محسن بهرام نژاد

سادات سیفی حسنی به گواهی شواهد تاریخی پیشینه درازی در تاریخ محلی قزوین دارند. این گروه پس از پیروزی و تأسیس دولت صفوی با پذیرش مذهب رسمی جامعه، تعامل نزدیکی با حکومت جدید برقرار ساختند. این پیوند مذهبی همراه با برخورداری از اقتدار معنوی سیادت، پایگاه اجتماعی آنان را در جامعه ایران به طبقه ای اشرافی و شهروندانی برتر مبدل کرد. اینان در همه حال رابطه ایمانی و وفاداری خود را نسبت به سلاطین صفوی حفظ کردند، و همین شیوه رفتار موجب شد تا موقعیت آن ها در تمامی آن سده ها ثابت و پایدار بماند. حضور نسبتاً فراگیر سیفیان حسنی در تشکیلات دینی و دیوانی صفویان، آن هم در مناصبی همچون وزارت، صدارت و قضاوت، نشان از اعتماد و اطمینانی است که زمامداران صفوی نسبت به توانمندی نخبگان آنان داشته اند. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و همچنین با تکیه بر منابع معتبر تلاش شده تا علاوه بر توجه به تبارشناسی این گروه، تصویر دقیق و مستندی از جایگاه و فعالیت های اجتماعی سادات سیفی در عصر صفوی ارائه شود.

ﻟَﻠِﻪ به عنوان یک اصطلاح رایج در متون عصر صفوی، مفهوم نوینی بشمار نمی رود، اما کاربرد فراگیر آن در همان عهد، از اعتبار تاریخی و اجتماعی فراوان آن حکایت می کند. غروب تدریجی آن نیز که پس از صفویه اتفاق افتاد مبین این واقعیت است که حیات آن به محیط معنوی آن روزگار وابستگی شدیدی داشته است. در پژوهش حاضر، این پرسش مطرح است که للگان چه کسانی بودند و در تشکیلات حکومتی صفویه چه وظایفی را برعهده داشتند؟ در پاسخ به سؤال مذکور، این مدعا را تقویت می سازد که للگان اعم از امیران قزلباش و غلامان حرمسرا در ساختار حکومت صفویه به عنوان معلمان تجربه گرا و ذی نفوذی مطرح بودند که رسالت آداب آموزی شاهزادگان را برعهده داشته و آنان را برای مسئولیت پذیری در ساختار قدرت آماده می ساختند. این موقعیت خاص، فرصت های مهمی را برای آنان فراهم ساخت تا در حوادث مهم سیاسی به ویژه در انتقال قدرت و سلطنت به شاهزادگان تربیت یافته ی خود، چگونگی اداره ی ولایات، مقابله با شورش های داخلی و یا تهاجمات بیگانه به مرزهای کشور نسبتاً در گستره ی وسیعی نقش آفرینی کنند. پژوهش پیش رو با این رویکرد، و با تأکید بر روش توصیفی و تحلیلی به بررسی این موضوع اختصاص یافته است.

