دانش محمدی

کتاب یکی از مهمترین عناصر برنامه درسی است. اهمیت کتاب در هر برنامه به نقش هماهنگ کننده آن بین سایر عناصر برنامه درسی، بر می گردد. اغلب اوقات کتاب تعیین کننده روش تدریس نیز می باشد؛ زیرا بیشتر مدرسان روش و راهبردهای تدریس خود را بر اساس روش کتاب انتخاب می کنند. در برنامه درسی آموزش قواعد عربی نظریات و دیدگاه های متفاوتی در مورد معیارهای کیفیت کتاب دانشگاهی آموزش قواعد وجود دارد که نقطه مشترک همه آنها ضرورت تالیف کتاب بر اساس معیارهای نوین تنظیم محتوی است. تحلیل محتوی یکی از روش های نوین برای ارزیابی محتوی کتاب ها در برنامه درسی است. در این روش نقاط قوت و ضعف کتاب بر اساس معیارهای علمی و تربیتی نوین بررسی می شود. این پژوهش می کوشد با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر تحلیل محتوی به بررسی نقاط قوت و ضعف کتاب های آموزش قواعد عربی در مقطع کارشناسی رشته زبان و ادبیات عربی بپردازد. از بین کتاب های موجود دو کتاب « مبادی العربیه» و « الجدید فی الصرف و النحو» که بیشترین استفاده را در دانشگاه ها دارند، انتخاب شدند و با استفاده از معیارهای تحلیل محتوی این دو کتاب بررسی شدند. نتایج پژوهش نشان می دهد که روش غالب این دو کتاب در آموزش قواعد، روش سنتی قیاسی است. از نقاط ضعف بارز این کتاب ها عدم تبیین اهداف آموزشی برای مدرس و دانشجو و فقدان تمارین و متون متنوع برای نهادینه کردن قواعد است.

طی چند سال اخیر تغییراتی در نظام آموزش وپرورش و به تبع آن در تهیه ی کتاب ها و مواد آموزشی صورت گرفته است که این تغییرات در راستای مشارکت دانش آموزان در فرایند یاددهی و یادگیری بوده است. یکی از کتاب هایی که از نظر محتوایی تغییر چشمگیری داشته است، کتاب های درسی عربی می باشد. پژوهش حاضر به هدف مقایسه میزان فعال بودن محتوای کتاب عربی پایه ی اول راهنمایی، در نظام سابق، با کتاب عربی پایه ی هفتم در نظام جدید، انجام شده است. لذا با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا بر اساس روش ویلیام رومی، به تحلیل هر دو کتاب از منظر فعال و غیرفعال بودن پرداخته است. جامعه ی آماری کتاب عربی پایه ی اول راهنمایی در سال تحصیلی 91-90 و کتاب عربی پایه ی هفتم در سال تحصیلی94-93 بوده و ابزار گردآوری اطلاعات، سیاهه ی تحلیل مبتنی بر روش ویلیام رومی است. نتایج پژوهش بیانگر این است که محتوای کتاب عربی هفتم شامل متن، پرسش ها و تصاویر، در مقایسه با محتوای کتاب عربی اول راهنمایی به شیوه ی فعال تری ارائه شده است و تغییر در محتوای کتاب های درسی عربی، کاملاً مثبت و مؤثر بوده است.

یکی از مهم ترین دروس مرتبط با ادبیات هر زبان که مهم ترین اهداف آن زبان را محقق می سازد، دروس متون ادبی است. در رشته زبان و ادبیات عربی نیز بخش قابل توجهی از دروس این رشته برای متون ادبی درنظر گرفته شده است که متون شعری در میان متون ادبیِ دیگر بیشترین سهم را دارد. اما سال هاست که این متون با روش های قدیمی تدریس می شود و بسیاری از استادان از راهبردهای جدید و مناسب تدریس این متون استفاده نمی کنند. این امر سبب شده است دانشجویان چندان نتوانند در دست یابی به مهم ترین اهداف متون شعری، یعنی افزایش ذوق ادبی و تقویت میل و انگیزه آنان به رشته خود، موفق باشند. نگارندگان می کوشند تا با روش پیمایش و ابزار پرسش نامه به بررسی میزان اجرای راهبردهای مناسب تدریس متون شعری عربی بپردازند. جامعه آماری پژوهش، دانشجویان ترم چهارم به بعد دوره کارشناسی و استادان رشته زبان و ادبیات عربی در دانشگاه های تهران، علامه طباطبایی، شهید بهشتی و تربیت معلم است. یافته های پژوهش نشان می دهد راهبردهای جدید تدریس متون شعری، یعنی راهبردهای شرح تفصیلی اشعار، تحلیل زیبایی شناسی اشعار و تحلیل سبکی، کمتر از راهبردهای سنتی (بیشتر مربوط به روخوانی صحیح اشعار هستند) اجرا می شوند.`

