آرمان بختیاری

واژه پهلوی اشکانی nw ̉rدر متن تورفانیM5815 IVi/29/ آمده است. آندره آس- هنینگ آن را در MMiii,b آورده اند (Durkin-Meisterernst,2004:246)این واژه را بویس در واژه نامه اش آورده است (Boyce,1975:63). دورکین – مایسترارنست نیز آن را در واژه نامه اش آورده است(Durkin‑Meisterernst,2004:246) در هیچ یک از این موردها، معنی و آوانوشت درستی برای آن داده نشده است. این جستار بر آن است تا با نویسه گردانی، آوانوشت و ترجمه سطرهای مربوطه در متن پهلوانیگ M5815 و با یاری گرفتن از گونه های واژگانی ای که در زبان پارسی می توانند دنباله این واژه باشند، آوانوشت، ریشه شناسی و معنای آن را روشن سازد؛ چراکه بسیاری از واژه های پهلوی اشکانی در زبان پارسی کاربرد دارند و واژگانی نیز هستند که در پارسی میانه و پهلوی اشکانی یکسان به کاررفته اند؛ چراکه ریشه ای مشترک دارند. در پایان چنین نتیجه گیری شده است که واژه موردنظر را می توان از پیشوند ni- و ریشه par دانشت.

پهلوی اشکانی، یکی از زبان های ایرانی است که نوشته های آن در دوره میانه زبان های ایرانی از اشکانیان، ساسانیان و پیروان دین مانوی بر جای مانده است. در دوره نو زبان های ایرانی، دیگر اثری از این زبان در دست نیست. با این همه، گویش های ایرانی نو هر یک به گونه ای دنباله یکی از زبان های ایرانی در دوره میانه و باستانی زبان های ایرانی هستند. پاره ای از زبان های ایرانی دوره نو را می توان دنباله یکی از زبان های ثبت شده دوره میانه دانست. برای نمونه، زبان فارسی دنباله فارسی میانه است و یغنابی دنباله سغدی است. پرسش این است که آیا می توان گویشی ایرانی در دوره نو را دنباله پهلوی اشکانی دانست؟ این پژوهش بر آن است تا با بررسی نوشته های برجای مانده از فرقه حروفیه که در کتاب واژه نامه گرگانی صادق کیا (Kya, 2012) آمده است، پیوندهای زبانی میان پهلوی اشکانی و گویش گرگانی را از دید واژگانی، واجی و نحوی روشن نماید. برای این کار، واژه ها و جمله هایی از پهلوی اشکانی تورفانی و کتیبه ای برگزیده شده و با واژه ها و جمله هایی از گویش گرگانی در نوشته های فرقه حروفیه سنجیده شده است. در پایان، این نتیجه به دست آمد که گویش گرگانی یکی از بازمانده های زبان ایرانی پهلوی اشکانی بوده که تا دوره تیموری یا پس از آن در گرگان رواج داشته و سپس رو به خاموشی رفته است.

نویسندگان و دانشمندان اسلامی از جمله ابن ندیم، بیرونی - شهرستانی و یعقوبی دانسته های ارزشمند خود را درباره مانی و دین او در نوشته های خود آورده اند و این همه پیش از آن است که اروپاییان شناخت درستی از این دین فراموش شده داشته باشند. ابن ندیم چنان با درستی و گزارش گونه و بی هیچ پیش داوری ای درباره این دین سخن گفته است که در جهان باستان بی سابقه است. هرچه که او گفته نیز پس از یافتن دست نوشته های مانوی تأیید شد. از جمله در گفتار او درباره دین مانوی در الفهرست، نام کتاب های مانی نیز آمده است که یکی از آنها کوان (کتاب غولان) است. هنینگ (1943) نخستین کسی است که قطعه های تورفانی کوان را بازشناسی کرد. زوندرمان (1973 و 1984) چند قطعه دیگر را منتشر ساخت. وی (1994) چند قطعه سغدی و ویلکنس (2000 و 2016) قطعه های اویغوری را منتشر ساخت. مورانو (2009 و 2011) چند قطعه دیگر سغدی را منتشر کرد.  ابن ندیم پس از نام بردن از کتاب غولان گویا درباره محتوایش نیز سخن گفته بود که متاسفانه در همه دست نوشته ها، این بخش از میان رفته است. در این جستار کوشش شده تا گفته های ابن ندیم و دیگر دانشمندان اسلامی با دست نوشته های یافت شده از کوان سنجیده شود تا از این راه بتوان به شناختی کلی از محتوای کتاب غولان و ساختارش دست یافت.

