ابوذر مظاهری

امروزه در بین تحلیل گران و پژوهشگران، موضوع «آینده انقلاب اسلامی»، نسبت به اصل «انقلاب اسلامی» از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. تداوم انقلاب بیش از سی سال به طور طبیعی، حدس های عامیانه را کنار می زند و زمینه را برای حدس های عالمانه یا به تعبیر بهتر «آینده پژوهی» انقلاب مهیا می کند. آیندة انقلاب اسلامی را می توان در سه سطح آینده های ممکن، محتمل و مطلوب مورد شناسایی قرار داد. از سه آینده ممکن و محتمل، یعنی «عادی شدن و استحاله انقلاب»، «مهار و کنترل انقلاب» و «تداوم، توسعه و تکامل انقلاب»، پیش بینی سوم دلایل و شواهد پذیرفته تری دارد. محتمل ترین آینده نیز، براساس سیر تکاملی انقلاب در پنج مرحله انقلاب، نظام، دولت، کشور و تمدن اسلامی و نیز قرار داشتن انقلاب در ابتدای مرحله سوم، دستیابی به کشور و تمدن اسلامی است.

فراز و فرود نیروهای هوادار هر جریان را شاید بتوان امری عادی تلقی نمود که همواره وجود داشته است، لیکن این تلقی تا جایی پاسخگوی تبیین وضعیت آن جریان می باشد که متوجه مهره های کلیدی و محوری نگردد، در غیر این صورت موضوع بحث از فراز و فرود نیروهای هوادار به فقدان اقناع کنندگی فرقه و بازگشت نخبگان (راهبران و مدعیان پیشین) تغییر می یابد؛ امری که در مورد بابیت و بهائیت بارها اتفاق افتاده و مقاله حاضر به بررسی شواهد آن برآمده است.

براساس نظریه «خیزش تمدنی»، بیداری اسلامی نهضتی است احیاگر و هویت بخش که به صورت مستمر از یک ونیم قرن پیش در جهان اسلام به راه افتاده است و مراحل متعدی را طی کرده است. منشأ این بیداری اراده خداوند، تعالیم دین اسلام و مجاهدت علما و مصلحان اسلامی است و عمق آن تا بعد تمدنی اسلام پیش رفته است. این حرکت مستمر، از فریاد و مبارزه در مقابل استبداد و استعمار گرفته تا دوران تجربه و عملکرد و تا خیزش تمدنی اخیر، دورانی از بیداری، استقلال خواهی و هویت جویی را شکل داده است. انقلاب اسلامی در میانه این دوران و با بیش از سی سال تجربه و عملکرد موفق خود، توانست این حرکت را از سطح مبارزه و قیام و انقلاب، به سطح نظام سازی و حرکت در مسیر تکامل با افق تمدن اسلامی ارتقا دهد. بر این اساس، جنبش های اخیر نوپای جهان اسلام، با نظر به انقلاب اسلامی در یک منازعه تمدنی به وقوع می پیوندند؛ منازعه ای که میان تمدن غربی و بزرگ ترین نامزد تمدن آینده یعنی اسلام به نمایندگی انقلاب اسلامی در جریان است.

این نوشتار با بررسی و بازبینی دیدگاه‌ها و پژوهش‌های تاریخی ـ تحلیلی فریدون آدمیت درباره نهضت مشروطه، ارزش علمی و تحلیلی آنها را می‌سنجد و روشن می‌سازد که به‌رغم تصور رایج درباره وی، برخی از پیش‌فرض‌های تحلیل‌های تاریخی‌اش نادرستند و او در نقل و به‌کارگیری مواد تاریخی، کمابیش از دقت و امانت علمی برخوردار نیست؛ یعنی پژوهش‌های آدمیت، هم در صورت و هم در مواد تاریخی، خدشه‌پذیر است و او را به هدف‏هایش نمی‌رساند.