الفنون الأدبیة و أعلامها فی النهضة العربیة الحدیثة از جمله مهم ترین آثار أنیس الخوری المقدسی است که در آن به تحلیل فنون نثری و أعلام آن در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم می پردازد. این جستار می کوشد با بررسی این کتاب بر اساس معیارهای تألیف کتاب آموزشی، نقاط مثبت و منفی این اثر را به عنوان پژوهشی در حوزة تاریخ ادبیات تبیین کند. در این بررسی ابتدا تحلیل بیرونی اثر شامل معرفی کلی مؤلف و اثر، خاستگاه تاریخی و اجتماعی اثر، و مؤلف و موضوعات اصلی و کانونی اثر صورت خواهد گرفت. سپس ویژگی های شکلی و محتوایی کتاب بررسی خواهد شد. از مهم ترین مواردی که در بخش محتوایی بررسی می شود رویکرد تحلیلی و روش نقدی نویسنده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که رویکرد نویسنده در این کتاب رویکرد علمی فنی و روش نقدی او فنی و جامعه شناختی است. از جمله نقاط ضعف کتاب فقدان هماهنگی میان عنوان کتاب و مباحث اصلی آن است. همچنین از جمله نقاط قوت کتاب ارائة روشمند فنون نثری و اعلام آن و دربرگرفتن حجم بالای دیدگاه های نقدی و تحلیلی در کنار مسائل تاریخی است.

مطالعات برنامه ریزی درسی در آموزش زبان عربی در ایران برخلاف کشورهای عربی بسیار اندک و انگشت شمار است. کتاب« المرجع فی مناهج تعلیم اللغة العربیة للناطقین بلغات أخری» از مهمترین کتاب های این حوزه در کشورهای عربی است که این پژوهش برآن است به نقد و بررسی این کتاب بپردازد. روش پژوهش به این صورت است که تلاش خواهد شد نقاط قوت و ضعف شکلی و محتوایی اثر تبیین شود. در بررسی محتوایی، مباحث مطرح شده در کتاب با کتاب های برنامه ریزی درسی بویژه در زبان انگلیسی مقایسه می شود. نتایج پژوهش نشان می دهد که دیدگاه نویسندگان در این کتاب یک دیدگاه فرهنگی است و در واقع نویسندگان توانسته اند از طریق بومی سازی نظریات و رویکردهای غربی در برنامه درسی، آنها را در یک چهارچوب اسلامی عربی برای آموزش زبان عربی به غیر عرب زبان ها ارائه دهند. از جمله نارسایی های محتوایی این اثر فقدان بحث و بررسی عنصر مهم«نیازسنجی» در برنامه درسی و نپرداختن به مباحث مهمی مثل روش های تربیت معلمان و ارزیابی و ارتقاء عملکرد آنان است.