هدف: هدف از این پژوهش معرفی و بررسی محتوایی و تاریخی یک فرمان رسمی از دوران سلطنت شاه صفی است. روش/رویکرد پژوهش : پژوهش حاضر با رهیافت تاریخی و به روش توصیفی-تحلیلی با استناد بر وقایع نگاری های رسمی و پژوهش های تاریخی، تلاش شده تا به پرسش اصلی تحقیق پاسخ داده شود. یافته ها و نتایج : یافته ها نشان می دهد که با مرگ شاه عباس اول سیاست حمایت از غلامان گرجی در برابر ترکان قزلباش دچار نقصان گردید، و جامعه صفوی با چالش جدیدی از اختلاف میان امرای بزرگ ترک و غلامان گرجی مواجه شد. بطوری که شاه صفی در مقام پادشاه جدید صفوی در حرکتی نمادین برای جلوگیری از گسترش یافتن دامنه این نوع کشمکش ها، به روشی مسالمت آمیز در چهارچوب یک فرمان حکومتی، با ایجاد پیوند خانوادگی میان دو چهره نیرومند سیاسی و نظامی، یعنی زینل خان شاملو در مقام نایب السلطنه و سپهسالار صفوی، و دیگری صفی قلی خان گرجی در منصب بیگلربیگی بغداد و عراق عرب تلاش کرد به این نوع دشمنی ها خاتمه دهد. اما ماجرای صدور فرمان آن پادشاه در قتل زینل خان که پس از مدتی کوتاه روی داد، و این مسأله ناشی از اهمال زینل خان در اعزام نیرو های قزلباش به غرب ایران، برای حمایت از صفی قلی خان در برابر محاصره بغداد توسط ترکان عثمانی بود، نشان می دهد که حکم پادشاه برای غلبه بر این نوع اختلاف ها تأثیری نداشته است، و شاید همین حادثه موجب گشت تا شاه صفی در شیوه حکومت داری به خشونت و بی رحمی روی آورد.

میرزا طالب خان اردوبادی، یکی از چهره های سیاسی و دیوانی عصر صفویه است که در زمان شاه عباس اول و شاه صفی به مقام وزارت عظمی منصوب شد. شواهد و مستندات تاریخی، حاکی از آن است که دستگاه دیوانی در دوران وزارت او، به لحاظ مالی و نظارت بر عملکرد کارگزاران، دچار آشفتگی شد؛ تا جائی که این شرایط، در دور نخست، منجر به عزل او از منصب وزارت، و در مرحله دوم، منجر به قتل او - توسط شاه صفی- گردید. پژوهش حاضر، حول محور این پرسش سامان یافته است که: شرایط اجتماعی و سیاسی دوران حیات میرزا طالب خان، چه تأثیری در شکل گیری شخصیت و فعالیت های او در مسند وزارت داشت؟ یافته های تحقیق، نشان می دهد که طالب خان، فاقد هرگونه استعداد کافی و شایستگی لازم برای احراز مقام وزارت بود. اما ارتقاء وی به وزارت، صرف نظر از نسبتی که با خاندان خواجه نصیرالدین طوسی و وزیر بزرگی چون میرزا حاتم بیگ داشت؛ بیشتر، متأثر از شرایطی بود که زمام دارانی با خصوصیات فکری شاه عباس اول و شاه صفی، در آن حکمفرما بودند.

لوئی کاستالدی یک پزشک ایتالیایی است که در طی سال های 1293-1320ق./1876-1902م. به عنوان معلم طب در دارالفنون، و نیز در مقام پزشک مخصوص و جراح به استخدام دولت و دربار قاجار درآمد. سپس در طی سال های 1320-1329ق./1902-1911م. به سمت قونسول رسمی ایران در میلان منصوب شد. از فعالیت های پزشکی کاستالدی در ایران به جز اطلاعات پراکنده هیچ نوع گزارش مفصلی در دست نیست. اما پنجاه و سه برگ سند اداری در آرشیو وزارت امور خارجه و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران وجود دارد که مبین فعالیت های نه ساله او در سمت قونسول گری است. چگونگی انتخاب و انتصاب کاستالدی در سمت قونسول گری میلان، نمایندگی وی در نمایشگاه بین المللی کالا در میلان، رد پیشنهاد نمایندگی دولت ایران از سوی کاستالدی برای شرکت در کنگره بین المللی بیماری سل و نمایشگاه طبی روم، مجادلات و اختلافات او با دولت های پس از مشروطیت به واسطه عدم پرداخت حقوق و مقرری وی که از سوی مظفرالدین شاه وضع شده بود، از اهم مسائلی است که در این اسناد مطرح شده اند. پژوهش حاضر با رویکرد تحلیلی به بررسی آن موارد در دو بستر تاریخی قبل و بعد از مشروطیت می پردازد.