل از آن نظیر ترصیع، موازنه و تسمیط و تجزیه به صورت متفاوتی طبقه بندی و نقد و بررسی شدند. با تطبیق دیدگاه های عربی و فارسی در دوره های مختلف این نتیجه حاصل شد که در مورد اصول و روش های سجع پردازی در این دو زبان، اختلاف های اندکی وجود دارد. بلاغت نویسان فارسی در کلیّت صنایع بررسی شده، از علمای بلاغی عرب متأثر گشته اند، اما گاهی نوآوری هایی جزئی در روش و قواعد صنایع ایجاد کرده اند که تکمیل کننده دیدگاه های عرب زبانان بوده است. با وجود این، نارسایی هایی در تعریف صنعت سجع و اصول و قواعد آن وجود دارد که منجر به انحرافات و خطاهایی در تعریف انواع آن در سطح کلام و در شعر شده است.
۱۲.

تشخُّص ادبی در دیدگاه ادیبان مسلمان(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: کهن نامه ادب پارسی سال نهم بهار و تابستان ۱۳۹۷ شماره ۱ (پیاپی ۲۶) 55-81

کلیدواژه‌ها: تشخُّص ادبی صورت معنا تصرف خاص عام

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۰۲ تعداد دانلود : ۴۲۵
یکی از مؤلفه های اصلی کام یابی و ماندگاری هر اثر ادبی «تشخُّص» آن است. در نقد ادبی و بلاغت کهن اسلامی «تشخُّص ادبی» به صورت مستقیم و متمرکز، مطالعه و بررسی نشده است؛ اما این موضوع همواره مورد توجه منتقدان و بلاغیان مسلمان بوده است. مسألة اساسی این پژوهش دریافت نگرش ادیبان کهن به موضوع «تشخُّص ادبی» است. این مقاله می کوشد تا با روش کتابخانه ای و با مراجعه به منابع اصیل و کهن نقد ادبی و بلاغت اسلامی، چیستی این مبحث را از رهگذر نظرات پراکندة ادیبان مسلمان دریابد و با ارائة آن در قالبی منسجم آن را تبیین نماید. از آن جا که «تشخُّص ادبی» در بلاغت اسلامی حاصل کارکرد همگرای «صورت و معنای خاص» است؛ در پردازش این موضوع، مباحث بنیادینی چون معانی و صورت های خاص، تصرّفِ تشخص آفرین و معانی و صورت های مشترک، همراه با انواع و زیر مجموعه های آن ها بررسی شده اند. این جستار کوشیده تا کارایی نقد ادبی کهن اسلامی را در این زمینه نشان دهد تا بتوان آثار ادبی کلاسیک را از دیدگاهی نقد کرد که خالقان این آثار، خود بدان معتقد بوده اند.
۱۳.

چند روایت شفاهی و عامیانه از شاهنامه در تلمیحات حماسی دیوان خاقانی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: فرهنگ و ادبیات عامه سال ششم خرداد و تیر ۱۳۹۷ شماره ۲۰ 115-133

کلیدواژه‌ها: خاقانی روایات شفاهی شاهنامه تلمیح طومارهای نقالی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۳۳ تعداد دانلود : ۶۰۴
خاقانی شروانی از شاعران سبک ارانی (آذربایجانی) است. از ویژگی های برجسته این سبک استفاده از ابزارهای گوناگون جهت دشوار ساختن کلام است. او با بهره گیری از پشتوانه عظیم فرهنگی و نیز با استفاده از دانش ها و علوم و فنون زمان خود، تصاویر بدیع خلق کرده و کلام خود را از دام ابتذال رها کرده است. به دیگر سخن، شاید بتوان این تنوع و گونه گونی در تصاویر شاعرانه را ناشی از وسعت اطلاعات خاقانی و تتبع و مداقه او در مطالعه کتب تفسیری و تاریخی دانست. از ابزار و وسایلی که خاقانی برای پروراندن تصاویر خود از آن بهره می برد تلمیح است که به دلیل بسامد بالای کاربرد آن در دیوان می توان آن را از خصایص سبکی خاقانی به حساب آورد. خاقانی گاه در تلمیحات خود به سراغ اشاراتی می رود که در ادبیات رسمی و مکتوب نمی توان منشأ و مأخذی برای آن پیدا کرد، لذا باید سراغ روایت های عامیانه و شفاهی رفت و در آن روایات، مأخذ اشاره او را یافت. در این جستار بر آنیم تا به بررسی مأخذ چند تلمیح شاهنامه ای خاقانی بپردازیم که بر اساس روایات شفاهی و عامیانه بنا نهاده شده و در روایات رسمی و مکتوب از آن ها یاد نشده است.
۱۴.