تمّ إطلاق مبادرات مبارکه فی السنوات الأخیره فی تعلیم اللغه العربیه فی إیران؛ من أهمّها إنشاء فرع تعلیم اللغه العربیه فی مرحله الماجستیر، والذی یحاول سدّ فجوه عمیقه لتعلیم هذه اللغه فی المؤسسات التعلیمیه والمدارس والجامعات. لکن رغم مرور قرابه عقد من إنشاء هذا الفرع، لاتزال ثمه مشکله کبیره عرقلت سبیل تحقیق أهداف هذا الفرع الجدید؛ من أهمّها فقدان المصادر النظریه المناسبه لمواده الدراسیه. وتعد ماده أسالیب تدریس الاستماع والمحادثه من أهم المواد التعلیمیه فی هذا الفرع، والتی یجب أن تؤهل الطلبه لتعلیم هاتین المهارتین حسب المبادئ الحدیثه فی تعلیم اللغات الأجنبیه. وهناک بعض المصادر النظریه عن تعلیم مهارات اللغه العربیه فی البلدان العربیه قد یمکن استخدامها فی تدریس هذه الماده. لکن هل تتضمن هذه المصادر المواصفات اللازمه لتأهیل الطلبه لتعلیم هذه المهارات والتعرف على المسائل والتحدیات المهمه فی تعلیم اللغه العربیه؟ انطلاقا من هذه الضروره، تحاول هذه الدراسه إلقاء نظره تقویمیه على بعض هذه المصادر من خلال منهج تحلیل المحتوى الکمی وتحلیل المحتوى النوعی واستخدام قائمه مبنیه على الکتب النظریه لتعلیم اللغه الإنجلیزیه ومنهج تعلیم اللغه العربیه ومنهج تعلیم اللغه الإنجلیزیه فی مرحله الماجستیر. تکوّن مجتمع الدراسه من أحد عشر کتابا فی أسالیب تعلیم مهارات اللغه العربیه تم تألیفها فی البلدان العربیه. توصّلت الدراسه إلى أن بعض هذه المصادر تقدّم دروسا مفیده فی بعض المحاور، مثل: أهداف الاستماع والنطق وتعلیم القواعد، لکن تفتقد المبادئ النظریه المناسبه لتدریس بقیه المحاور. تتصف معظم هذه المصادر بالتعمیم وعرض المبادئ النظریه عرضا وصفیا، دون نظره ناقده إلى المسائل والتحدیات المهمه لتدریس المهارات، کما تحتاج إلى تعدیلات أساسیه فی الجانب التطبیقی بسبب عدم الاهتمام بتجارب المدرسین وحاجات الدارسین والدراسات النظریه الحدیثه.

تعد دراسه الاختبارات وتقویمها من الإجراءات اللازمه والرئیسه لتحسین مستوى التعلیم والتعلم. تأسیساً على هذا، تحاول هذه الدراسه تقویم أسئله اختبارات الفصل الدراسی الأول بالعام الدراسی 2018 – 2017م، لمادّه "العربیه لغه القرآن" للمرحله الثانویه فی فرع العلوم والریاضیات بمدینه یاسوج، وتتناول مدى توافر المعاییر العلمیه لبناء الاختبارات فیها. تنهج المقاله المنهج الوصفی التحلیلی، مستخدمه أداه الاستبانه الخاصه لمعاییر بناء الاختبار الجید لجمع البیانات، وقد تمّت معالجه البیانات فی برنامج الحزم الإحصائیه (spss). تدلّ النتائج على أنّ هذه الاختبارات لا تعانی من معایب کبیره فی المعاییر الشکلیه والفنیه، ویوجد اهتمام لا بأس به فی هذه المعاییر. أمّا بالنسبه إلى الأسئله الموضوعیه، فأظهرت نتائج الدراسه أنّ أسئله الاختیار من متعدّد تحتاج إلى دقه بالغه، فی حین أنّ أسئله الصواب والخطأ وکذلک أسئله المزاوجه (المقابله)، تتمتع بمعاییر بناء الاختبارات، وکذلک توضّح النتائج أنّ المشاکل قد تضخم فی أسئله التکمیل بالقیاس إلى الأنواع الأخرى من الأسئله ، وتعد النسبه الکبیره منها مرتفعه الحجم؛ والجدیر بالذکر أنّ الاعتماد على التذکر یعتبر من سلبیات الأسئله الموضوعیه

