مریم نعمت طاووسی

از روزگار باستان تاکنون، نمایشنامه نویسان اسطوره مده آ را دستمایه آفرینش نمایشنامه های خود قرار داده اند. پی رفت زنجیره کنش ها در اغلب نمایشنامه ها همسان است، اما نمایشنامه نویسان توانسته اند در بیان مضمون و آفرینش تفاوتی تاثیرگذار، رهیافت هایی متفاوت داشته باشند. چگونگی به کارگیری عنصر شخصیت، به لحاظ کمی و کیفی، و مقایسه شبکه ارتباطی میان شخصیت ها پرسش اصلی این پژوهش است. بررسی ابعاد گوناگون عنصر شخصیت در دو نمایشنامه مده آی اوریپید و مده کرنی شیوه مناسبی برای یافتن پاسخ در حوزه دو نمایشنامه مورد بررسی این پژوهش بود . در این مقایسه نشان داده شدکه اوریپید با آفرینش شخصیت مده آیی چند وجهی، توانست موقعیت وی را به عنوان یک زن تعمیم دهد و به بیدادی که در جامعه یونان برزنان روا می شد، اشاره کند و بعدی اجتماعی به اثر خود ببخشد. در برابر کرنی با طرح روابط چند سویه میان مده و دیگر شخصیت ها نتوانست وجه والای شخصیت تراژیک مده را به خوبی بنمایاند و این اثر به بیان آشفتگی های روحی یک زن نامتعارف و خیانت دیده محدود شد.

پریانی بسیار در روایات کهن پدیدار شده اند، گاه زیانکار، گاه یاری رسان. پری در افسانه، همچون همتای اساطیری اش صاحب نیرو و قدرتی ماورایی است؛ اما هیأتی ایزدانه ندارد. بیشتر آثار نگاشته شده در خصوص پریان درباره تبارشناسی آنان و جای پای حضورشان در ادبیات کلاسیک ایرانی است و اثری نگاشته نشده که به ابعاد تنانی، روانی و ارتباط پریان با جهان هستی بپردازد. حال آن که چنین نوشتاری می تواند دستمایه ای برای نویسندگان خلاّق در حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان و حتی بزرگسالان باشد. در این نوشتار به کمک کتاب طبقه بندی قصه های ایرانی نوشتهه اورلریش مارزلف و به روش اکتشافی، قصه هایی که در آن پری حضور داشتند مورد مطالعه قرار گرفتند. روشن شد که پریان گرچه سرزمین خود را دارند اما در جهان آدمیان در دوردست ها، قلعه ها، سرچشمه های آب، باغ های زیرزمینی زندگی می کنند. زیبایی آسمانی دارند، هم زن و هم مردند، با آدمیان وصلت می کنند، اما تنها وصلت دختر-انسان است که با مردپری دوام می آورد. برخی حیوانات هم ممکن است یک پری باشند. خلق و خوی آنها آمیزه ای از خوبی و بدی است و رازهایشان را باید حرمت نهاد. پیکرگردانی های بی شمار دارند و ارتباطی انداموار با جهان گیاهان. گویی پری را می توان بوده ای سیال میان جهان گیاهی، حیوانی و حتی انسانی تصویر کرد.

در فرهنگ لغات زبان فارسی«سروش» برابر با جبرئیل، رساننده پیام الهیبه پیامبران و مردان برگزیده خدا معرفیشده است. نوشته اند سروش فرشته ایاست که پیغام آور باشد و نیز فرشته ایکه پیغام و مژده آرد و یا خبر و پیغام خیر آورد و معانیازین دست. در اغلب قاموس ها با کم و بیش تفاوت، همه در همان معنیجبرئیل از او یاد کرده اند. اما سروش در ادبیات ایران پیش از اسلام و در فرهنگ اوستاییو ادبیات زرتشتیفارسیمیانه، تعریف و وظایفیدیگر را برعهده دارد که در متن مقاله به آن ها پرداخته شده است و با بررسیدقیق منابع پیش از اسلام در متون بازمانده پهلویو اوستایی، برایسروش بیش از بیست وظیفه این جهانیو آن جهانیرا میتوان برشمرد، که پیام رسانیسروش را میتوان تنها یکیاز آن ها دانست.