یکی از کتاب هایی که مانی خود به زبان مادری اش سُریانی به نگارش درآورده است، «انجیل زنده» (Ewangelyōn zīndag) نام دارد. نام این کتاب در روایت های ایرانی مانوی، چینی، یونانی، لاتین، قبطی و نوشته های اسلامی آمده است. در هر یک از این زبان ها نقل قول هایی از انجیل نیز می توان یافت که کاملترین آنها نقل قول های یونانی در دست نوشتة یونانی مانوی (CMC) است. پس از آن می توان نقل قول های قبطی مانوی (MSC) را نام برد. روایت های ایرانی مانوی شامل قطعه هایی به فارس ی میانه، پهلوانیگ و سغدی است. پس از این قطعه ها باید از قطعه ای چینی نام برد و سپس دو نقل قول کوتاه در ادبیات چینی مانوی. نام انجیل زنده اگرچه در نوشته های اسلامی آمده است، متأسفانه تنها چند نقل قول بسیار کوتاه از آن روایت شده که که از آن جمله می توان از روایتی که ابوریحان بیرونی بیان داشته، یاد کرد. هدف این مقاله ارائة طرحی کلی از «باب الف» انجیل زنده مانی است. از آن جا که انجیل مانی دارای 22 باب بوده است، می توان از باب های دیگر آن نیز نقل قول هایی هر چند کوتاه ذکر کرد. در واقع بخش اصلی این مقاله از ترجمه ای است به فارسی از تمام شواهد و نقل قول های انجیل زندة مانی در یک متن نسبتاَ یکپارچه.

در نیمه نخست قرن چهارم هجری، مانویان خط دینی خویش را برای نوشتن آثارخود به زبان فارسی به کار بردند. این متن ها بخشی از دست نوشته هایی است که در تورفان یافت-شده و هم اکنون در فرهنگستان علوم برلین- براندنبورگ نگهداری می شود. به عبارت دیگر این متن ها را باید از جمله کهن ترین آثار زبان فارسی به شمار آورد که به زبانی نوشته شده اند که آن را می توان فارسی نو آغازین خواند. هدف این مقاله معرفی و بررسی زبانی دست نوشته های فارسی نو آغازین است که شامل 15 متن دو برگی می شود. روال ارائه مطالب دراین تحقیق بدین صورت است که ابتدا نمونه هایی از متن های ذکر شده به صورت حرف نوشت، آوانوشت و ترجمه به همراه شماره ثبت قطعه مربوطه در اکادمی علوم برلین آمده است. سپس مهم ترین ویژگی های نگارشی، آوایی، و واژگانی این نمونه ها ذکر و با دوره های پیش و پس از آن مقایسه شده است. نتایج این بررسی نشان داد زبان متن های مورد نظر در برخی موارد به فارسی نو و در برخی موارد به فارسی میانه نزدیکتر است.

آلبرت گرون ودل در 12 اوت سال 1902 نخستین سفر تورفان پژوهی خود را آغاز کرد. تورفان، واحه ای در استان سین کیانگ چین، در پایان قرن نوزدهم میلادی، نظر دانشمندان اروپایی را به خود جلب کرده بود. جهان گردان روسی چون رگل (1879) و کلمنتس (1898)، هم چنین جغرافی دان سوئدی، سون هدین (1893-1900)، از آثاری مدفون در شن و نگاره هایی کنده شده بر دیواره های بادرفتی غارها و دست نوشته هایی که هر از گاه سر از ریگزار بیابان بیرون می آوردند سخن می گفتند و ره آوردشان شاهد صادق سخنانشان بود. در دیگر واحه ها، چون خوچو و قره شهر، بیشتر از جاهای دیگر، یافته های باستانی به دست آمده بود. این مکان های باستانی هم چون ایستگاه هایی به دنبال یکدیگر، در امتداد راه باستانی ابریشم، که زمانی خاور دور را به هند و باختر زمین پیوند می داد، جای گرفته اند. (نگاره 1) گنج خفته در ریگزار چنان شکوهمند بود که دانشمندان روس، که سلطه امپراطوری تزاری بر شمال چین بر ایشان مزیت بزرگی به شمار می آمد، دوستان آلمانی خود را به همکاری فراخواندند و همین امر، سرانجام، به تشکیل چهار گروه کاوشگری آلمانی – پروسی انجامید. واپسین آنها به سال 1914، درست چند ماه پیش از آغاز نخستین جنگ جهانی، به کار خود پایان داد. گروه های کاوشگر توانسته بودند چشم به راهان را از نگرانی درآورند. از میان پژوهشگران اروپایی و آسیایی که برای دست یابی به گنج باستانی تورفان سر از پا نمی شناختند، آلمانی ها از همه کامیاب تر بودند. دستاورد آنان بسی از همکاران و هماوردان روسی شان بیشتر بود. از همین روست که اینک گنجینه دست نوشته ها و یادمان های هنری واحه تورفان در برلن، کامل ترین و غنی ترین مجموعه از نوع خود در جهان است. دیگر مجموعه های مهم، چون مجموعه موزه و کتاب خانه بریتانیا (بریتیش میوزیوم) لندن، کتاب خانه ملی و موزه گیمه در پاریس، ارمیتاژ و آکادمی علوم سن پترزبورگ یا دانشگاه ریوکو در کیوتو، سرشار از یافته هایی هستند از دون هوانگ و کناره های جنوبی راه ابریشم...