سید محمد فدوی

بی شک با توجه به آنکه انگاره های شکل گرفته در هر تمدنی ریشه در اعتقادات و تفکرات آن دوران دارد و از طرفی رمزگشایی هنرِ برآمده از این اعتقادات، بدون شناخت این باور ها ممکن نیست، در این مقاله کوشش شد تا با تعمق در یکی از کهن ترین باورهای بشری به نام"" آیین ور""، چگونگیِ نمادپردازیِ این تفکر را در هنر تصویرگری ایرانی بازجست. این باور کهن، گونه ای از داوری و آزمون است که در محاکمات پیچیده صورت میپذیرفت و آن جا که به دلیل کم بودن قراین و مدارک، قضاوت ناممکن مینمود از عناصر طبیعت استعانت جسته میشد. در میان روایاتی که دربردارنده مضامین ور هستند،"" گذر سیاوش از آتش"" یکی از نام آشناترین آنهاست و به همین جهت در این نوشتار یک نگاره با این مضمون مورد تحلیل قرار گرفت و چگونگیِ تجلیِ باور ور در آن بررسی و تلاش شد تا با رمزگشایی اعتقاد به آیین ور و جایگاه آتش در دوران کهن به روش تحقیق کیفی و مقایسه ای به شناختی هرچه عمیق تر از نوع نگرش اداور گذشته و بالخص هنرمندِ نگارگر دست یافت. نتیجه آن که شاید ریشه های باور ور در طول تاریخ رنگ باخته باشد، اما تجلی آن در هنر تصویرگری، همواره به صورت یک سنت باقی مانده است.

هنر از جمله ارزنده ترین پدیده های عالم و جلوه گاه روح زیبایی طلب انسان در قالب ساختاری محسوس است .این موهبت الهی از هبوط انسان بر کره خاکی و شروع زندگی زمینیش ‘ وسیله ای برای التیام دردها ‘ بیان رنجها و آلام ناشی از هجراتش بوده است وزیبایی شناسی اصل هنر است. عشق به زیبایی درخمیره انسانی سرشته شده و انسان خلیفهالله است و وارث او بر روی زمین و بر اساس حدیث شریف نبوی "خداوندزیباست و زیبایی را دوست می دارد".عشق به زیبایی در روح و جان انسان نهاده شده است. از این جهت او در خلق هنر می کوشد. «آنچه هست را به سود آنچه که باید باشد تعدیل نماید. ما این هنر را جلوه گاه تعهد و به وجود آورنده آن را هنرمند متعهد می نامیم» هنر که زاییده نوابغ سازنده آن است در گذر زمان هیچگاه به گونه ای ثابت ویکنواخت رخ ننموده است‘ و عواملی چون نوع زیست‘ محیط‘ جهان بینی وحکومتها ‘ باعث شده است که شیوه عرضه آن به صور گوناگون باشد. لذا با نگرش عمیق و آگاهانه نسبت به کم وکیف این عوامل و دیگر پدیده ها و توجه به سیر تحول تاریخی اندیشه های همواره دو نوع گرایش هنری کاملا متفاوت از نظر موضوع ومحتوا متصور است. نوع اول هنر دینی والهی و نوع دوم هنر غیره دینی . باید توجه داشت که بر این باور نیستیم که هنری که در ذات خود دینی والهی وهنر دیگر غیر دینی است. بلکه عقیده بر این است که هنر ذاتا مقدس و الهی است وهنری که بتوان ان راذاتا غیر معنوی و غیر دینی شناخت وجود ندارد . اما آنچه موجب امتیاز می شود همان طور که بیان شد موضوع و محتوای آثار است که تأثیر متفاوتی می گذارد.