رشد نظام سرمایه داری به تولید فضاهای سودمحور و ناسازگار با محیط زیست منجر شده است. این وضعیت در محدوده های پیرامون شهر ارومیه، به طور برجسته مشاهده می شود. در پژوهش حاضر، روند تولید فضا و عوامل مؤثر بر آن در فضاهای پیرامون شهر ارومیه، در بازه زمانی 2000 تا 2014 ارزیابی شده است. این پژوهش به لحاظ نوع، کاربردی بوده و از نظر روش در گروه پژوهش های ترکیبی (کمی و کیفی) قرار دارد. برای گردآوری اطلاعات از تصاویر ماهواره ای و مصاحبه های عمیق و نیمه ساختاریافته استفاده شده و تجزیه و تحلیل داده ها در دو بخش کمی و کیفی، با نرم افزارهای ArcGIS، ENVI و رویکرد تئوری بنیانی صورت گرفت. مشارکت کنندگان پژوهش در بخش کیفی شامل کارشناسان سازمان های مرتبط در امور شهری و روستایی (اعم از شهرداری، سازمان راه و شهرسازی، اداره کل منابع طبیعی، سازمان جهاد کشاورزی، استانداری، فرمانداری و...) بوده و روش نمونه گیری آن  به صورت غیرتصادفی است. در مرحله اول پژوهش، فضاهای تولیدشده در فاصله زمانی سال های 2000 تا 2014 در پنج کلاس مسکونی، صنعتی، سبز، فضاهای خالی و بایر و ارتباطی طبقه بندی شدند. مطابق نتایج، از سال 2000 تا 2014 حجم فضاهای سبز (730/37 درصد) و فضاهای خالی و بایر (031/34 درصد) روندی کاهشی داشته و در مقابل، بر میزان فضاهای مسکونی (448/24 درصد)، صنعتی (787/3 درصد) و شبکه های ارتباطی (00148/0 درصد) افزوده شده است. این وضعیت، روندی ناپایدار را در اکوسیستم منطقه نشان می دهد. در نتایج تحلیل کیفی، مؤلفه های نظام سرمایه داری، تنوع اقتصادی، حاشیه نشینی، سیاست های نوسازی، مدیریت ناکارآمد و ضعف قوانین به عنوان مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر تولید فضا در نواحی پیراشهری مشخص شدند. به طورکلی، نتایج این پژوهش، گرایش های سوداگرانه و رانت جویانه را در نواحی پیراشهری نشان داد.

پژوهش حاضر درصدد است با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و مطالعات کتابخانه ای سازوکار تأثیرگذاری قرآن کریم بر بنیان های فکری تمدن اسلامی را تبیین و بررسی کند. این پژوهش نشان می دهد که آیات قرآن کریم با تأثیر بر خردورزی و فطرت گرایی انسان ها، موجبات معرفت بخشی و تغییر نظام فکری عرب و پیدایش فرهنگ اسلامی را فراهم آورده و پیروی از کلام وحی زمینه ساز رشد و توسعة اقتصادی، دینی، علمی و هنری جامعة اسلامی و شکل گیری و حیات تمدن اسلامی در هزاره نخست هجری قمری شده است.

نو سلفیه، سید جمال و اتباع او، مهم ترین منادیان انحطاط تمدن اسلامی و لزوم بازسازی آن در فضای اهل سنت هستند. آنان با تکیه بر مفهوم «جاهلیت»، مدعی جاهلی بودن وضعیت امروز جهان اسلام بوده، و راه نجات آن را از این وضعیت انحطاط جاهلی، تکیه بر سنت های اصیل اسلامی عنوان می کنند. تلقی خاص این جریان از مفهوم جاهلیت، و جاهلی خواندن وضعیت فعلی جهان اسلام، سبب نوعی رویکرد خاص به دین و تمدن اسلامی شده است. رویکردی که به شدت منتقد وضعیت موجود بوده، و با نوعی تلقی صدر اسلامی از وضعیت موجود خواستار استفاده از سنت های سلف صالح در مواجه با این وضعیت است. این نوشتار مدعی است که این تلقی از جاهلیت صحیح نبوده، و عملاً موجب عدم فهم اسلام و تمدن اسلامی شده، و به جای تشکیل تمدن نوین اسلامی، عملاً باقی مانده تمدن اسلامی را نابود خواهد کرد.

نهضت تحریم تنباکو در شرایطی به وقوع پیوست که میان دو قدرت استعماری روس و انگلیس رقابت شدیدی بر سر ایران در جریان بود. انگلیس و روس هرکدام به میزان اهداف و منافعشان با نهضت تحریم تنباکو مرتبط بودند. انگلیس صاحب امتیاز رژی بود و روس که تلاش می کرد به منظور محدودسازی نفوذ انگلیس و احیای نفوذ از دست رفته خود مانع از به نتیجه رسیدن امتیاز رژی شود. این زمینه باعث شده برخی تحلیل گران نقش زیادی برای این رقابت در نهضت تحریم قائل شده، تا جایی که برخی نهضت تحریم را طرح مشخص و از پیش طراحی شده روس ها قلمداد می کنند. سؤال اصلی تحقیق این است که آیا رقابت روس و انگلیس در ایران به میزانی بوده که بتوان واقعه تحریم تنباکو را محصول آن دانست؟ آیا اساساً نهضت تحریم تنباکو به نحوی که اتفاق افتاد، می توانست اهداف و منافع روسیه را در تقابل با انگلیس تأمین کند. در این مقاله تلاش شده با روش تحلیلی تاریخی و به تکیه بر اسناد و منابع دسته اول، ابتدا کیفیت و کمیت این رقابت مورد بررسی قرار گیرد و میزان واقعی نفوذ روسیه مورد ارزیابی قرار گیرد و سپس با نگاه انتقادی به بررسی دیدگاه هایی بپردازد که نهضت تحریم تنباکو را برنامه روس ها برای تضعیف انگلیس معرفی می کنند.