علیرضا کوهکن

ایالات متحده آمریکا پس از فروپاشی اتحاد شوروی در جایگاه هژمون نظام بین الملل قرار گرفت و پس از رویداد تروریستی یازده سپتامبر 2001، به طور مستقیم به منطقه آسیای مرکزی وارد شد. دستگاه سیاست خارجی کاخ سفید در دوران رؤسای جمهوریِ جمهوری خواه و دموکرات این کشور از سال 1991 تاکنون، هدف های سیاسی، اقتصادی و امنیتی متعدد خود را بر اساس راهبرد کلان این کشور و با ابزارها و روش های متناسب پیگیری کرده است تا هژمونی جهانی آمریکا حفظ و تقویت شود. این نوشتار با مطالعه مقایسه ای سیاست خارجی آمریکا در دوران ریاست جمهوری «جرج دبلیو بوش» و «باراک اوباما» رؤسای جمهوری جمهوری خواه و دموکرات این کشور پس از یازده سپتامبر 2001، در پی یافتن پاسخ این پرسش اساسی است که سیاست خارجی ایالات متحده در برابر هر یک از پنج جمهوری قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان به طور خاص و کل این منطقه به عنوان محل رقابت قدرت های بزرگ منطقه ای و فرامنطقه ای، در دوران ریاست جمهوری بوش و اوباما چه تفاوت ها و شباهت هایی داشته است؟ نتیجه این مطالعه مقایسه ای که در بستر رهیافت نظری نوینی از نظریه کلان لیبرالیسم انجام شده حاکی از درستی این فرضیه است که تیم بوش یک جانبه گرایانه و بر اساس خوانشی تهاجمی از لیبرالیسم، تلاش کرده است هدف های واشنگتن را در آسیای مرکزی با ابزارهای سخت محقق کند. دولت اوباما برای تحقق همان هدف ها در قالب سازوکارهای جمعی و نهادهای بین المللی از ابزارهای نرم بهره گرفته و به صورت چندجانبه گرایانه، دیپلماسی محور و بر اساس خوانشی تدافعی از لیبرالیسم عمل کرده است.

انقلاب اسلامی ایران یکی از انقلاب های مهم جهان تلقی می شود که در زمینه دیپلماسی فرهنگی بر سایر کشورها تاثیرگذار است. یکی از کشورهای متاثر از انقلاب ایران، افغانستان بوده است که دارای اشتراکات عمیق سیاسی و فرهنگی با ایران می باشد. در این نوشتار به بررسی دیپلماسی فرهنگی ایران در افغانستان و تاثیرات در این زمینه پرداخته شده است. سوال اصلی در این پژوهش اینست که، جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری که ظرفیت های عظیم تمدنی و فرهنگی زیادی دارد و همچنین با اتکا به مؤلفه های دیپلماسی فرهنگی خود، چگونه می تواند در افغانستان عمل کند؟ که در پاسخ، فرضیه اصلی ما اینست که «جمهوری اسلامی ایران با داشتن اشتراکات تاریخی و ایجاد منافع جدید مشترک در زمینه دیپلماسی فرهنگی بر کشور افغانستان می تواند تاثیرات عمیق و مبتنی بر منافع ملی خود داشته باشد». روش تحقیق استفاده شده در مقاله، توصیفی -تحلیلی است همچنین مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای است.پرداختن به دیپلماسی فرهنگی، دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، فرصتها و چالشهای تحقق دیپلماسی فرهنگی ایران در افغانستان از اجزای این نوشتار است. در انتها به فرصت ها و چالش های جمهوری اسلامی ایران در زمینه دیپلماسی فرهنگی با کشور افغانستان پرداخته شده است. فرصت های مهم جمهوری اسلامی ایران در افغانستان ایجاد گروه های مشترک المنافع و پیشبرد استراتژی وابستگی متقابل است و مهمترین چالش های ما در این زمینه حضور نظامی آمریکا، اختلافات مذهبی و رقابت سایر قدرت ها و مسائل قومی در افغانستان می باشد.