ابهام و ابهام آفرینی در تلمیحات اسطوره ای، حماسی و عیسوی دیوان خاقانی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: کهن نامه ادب پارسی سال نهم بهار و تابستان ۱۳۹۷ شماره ۱ (پیاپی ۲۶) 1-26

کلیدواژه‌ها: خاقانی تلمیح ابهام اسطوره حماسه مسیحیت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۸۱۳ تعداد دانلود : ۶۵۶
خاقانی شَروانی (520- 595 ه.ق) از شاعران بزرگ سبک آذربایجانی است که از ویژگی های برجستة این سبک، استفاده از ابزارهای گوناگون جهت دشوار ساختن کلام است. اشراف خاقانی بر اسطوره ها و آموزه های مسیحی و توجّه به ظرافت ها و دقایق تلمیحی آن، بی گمان بر پیچیدگی و ابهام در عبارت پردازی های او مؤثر بوده است. این مقاله در پی آن است تا با بررسی تلمیحات اسطوره ای و حماسی و نیز اشارات عیسوی دیوان خاقانی، دلایل ابهام و پیچیدگی در تلمیحات او را مشخص کند. بررسی مأخذ تلمیحات از اهداف این پژوهش محسوب می شود. روش این پژوهش، بررسی نمونه ها بر اساس متن اشعار خاقانی و دیگر آثار او و برون متن و کتاب هایی است که به نظر می رسد خاقانی از آن ها مطلع بوده است. با توجّه به این که یکی از سطوح ابهام در شعر خاقانی ابهامی است که عامل ایجادکننده آن برخی تلمیحات موجود در اشعار اوست، تحقیق دراین باره امری ضروری است. نتایج به دست آمده نشان دهنده آن است که ابهام در تلمیحات خاقانی، بیشتر در دسته ابهامات عمدی قرار دارد.
۱۵.

رفتار مولانا با زبان و پدیده های غیرزبانی در مناقب العارفین افلاکی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: ادبیات عرفانی سال دهم بهار و تابستان ۱۳۹۷ شماره ۱۸ 83 - 110

کلیدواژه‌ها: تأویل متن گادامر تأویل عرفانی مولانا مناقب العارفین

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۶۱ تعداد دانلود : ۵۶۷
بخشی از هرمنوتیک صوفیه، شامل تأویل های صوفیه از امور غیر قدسی است. تأویل های امور غیرقدسی صوفیه را می توان به زبان و پدیده های غیرزبانی تقسیم بندی کرد. در این مقاله، این بخش از تأویل های مولانا که در مناقب العارفین گزارش شده، بررسی می شود. مولانا، همانند بیشتر عرفا، تأویل امور غیرقدسی را دستمایه وسعت بخشیدن به تجارب معنوی خویش قرار داده است. براساس آرای هرمنوتیکی گادامر، این تأویل ها از طریق فرایند گفت وگوی فهمنده با متن حاصل شده است. فهمنده در مواجهه با نمود، بنا بر شاکله های ذهنی و مفهوم پیشین در ذهن، در گفت وگو با نمود، تأویلی از آن بیان کرده که با پیش داوری ها و زیست جهانش انطباق دارد. در این قسم تأویل ها، هر نمود آفاقی تداعی کننده امری انفسی در ذهن عارف است؛ تداعی هایی که برمبنای تشابه، مجاورت و تضاد شکل می گیرد و در زبان عارف، به صورت های بلاغی ای نظیر واج آرایی، اسلوب الحکیم، تشبیه، تشخیص، رمز، مجاز و خلاف آمد نمایان می شود.
۱۶.

طریقه فردوسیه و تأثّرات آن از سلسله کبرویه از رهگذر مکتوبات صدی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهش های ادب عرفانی (گوهر گویا) سال دوازدهم زمستان ۱۳۹۷ شماره ۴ (پیاپی ۳۹) 1 - 28

