محمد فرضی پوریان

قرآن کریم در آیه 56 سوره ذاریات هدف از خلقت جن و انس را عبادت خدا معرفی می کند. مسئله این پژوهش این است که عدلیه با استناد به این آیه، هدف خداوند از خلقت انسان را عبادت خدا می داند است. اما فخر رازی در تفسیر این آیه می گوید: چون خداوند کامل و بی نیاز است، هیچ هدفی از فعل خود ندارد، لذا «لام» در «لِیَعْبُدُون» لام عاقبت است و اگر هم لام غرض باشد، به معنای هدف حقیقی نیست و تنها دال بر هدف مجازی است. در این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی و کتابخانه ای به بررسی نظر فخر رازی می پردازیم. یافته های تحقیق نشان می دهد که هدف خداوند به فعلش برمی گردد، یعنی خداوند جن و انس را خلق کرد تا با بندگی به رشد و تعالی برسند. مجازی بودن غرض نیز قابل قبول نیست، زیرا اصل بر حقیقی بودن معنای جمله است. در نتیجه تفسیر فخر رازی از آیه صحیح نیست و بر مبنای پیش فرض و مبنای کلامی او بوده است.

یکی از مهم ترین مسائلی که ذهن بشر را به خود مشغول کرده مساله شناخت خداوند متعال و صفات او است. در این میان رابطه خداوند با مخلوقات، یکی از چالش های مهم علوم عقلی بوده و حکما، متکلمان و عرفا در رابطه با آن اظهار نظر کرده اند. پیروان حکمت متعالیه «تشکیک در وجود» را پذیرفته و عرفا «وحدت وجود» را مطرح کرده اند. در این نوشتار تلاش می شود با روش تحقیقی- توصیفی و کتابخانه ای پاسخ به این سوال از منظر روایات بررسی شود. آنان در رابطه با ذات حق فرموده اند: «خداوند داخل در اشیا است، نه به صورت ممزوج شدن؛ و خارج از آنان است، نه به صورت مباینت و جدایی.» لذا در ابتدای امر تحلیل شارحان حدیث را نقل کرده سپس نتیجه گرفته ایم که این سخن دو معنای ثبوتی و سلبی دارد، معنای ثبوتی آن قابل درک نیست مگر با شهود، و معنای سلبی به معنای نفی جسمانیت از خداوند متعال و احاطه علمی و سیطره وجودی بر تمام موجودات است.

یکی مهم ترین قواعد علم کلام که زیربنای بسیاری از قواعد و مسائل این علم می باشد، قاعده «حسن و قبح عقلی» است. پذیرش این قاعده تاثیر بسزایی در نگرش ما به جهان هستی، خداشناسی و دیگر مسائل مهم کلامی دارد. متکلمان مسلمان درباره آن دو دیدگاه دارند. عدلیه(اعم از معتزله و امامیه) آن را پذیرفته و معتقدند حسن و قبح افعال، ذاتی است و عقل و فطرت آدمی بدون در نظر گرفتن هر چیز دیگری آن ها را درک می کند؛ اما اشاعره عقلی بودن آن را منکر شده و بر این باورند که بیان شارع حسن و قبح را سامان می دهد. در این نوشتار تلاش می کنیم با روشی تحلیلی-توصیفی و کتابخانه ای، این قاعده را از منظر روایات معصومین(علیهم السلام) بررسی کنیم و روشن سازیم که آیا خود قاعده یا مضمون آن در روایات بیان شده است یا خیر؟ بر اساسِ یافته های این پژوهش، معصومین به این مسئله پرداخته اند و روایات گاهی با صراحت و گاهی به صورت ضمنی، بر حُسن و قُبح عقلی دلالت دارند. در این مقاله به تبیین آن روایات خواهیم پرداخت.

یکی از مهم ترین قواعد علم کلام که زیربنای بسیاری از قواعد و مسائل این علم می باشد، قاعده «حسن و قبح» است. پذیرش یا عدم پذیرش این قاعده تاثیر بسزایی در نگرش ما به جهان هستی، خداشناسی و دیگر مسائل مهم کلامی دارد. در این نوشتار تلاش می شود با روش تحلیلی، توصیفی و کتابخانه ای، تنها حسن و قبح ذاتی افعال(مقام ثبوت) را از منظر قرآن کریم بررسی کرده و به آیاتی پرداخته شود که در مقام ثبوت به خود قاعده یا مضمون آن اشاره دارند و تا به حال در کتب کلامی و مقالات منتشر شده مورد تحلیل قرار نگرفته اند. نتیجه پژوهش نشان می دهد در قرآن کریم آیه ای که به صراحت بر قاعده دلالت کند یافت نمی شود، اما به صورت ضمنی در دو مقام تکوین و تشریع به آن پرداخته است. در مقام تکوین هدف و غرض خود از خلقت و در مقام تشریع نیز غرض و هدف خود از تشریع احکام را بیان کرده که با دلالت التزامی می تواند دال بر قاعده حسن و قبح ذاتی افعال باشد.