تعد الحقائب التعلیمیه إحدی الأدوات الحدیثه فی التعلیم وإحدی أنماط التقویم البدیل الذی أدّی استخدامها -حسب الکثیر من الدراسات- إلی تحسین التعلّم ورفع مستوی استقلالیه التعلّم والمهارات الذاتیه لدی الدارسین. من منطلق هذه الضروره، تحاول هذه الدراسه معالجه مدی فاعلیه استخدام الحقائب التعلیمیه فی تعلیم اللغه العربیه فی سیاق المدارس الثانویه الإیرانیه التی تقوم طرائقها التعلیمیه والتقویمیه علی أسالیب مألوفه مثل الاکتفاء بالتدریس المباشر لل کتاب والاختبارات النصفیه والنهائیه التی تهدف معظمها إلی إعداد التلامذه لاختبار دخول الجامعات. فهل تؤدّی توظیف الحقائب التعلیمیه التی تعتمد علی النشاطات الصفیه والمنزلیه المتعدده إلی تحسین تعلّم اللغه العربیه فی المدارس الثانویه الإیرانیه مقارنه مع الطریقه المألوفه؟ تمّ استخدام المنهج شبه التجریبی وت کوّنت عیّنه الدراسه من 30 تلمیذاً فی الصف الحادی عشر فی فرع العلوم الإنسانیه فی مدرسه "رسالت الثانویه" و مدرسه "قلم سفید" بمدینه أصفهان. قدّمت ماده اللغه العربیه بتقنیه الحقیبه التعلیمیه للمجموعه التجریبیه فی مدرسه "قلم سفید" وبالطریقه التقلیدیه للمجموعه الضابطه فی مدرسه "رسالت". توصّلت الدراسه إلی أنّ ثمه فروق ذات دلاله إحصائیه بین المتوسّط الحسابی لصالح المجموعه التجریبیه التی خضعت لتقنیه الحقیبه التعلیمیه وهذا یدلّ علی فاعلیه استخدام التقنیه ودورها الإیجابی فی تحسین ماده اللغه العربیه فی مدرسه "قلم سفید" الثانویه.

الدافعیه هی سبب اختیار عمل أو نشاط معین ومدى المثابره فی القیام بذلک، وهی تلعب دوراً فاعلاً فی تحقیق الغایات التعلمیه، ولاسیّما بما فیها تعلّم اللغات الأجنبیه، حیث لا یمکن الحدیث عن تعلم اللغه الثانیه فی غیابها. یعتمد نجاح أو فشل متعلمی اللغه فی إتقان اللغه الثانیه على دوافعهم؛ من منطلق ذلک، حاولت هذه الدراسه وصف ومناقشه دوافع تعلم اللغه العربیه، فی ضوء نموذج 2×2، لدى طلبه مرحله البکالوریوس بالجامعات الحکومیه فی إیران. انتهجت الدراسه المنهج الوصفی التحلیلی والمنهج المسحی واستخدمت الاستبانه التی صمّمها بابی والزملاء (2018)، کأداه لجمع البیانات. تکوّنت عینه الدراسه من 1107 طالبین وطالبات مرحله البکالوریوس، والذین دخلوا الجامعه خلال سنوات 2020 2017. وقد تمّت معالجه البیانات فی برنامج الحزم الإحصائیه (spss)، کما اعتمدت على برنامج AMOS))، لتصمیم نمذجه المعادله الهیکلیه بین المتغیرات. قد توصّلت الدراسه إلى أنّه وفقا للمعاملات التی تمّ الحصول علیها فی مصفوفه ارتباط بیرسون واسبیرمن، تتجلى علاقه وطیده إیجابیه بین العاملین الاتجاه الترویجی أولا، وذات اللغه الثانیه المثالیه / ذات ثانیا، مع السلوک التحفیزی. تلقّى السلوک التحفیزی أکبر تأثیر مباشر من متغیرات الاتجاه الترویجی وذات اللغه الثانیه المثالیه. فی ضوء هذه النتائج، یقترح الباحثون الاقتراحات التالیه: إجراء دراسه مماثله لدراسه حالیه على مقاطع الدراسات العلیا؛ إجراء دراسه لمعرفه دور السمات الشخصیه لمتعلمی اللغه العربیه فی إیران، مثل الجنس والطبقه الاجتماعیه وعادات ومهاره التعلم والموهبه فی العلاقه بین الدافعیه وتعلم اللغه العربیه؛ دراسه دور الدافعیه فی تعلم المهارات اللغویه المختلفه (الاستماع والقراءه والکتابه والتحدث)، بشکل منفصل ومقارنه بعضها مع البعض.