پژوهش حاضر تلاش دارد ضمن بررسی تخصصی تعاریف و چگونگی پیدایش هنر تصویرسازی ، تفاوت های این رشته تخصصی هنر را با دیگر رشته ها و سیر تحول آن را در ابتدای تاریخ بیان نماید. تصویر سازی هنری است که در طول تاریخ تا عصر حاضر بیش از رشته های هنری دیگر گسترش یافته و کاربردهای گوناگونی پیدا کرده است. بررسی آثار تصویرسازی به جا مانده از دورترین اعصار تاریخ تاکنون به ویژه دوران پیش از تاریخ، ما را با وضعیت روان شناختی ، مسائل فرهنگی و اعتقادی و روابط اجتماعی جوامع بشری آشنا می سازد. وسعت دامنه تأثیرگذاری این رشته هنری بر مخاطبین از شروع زندگی انسان در غار تاکنون از ویژگی های بارز آن است. تأسیس مقطع کارشناسی ارشد در سه دهه گذشته در دانشگاه های معتبر جهان و نیز دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران ، اهمیت پژوهش در خصوص این رشته تخصصی را بیش از پیش مشخص می سازد.

در این مقاله تلاش گردیده به طور اجمالی در خصوص سیر تحول هنر تصویرسازی ((Illustration در صدر اسلام و علل افت و خیز آن در آن دوره بیان شود؛ انبوه آثار تصویرسازی شده به دست آمده درطول تاریخ دین مبین اسلام، و بیان مطالب مختلف ضد و نقیض در باب حرمت یا عدم حرمت آن لزوم بررسی مکرر موضوع را می طلبد. در حال حاضر علیرغم وجود مباحث استدلالی و نیز فتاوای دینی مثبت در خصوص لزوم بهره گیری از شیوه های مختلف هنری جهت تنویر افکار عمومی، در خصوص حقایق تاریخی اسلام و نیز بیان مفاهیم علمی، ادبی و اجتماعی، شاهد اظهار نظر تعداد اندکی از افرادی هستیم که همواره از دین پدیده ای سخت و غامض می سازند و جامعه اسلامی را نسبت به شیوه های مفید و مؤثر به شک و تردید می اندازند.

بررسی عواملی که در بروز و بسط قوای خلاقه مؤثر واقع می شوند، خلق آثار بدیع و ماندگار هنری را با تکیه بر روش ها و ایده های نوین سازمان دهی می نمایند. عنصر خلاقیت، در نهاد افرادی که دارای شرایطی معمول و معقول می باشند قابلیت شکل گیری و پردازش است. خلاقیت در انسان ها فرایندی اکتسابی و امری بالقوه است. بررسی های روان شناختی بر این گفتار صحه می گذارند که جهت تقویت قوای خلاقه، کسب آگاهی و مهارت از طریق آموزش و همچنین به دست آوردن تجربه جهت تحقق این امر، اصلی لازم است. داشتن مؤلفه هایی چون ذوق، انگیزه، استعداد، تجربه، هوش و حافظه ی تصویری برای تمامی افراد ی که در حوزه های هنری فعالیت می کنند اگر چه لازم است، اما کافی نیست. در این بین وجود این عنصر در آثار هنرمندان تصویرگر بسیار حائز اهمیت می باشد، زیرا خروجی یک اثر تصویرسازانه به عنوان یک راوی بصری با طیف وسیعی از مخاطبین در سنین مختلف و ویژ گی های گوناگون در ارتباط خواهد بود. این ارتباط اگر با رویکردی مطالعه شده همراه باشد بی شک خاطره ای به یاد ماندنی را برای مخاطبین اثر به همراه خواهد داشت. هدف از این پژوهش آمادگی و پرورش ذهن و قوای تخیل برای علاقه مندان به رشته ی تصویرسازی است. مطالعه این پژوهش می تواند به آنان کمک کند تا به تصورات و ایده های ذهنی خویش عینیت ببخشند و کاوش های بصری تازه ای را تجربه نمایند. در مطالعه و بررسی این پژوهش با استفاده از مستندات کتابخانه ای و میدانی برای گردآوری اطلاعات و در موارد لازم از منابع اینترنتی بهره گرفته شده است. نتیجه ی این تحقیق نشان می دهد که هنرمندان برای بروز ادراکات درونی خویش باید بستری مناسب جهت پرورش قوای خلاق و دانش ایده پردازی ایجاد نمایند.