کلیدواژه‌ها: تصوف در هند کبرویه کبرویه فردوسیه شرف الدین مَنیَری مکتوباتِ صدی سهروردیه چشتیه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۷۱۷ تعداد دانلود : ۴۹۷
در برخی از منابع کهن و متأخر، طریقه شرف الدین مَنیَری (661 ؟‑782 ق) به سلسله سهروردیه و گاه چشتیه منسوب شده؛ حال آنکه به گواه آثار شیخ منیری و نیز بیشترِ منابع هم روزگار او، شرف الدین به طریقه کبرویه فردوسیه منتسب بوده است. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به این مسئله کانونی، نادرستی انتساب شیخ منیری به سهروردیه و گاه چشتیه، پرداخته شده است تا افزون بر تبیین ضرورتِ مشخص کردن طریقه شیخ منیری به این پرسش ها نیز پاسخ داده شود: انتساب شرف الدین به سلسله ها در منابع به چند دسته تقسیم می شود؟ احتمالات برای شکل گیری و رواج این انتساب ها در چند رده دسته بندی می شود؟ بنابراین نخست با رجوع به یکی از ملفوظات شرف الدین با نام معدن المعانی (تألیف: پیش از 15 شعبان 749 ق) و دیگر منابع کهن و معاصر، نادرستی انتساب شیخ منیری به سهروردیه و گاه چشتیه گوشزد و سپس سه احتمال برای شکل گیری و رواج این انتساب ارائه شده است. همچنین در بخش سوم مقاله، به هدف پژوهش یعنی ارائه برخی از مهم ترین تأثیرپذیری های شرف الدین منیری از آثار نجم الدین کبری (540‑618 ق) و دیگر مشایخ کبرویه، که در مکتوبات صدی نمود یافته، پرداخته شده است تا انتساب فردوسیه به سلسله کبرویه به عنوان دستاورد برجسته این نوشتار بیش از پیش نمایان شود.
۱۷.

نقدی بر کتاب مشّاطه بکر سخن (گزارش هشت قصیده از دیوان خاقانی شروانی) به کوشش دکتر احمد غنی پور ملک شاه

نویسنده:
منبع: پژوهش های ادبی و بلاغی سال ششم زمستان ۱۳۹۶ شماره ۱ (پیاپی ۲۱) 29 - 41

کلیدواژه‌ها: قصاید خاقانی شرح نقد مشاطه بکر سخن

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۰۶ تعداد دانلود : ۱۶۱
مقاله حاضر، به بررسی انتقادی کتاب مشّاطه بکر سخن (گزارش هشت قصیده از دیوان خاقانی شروانی) به کوشش دکتر احمد غنی پور ملکشاه اختصاص دارد. در این مقاله نشان خواهیم داد که به دلایلی ازجمله عدم تحقیق بایسته در پیشینه تحقیق، تسامح و سهل انگاری، عدم احصای کلّ اشارات و نیز بدفهمی های قسمت هایی از متن، متن گُزیده حاضر چندان قابل اعتماد نیست و کاستی های آن احتیاج به بازبینی و اصلاح مجدد دارد تا هرچه بیشتر به غنای آن افزوده شود. هم چنین از آن جایی که کتاب مشّاطه بکر سخن، برای توضیح پاره-ای از قصاید خاقانی تهیّه شده و بخش قابل توجّهی از آن در شروح دیگر دیوان خاقانی آمده است، بررسی این کتاب به موازات شروح دیگر ضرورت دارد؛ بنابراین، در بخش نخست مقاله به بررسی کتاب در حوزه نقد ساختار و در بخش دوم مقاله به نقد شرح در حوزه محتوای کتاب پرداخته شده و مزایا و کاستی های هریک مورد بررسی قرار گرفته است. x x x x x x x x x x x x x x x x x x x
۱۸.

به دوری عیسی از پیوندِ «عیشا»، «ایشا» یا «اشیا»؟ (تأملی در یک بیت از قصیده ترسائیه خاقانی)(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: زبان و ادب فارسی سال ۷۰ پاییز و زمستان ۱۳۹۶ شماره ۲۳۶

کلیدواژه‌ها: خاقانی قصیده ترسائیه تصحیف تحریف عیشا ایشا

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۰۰۰ تعداد دانلود : ۹۷۶
دیوان خاقانیبه جهت دیریابی و دشواری و نیز به سبب اشتمال بر قصاید استوار و غرّا، از دیرباز موردتوجّه شارحان بوده و ایشان کوشیده اند تا با حل مشکلات لفظی و معنوی، به عوالم خیال شاعر راه یابند. در میان قصاید خاقانی، قصیده ترسائیه از اهمّیت خاصی برخوردار است. این قصیده به دلیل ذکر اصطلاحات مسیحیت که نظیر آن در قصاید دیگر دیده نمی شود و نیز از این جهت که خوانندگان را با بسیاری از مراسم و آداب آن دین آشنا می سازد، همواره توجه شارحان را به طور خاص به خود معطوف داشته است. در این جُستار، نگارندگان بر آن اند تا نگاهی دوباره به یکی از ابیات این قصیده داشته باشند و تفسیر و تأویل جدیدی از آن به دست دهند. نویسندگان، در پی آن هستند تا شکل های مختلف کلمه «عیشا» را در بیت معروف قصیده ترسائیه موردبررسی و مداقه قرار دهند و درنهایت، معنایی را که به نظر می رسد مطمح نظر خاقانی بوده است بیان کنند. بر اساس یافته های این پژوهش، «عیشا»، تصحیف کلمه «ایشا» است و خاقانی با به کارگیری این کلمه قصد دارد به اختلاف بین اناجیلاشاره کند.
۱۹.