پاره هایی از زندگی گرشاسپ، پهلوان ایرانی، ابتدا در اوستا و متن های پهلوی آمده و بعدها در قالب روایات دیگر بازگفته شده است. اصلی ترین پاره های زندگی گرشاسپ در متون کهن، به دلاوری ها و پاره اندکی به پیوند او با پری اختصاص دارد. با توجه به آنکه ادب عامیانه همواره نگهبان پاره های حذف شده از ادبیات رسمی است، واکاویسامنامه و تومار نقالی آن شیوه مناسبی برای بازیافت پاره های حذف شده این فرازِ زندگی گرشاسپ/ سام است. در سامنامه و تومار، برابر پیوند پر راز و رمز گرشاسپ/ سام و پری خَنَئثی تی در متون کهن، رابطه سام و یک پری به نام عالم افروز / گل افروز وجود دارد و پری در اینجا در وجهی آسیب رسان پدیدار می شود. در زندگی سام نیزیک پری بارآور به نام پریدخت حضور دارد. دور از نظر نیست که این دو پری را که قهرمان را سوی خود می کشند، دو وجه ایزدبانوی بزرگ، ویرانگر- آفریننده، بدانیم.

نمایش های سنتی ایرانی گنجینه کمتر کشف شده ای از فرهنگ و ادب ایرانیان به شمار می آیند که کمتر بدان توجه شده است. هنر نقالی که در فهرست میراث ناملموس در خطر یونسکو هم به ثبت رسیده است از این قاعده مستثنا نیست. طومار نقالی در واقع متن نمایشی مردمی است که مانند هر متن نمایشی دیگر از ساختار پیروی می کند. از آنجایی که این طومارها از منظر نمایشی کمتر مطالعه شده اند، ساختار نمایشی طومارهای نقالی تا به حال شناسایی و تبیین نشده اند. در این نوشتار با مطالعه موردی طومار نقالی سام نامه با تکیه بر نظریه کارکردهای اتین سوریوی ساختارگرا تلاش شد تا این ساختار ترسیم شود. با بررسی اکتشافی روشن شد که طومار نقالی سام نامه بر بنیاد یک قصه فراگیر اصلی و دو قصه فراگیر فرعی که هر یک از شماری خرده داستان شکل گرفته شده اند، ساخته و پرداخته شده است. قصه های فراگیر آرایش خرده داستان ها را چنان طرح افکنده اند که مخاطب را با خود به درون هزارتویی از رویدادها می کشاند. از سوی دیگر خرده داستان های طومار ارتباط اندام وار با یکدیگر ندارند؛ اما به واسطه آن که جزیی از یکی از قصه های فراگیر سه گانه به شمار می آیند ابتدا و پایان آن ها برگرفته از یکی از قصه های فراگیر است و این ویژگی پیوستار مجالس نقل را می تواند تضمین کند. در این هزارتو کارکردها بر دوش اشخاصی است که خلاف ساختار پیچیده طومار، تک ساحتی اند؛ درنتیجه تمرکز بر رویدادها خواهد بود و نه اشخاص.

در نوشتار حاضر تاثیر نقالی و شبیه خوانی به عنوان دو هنر اجرایی، بر تحولات شکلی و محتوایی پرده های درویشی مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور، پس از نگاهی تاریخی به روند نقاشی از بزرگان دین در ایران، مجالس نقش بسته بر یک نمونه پرمخاطب پرده درویشی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. شواهد حاکی از آن است که در دوران صفویه پرده های صورت خوانی که شاید نام دیگر بر شمایل خوانی باشد، نقطه آغاز پرده های درویشی است. به تدریج شمایل ها نه در فضایی ایستا، بلکه در میانه عمل یا لحظه ای از رویدادی مشخص نقش زده شدند، سپس بخش های تاثیرگذار از یک واقعه مشخص بر یک پرده نقش زده شدند. ساختار طومارهای نقالی هم در شکل گیری فرمی پرده درویشی بی تاثیر نبودند و شاید بتوان پرده درویشی را از دید ساختاری ترجمان دیداری طومارهای نقالی دانست. گرچه پرده درویشی فاقد ساختار تودرتو است، اما از قصه ای فراگیر و چندین قصه خرد تشکیل شده است. گونه گونی موضوعی مجالس مبتنی بر قصه ها چنان است که بیشتر این مجالس با نقش مرکزی ارتباط موضوعی ندارند. گریز گاه و بی گاه پرده خوان به تصویر مرکزی این ارتباط را برقرار می کند. رواج و شکوفایی شبیه خوانی در دوران قاجار از دید محتوایی بر پرده های درویشی تاثیر گذار بودند.