یکی از مسائل بحث برانگیز در تمامیت ارضی کشورهای جهان، مسأله اختلافات ارضی و مرزی است. در جنوب شرق آسیا، بیشتر کشورها با چین بر سر مجموعه جزایر گوناگونی اختلاف دارند. از جمله این کشورها، کره جنوبی و ژاپن هستند. با کشف نفت و گاز در محدوده جزایر، تلاش ها برای حل این تنش ها تاکنون نافرجام باقی مانده است. از آنجا که کشورهایی مثل کره جنوبی توانایی مقابله با چین را ندارند؛ لذا با کمک گرفتن از آمریکا، باعث شدند نفوذ این کشور در منطقه افزوده شده و رقابت های تسلیحاتی به شدت بالا بگیرد و همین امر باعث افزایش بی ثباتی در منطقه شده است. با این توضیحات، سؤال اصلی مطرح شده در مقاله این است که تنش در روابط ژاپن و چین و کره جنوبی بر سر جزایر مورد مناقشه چه تاثیری به ثبات در شرق آسیا داشته است؟ به نظر می رسد تنش در روابط این کشورها بر سر جزایر مورد مناقشه باعث افزایش مسابقات تسلیحاتی و بی ثباتی و از طرف دیگر، باعث نفوذ قدرت های بزرگ؛ از جمله آمریکا در منطقه شده است. روش به کار رفته در مقاله، از حیث جمع آوری داده ها، شیوه تاریخی و اسنادی و از نظر تجزیه و تحلیل، شیوه تبیینی تحلیلی است. 

تا پیش از انقلاب اسلامی نظریه های انقلاب برای سرنگونی نظام حکومتی بیشتر بر روش های خشونت آمیز تأکید داشتند، درحالی که انقلاب اسلامی، انقلابی متکی بر وحدت و حضور ملت می باشد. انقلاب اسلامی ایران به عنوان انقلابی تمدن ساز، ضمن شناساندن حوزه معرفتی اسلام به جهانیان و معرفی منطق فکری خود که مبتنی بر خردباوری است، توانسته است با ویژگی هایی چون استعمارستیزی، حمایت از مظلومین و خوداتکایی، نقش ها و رسالت هایی را در قبال صلح جهانی برای خود طراحی کند. این انقلاب، علاوه بر ارائه فرا روایت و فراگفتمان مبتنی بر آرمان های عدالت و استقلال و آزادی که ریشه در رویکرد هستی شناسانه نظام فکری و اعتقادی اسلامی دارند، صلح مثبت را که به معنی استقرار نظام اجتماعی- انسانی که در بر دارنده سه مشخصه اصلی فقدان اعمال زور، آزادی فردی و برابری اجتماعی می باشد، در ایران مستقر ساخت. در این راستا این سوال مطرح می شود که انقلاب اسلامی چگونه به گسترش صلح مثبت منجر می شود؟ فرضیه مقاله این است که انقلاب اسلامی به دلیل ویژگی های ذاتی خود که در مقاله به تفصیل درباره آنها صحبت شده، به گسترش صلح مثبت منتج می گردد. به همین دلیل، با بررسی مفهوم صلح مثبت و ویژگی های اصلی انقلاب اسلامی سعی شده است تا درستی فرضیه نشان داده شود.

کشور ترکیه بعد از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه سیاست خارجی فعال منطقه ای را در کنار سیاست سنتی غرب گرایی خود در پیش گرفت و نشان داد که خواستار ایفای نقش فعالتری در منطقه است؛ اما همواره به دنبال منافع ملی خود است که به موازات منافع کشورهای غربی و اسراییل قرار می گیرد و نشان از این امر دارد که در نظام آنارشیک بین المللی ترکیه نیز خودیاری را که از اصول اساسی نظم آنارشیک است مدنظر قرار داده است. سوال اصلی این نوشتار عبارتست از اینکه سیاست خارجی ترکیه در زمان حزب عدالت و توسعه با کدام مدل نظری انطباق بیشتری دارد. بررسی های این مقاله نشان خواهد داد که با توجه به رفتارهای سیاسی ترکیه در عرصه بین المللی و منطقه ای در زمان حزب عدالت و توسعه، می توان نئورئالیسم را مناسب ترین چارچوب نظری برای مطالعه سیاست خارجی این کشور در نظر گرفت. این مقاله همچنین، نشان خواهد داد هرچند ترکیه در راستای تبدیل شدن به قدرت مسلط منطقه در حال تلاش است ولی با سیاست دو پهلوی حزب عدالت و توسعه و همچنین ناهمگنی کشور ترکیه با کشورهای منطقه کسب این هدف برای این کشور با مشکلات بسیاری همراه خواهد بود.