بررسی دگرگونی معنا در صنعت بدیعیِ ایهام از منظر زبان شناختی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: مطالعات زبان و ترجمه سال پنجاهم زمستان ۱۳۹۶ شماره ۴

کلیدواژه‌ها: بدیع ایهام نشانه شناسی هنجارفرازی زیبایی شناختی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۷۴ تعداد دانلود : ۵۵۹
نظام نشانه ای زبان، یک ی از نظ ام ه ای نش انه ای ارتب اطی است و در هر واقعة ارتباطی، مجموعه ای از ن ظام ه ای نشانه ای، از رمزگ ان ه ای م ختل ف م نطق ی، اجتماعی و زیبایی شناختی، با میزان برجستگی متفاوت با هم در تعامل هستند. واحدهای زب انی نیز ممکن است یکی از عناصر نشانه ای دخیل در ارتباط باشد و بسته به رمزگان فراخ وانی ش ده و هدف واقعة ارتباطی، در یک ی از س طوح لفظی، مورد استفاده قرار گی رد. یکی از این واحدهای رمزگانیِ زبان در قالب صنعت بدیعی به نام ایهام ظاهر می شود. ایهام از دیرباز محل اختلاف صاحب نظران حوزة زبان شناسی و بلاغت ادبی بوده است و نظریه های گوناگونی در این باره وجود دارد؛ با وجود این، آن گونه که شایسته و بایسته است، گامی درخور جهت آشکارگریِ شیوة دلالت در این مقولة بدیعی و بازنماییِ شیوه های به کارگیریِ آن براساس ناخودآگاه بشری، برداشته نشده است و بیشتر به یادکرد تعریفی یگانه و سطحی، به همراه ذکر شاهدمثال هایی، بسنده کرده اند. در این مقاله جایگاه صنعت ایهام به عنوان یکی از نظام های نشانه ای با رمزگان زیبایی شناختی بررسی می گردد و در ادامه به چیستیِ شیوة برقراری ارتباط و نیز چگونگیِ دلالت لفظ بر معنا، در حوزة علم نشانه شناسی، پرداخته می شود.
۲۰.

نقدی بر کتاب «خاقانی شروانی نکته ها از گفته ها» نوشته دکتر برات زنجانی(مقاله پژوهشی دانشگاه آزاد)

نویسنده:
منبع: مطالعات زبان و ادبیات غنایی سال هفتم پاییز ۱۳۹۶ شماره ۲۴ 37 - 48

کلیدواژه‌ها: خاقانی برات زنجانی نقد و بررسی شرح قصاید خاقانی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۸۳ تعداد دانلود : ۲۰۶
نوشتن شرح بر دیوان های شعری کار دشواری است و نیاز به صرف وقت و دقّت بسیار دارد. شارح باید با دنیای فکری و ذهنی شاعر آشنایی کامل داشته باشد تا بتواند شرحی دقیق و مستوفی بنویسد؛ به عبارت دیگر، شارح باید ارتباط بین محتوای کلام شاعر و بُعد فنی و شیوه بیان او را بداند تا شرحی منقح به دست دهد. خاقانی از همان دست شاعرانی است که علاوه بر اندیشیدن به محتوای کلام به جنبه فنی و شیوه گفتن خود تأکید می ورزد. لذا، برای درک شعر او باید به تکنیک-ها و ظرایف سخن وی توجّه کرد؛ در همین راستا بخش عمده ای از تحقیقات در مورد دیوان خاقانی از همان نخستین تحقیقات، به شرح ابیات و معنی لغات اختصاص دارد. یکی از کتاب هایی که در سال های اخیر در عرصه خاقانی پژوهی منتشر شده؛ کتاب خاقانی شروانی نکته ها از گفته ها نوشته استاد محترم دکتر برات زنجانی است. در جستار حاضر، برآنیم تا با وجود مزایای کتاب، اشکالاتی را که در شرح پاره ای از ابیات کتاب رخ داده است بیان کنیم. در بخش ابتدایی نقد کتاب حاضر به نقد و بررسی شکل ظاهری کتاب پرداخته ایم و در بخش دوم مقاله، که بخش مهم جستار را دربر می گیرد، بر اشکالات محتوایی کتاب متمرکز شده ایم و لغزش هایی که در شرح ابیات رخ داده است را واکاوی کرده ایم و در نهایت به برخی ابیات که نیازمند تتمیم و تکمیل بود در حدّ ضرورت اشاره کرده ایم.

کلیدواژه‌های مرتبط

پدیدآورندگان همکار

تبلیغات

پالایش نتایج جستجو

تعداد نتایج در یک صفحه:

درجه علمی

مجله

سال

حوزه تخصصی

زبان