مقاله حاضر ضمن بررسی تحولات و جنبش های اعتراضی در جامعه عربستان به بررسی چرایی و ریشه های این اعتراض ها و چگونگی واکنش عربستان سعودی در قبال آن می پردازد. این بررسی نشان می دهد رژیم نئوپاتریمونیال عربستان سعودی به رغم بهره گیری از راهبرد چهاروجهی سرکوب- توزیع منابع مالی- ابزارهای مذهبی و کنترل فضای مجازی در قبال این جنبش ها، در بلندمدت نمی تواند از بروز تحولات بنیادین جلوگیری کند، چراکه به سبب آگاهی روزافزون جامعه، توان مندسازی نیروهای اجتماعی در عصر اطلاعات و همچنین پیوند جامعه مدنی عربستان با جامعه مدنی جهانی این جنبش ها از این قابلیت برخوردار خواهند بود تا ثبات رژیم سعودی را در بلندمدت با چالش جدی و فراگیر مواجه کنند.

لابی ارامنه یکی از لابی های قومی قدرتمند در ایالات متحده آمریکا است. تلاش اصلی سازمان های مختلف لابی ارامنه در ایالات متحده تاثیر گذاری بر سیاست خارجی ایالات متحده در جهت اهداف و مسائل مربوط به خودشان است. کمیته ملی ارامنه و مجمع ارامنه آمریکا دو سازمان اصلی لابی ارامنه هستند که سه هدف اصلی لابی ارامنه یعنی، شناسایی قتل عام ارامنه توسط امپراتوری عثمانی در سال های ۱۹۲۲-۱۹۱۵، شناسایی استقلال و خومختاری منطقه ناگورنو- قره باغ و دریافت کمک های مالی از ایالات متحده را دنبال می کنند. سیاست خارجی در ایالات متحده متاثر از عوامل و عناصر مختلفی است، لابی ها یکی این عناصر هستند که در چارچوب کلی گروه قرار می گیرند. بنابراین توضیح جایگاه گروه در سیاست خارجی ایالات متحده ضرورت می یابد؛ که تحقیق حاضر این مبحث را با نظریه گروه در ایالات متحده ارائه شده توسط آرتور بنتلی توضیح می دهد.

سیاست آمریکا در قبال کوبا از سال 1962 تا 2014 ثابت مانده و این امر با وجود تغییرات متعددی است که سیاست این کشور و همچنین نظام سیاسی بین الملل در طول این سال ها داشته است. صاحب نظران یکی از مهم ترین علل این امر را قدرت لابی کوبا در آمریکا می دانند. منابع قدرت لابی کوبا و نحوه شکل گیری آن، سیاست های اتخاذ شده توسط لابی کوبا و مهم ترین موفقیت های عملی این لابی در عرصه سیاست خارجی آمریکا، علت اهمیت لابی کوبا و کوبایی تباران در سیاست داخلی آمریکا، سیاست های کنونی آمریکا در خصوص کوبا و همچنین چشم انداز لابی کوبا، مطالبی است که در این نوشتار بررسی می شود. در انتها نیز نتیجه این بررسی ها به صورت خلاصه بیان می شود. واقعیت این است که گروه کوچک کوبایی تباران با انسجام درونی و پیگیری هدفی واحد توانسته اند بر سیاست آمریکا در قبال کوبا اثر چشمگیری بگذارند و آن را به سمت منافع خود هدایت کنند.

با شروع بحران سیاسی در سوریه، بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای بر اساس منافع خود جهت گیری های مختلفی را در رابطه با این کشور، که از اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک خاصی در منطقه خاورمیانه برخوردار است، اتخاذ نموده اند. در این میان تلاش پیگیر برخی دولت ها برای اعمال فشار و ساقط کردن حکومت اسد، از جلوه های بارز تحولات سوریه محسوب می شود که بر پیچیدگی اوضاع این کشور افزوده است. در میان بازیگران منطقه ای، عربستان سعودی با توجه به استراتژی سیاست خارجی اش، که بخشی از آن را مهار و جلوگیری از نفوذ ایران در منطقه تشکیل می دهد، نقش بارزی در تحولات این کشور ایفا نموده است و اقدامات گسترده ای، از حمایت مالی و معنوی از شورشیان القاعده گرفته تا مشارکت فعال در محور غربی – عربی در جهت متقاعدکردن دیگر کشورها برای حمایت از مخالفان حکومت سوریه، و در نهایت تلاش بی وقفه برای حمله به این کشور انجام داده است. این مقاله ضمن بررسی سیاست خارجی عربستان، به منافع و تلاش های گسترده این کشور در تحولات داخلی سوریه می پردازد. نتیجه این بررسی نشان می دهد عربستان سعودی با هدف ارتقای جایگاه منطقه ای خود وارد بحران سوریه شده است و در همین راستا سیاست هایی اتخاذ کرده است که در آینده موجب صدمه به منافع بلندمدت این کشور خواهد شد.

دیپلماسی عمومی از جدیدترین روش های سنت کهن روابط دیپلماتیک است که سعی دارد افکار نخبگان و عموم مردم جامعه هدف را در جهت منافع ملی کشور به کار گیرنده آن تحت تأثیر قرار دهد. در منطقه آسیای جنوب غربی، عربستان سعودی از مهم ترین کشورهایی است که برای سیاست گذاری و تأثیر گذاری بر اذهان عمومی از دیپلماسی عمومی استفاده می کند. هدف پژوهش حاضر بررسی چگونگی استفاده عربستان از ابزار دیپلماسی عمومی برای دست یافتن به اهداف سیاست خارجی خود است. از این پژوهش در چارچوب نظریه سازه انگاری و با استفاده از روش توصیفی تحلیلی این نتیجه حاصل می شود که عربستان سعودی برای رسیدن به اهدافش در سیاست خارجی با استفاده از ابزارهای دیپلماسی عمومی خود مانند حج، وجود حرمین شریفین، مدارس مذهبی و دانشگاه ها، رسانه های تصویری، که العربیه مهم ترین آن هاست، و همچنین سازمان های اجتماعی و حکومتی مانند سازمان رابط العالم الاسلامی و سازمان بین المللی امداد اسلامی سعی داشته تا خود را به جایگاه رهبری جهان عرب و جهان اسلام برساند و در چندین حوزه جغرافیایی در این زمینه موفق شده است.

سیاست خارجی آمریکا به صورت یک تعامل پیچیده میان گروه های ذی نفوذ، لابی ها، سیاستمداران و تصمیم گیران حاکم تنظیم می شود که در این روند نقش لابی ها بسیار پررنگ و مهم است. به همین جهت، اکثر گروه های ذی نفع دارای لابی هایی در آمریکا هستند. اما ایرانیان از وجود یک لابی قدرتمند بی بهره اند. سؤال اصلی این نوشتار، چرایی نبود یک لابی موثر ایرانی در آمریکاست. در پاسخ به این سؤال، دو دسته پاسخ وجود دارد که یکی مربوط به وضعیت و مشکلات ایرانی تباران ساکن آمریکا و دیگری مربوط به عملکرد جمهوری اسلامی است. بخش نخست، پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه ای و بخش دوم بر اساس پیمایشی است که با استفاده از نظرات مسئولان ارشد ایرانی به انجام رسیده است. بر اساس نتایج این نوشتار، اکثر موانع موجود بر سر راه ایجاد یک لابی قدرتمند ایرانی که منافع ایران را در آمریکا پیگیری کند به صورتی است که با برنامه ریزی صحیح و داشتن ساختاری منسجم می توان آنها را از پیش رو برداشت و در جهت تغییر سیاست آمریکا نسبت به ایران حرکت نمود.