شیگئو فوکودا از نوابغ طراحی گرافیک ژاپن در زمان معاصر است. این هنرمند به منظور افزایش تأثیر مضاعف در مخاطبان آثارش، فرم ها و اشکال را به گونه ای با یکدیگر ترکیب کرده است که دارای روابط پیچیده، غیرواقعی و غیرقابل تصور باشند و ذهن مخاطب را درگیر خود سازند. این مقاله بر مبنای روش تطبیقی- تحلیلی به بررسی پوسترهای این هنرمند پرداخته و این فرضیه را مطرح می سازد که فوکودا از روش های مختلف تکنیک خطای دید که عبارتند از تصاویر دو پهلو، بافت های دو پهلو، تصاویر دو پهلوی سه بعدی، تصاویر غیرممکن، تداخل شکل و زمینه و تصاویر متداخل کمک گرفته و توانسته تصاویری مبهم و گمراه کننده ایجاد نماید. در جهت اثبات فرضیه، در ابتدا خطای باصره ی هندسی و تصویری توضیح داده شده و در ادامه انواع روش های خطای دید معرفی و با پوسترهای فوکودا مورد قیاس قرار گرفته اند. در این مقایسه سعی شده توضیحات مربوط به نحوه ی استفاده ی هنرمند از روش های مذکور در فرآیند طراحی به صورت آموزشی و کاربردی ارائه گردند تا بتواند مورد استفاده طراحان قرار گیرد. نتایج حاصله نشان داد که طراح، بیشتر از فن فضای مثبت و منفی و روابط تصویر و زمینه استفاده نموده و در بعضی موارد نیز با ایجاد روابط غیر منطقی بین پاره خط های یک چند وجهی باعث ایجاد شگرد بصری در آثارش شده است.

مدرسه باوهاوس یکی از پیشتازان هنر مدرن بود که بین سال های 1919 تا 1933 میلادی در آلمان فعالیت می کرد نقش مهمی در برقراری پیوند میان هنر و صنعت ایفا کرد. آثار گوناگونی در رشته های مختلف هنر و طراحی از این مدرسه بر جای مانده است؛ از جمله ی این آثار، طراحی گرافیک باوهاوس، در دوران خود، جزء آثار پیشتاز محسوب می شده است. نگارندگان در این مقاله در پی آن هستند تا ویژگی های بصری آثار طراحی گرافیک شاخص مدرسه باوهاوس را بررسی نمایند. در این راستا، آثار در حوزه های طراحی مهر مدرسه، طراحی حروف، طراحی جلد، صفحه آرایی، پوستر، بروشور، گرافیک محیطی، چاپ و صحافی کتاب، طراحی کارت پستال، دعوتنامه و اوراق اداری، با استفاده از منابع کتابخانه ای جمع آوری و مطرح گردیده است. با بررسی این آثار به روش توصیفی-تحلیلی، مهم ترین ویژگی های بصری مشترک آنها از جمله طراحی و استفاده از حروف بدون سریف، استفاده از حروف کوچک لاتین، رنگ های اولیه چاپی، ساختار هندسی، ایجاد نظم در قالب نامتقارن، گریدبندی و پرهیز از تزیینات مشخص شد. آثار باوهاوس و سبک آن در طراحی گرافیک، دستاورد قابل توجهی در حوزه تایپوگرافی نوین پدیدآورد و زمینه ساز پیدایش جنبش های مدرن طراحی گرافیک مانند سبک سوئیس در طراحی پوستر شد که تاکنون نیز آثار آن مشاهده می گردد.

نقش مؤثّر دیوسکوریدس ( حکیم یونانی )، مؤلّف کتاب الحشایش در تاریخ علم گیاه شناسی و جانورشناسی اسلامی زمینه ساز ترجمه های متعدّد از کتاب او در جهان اسلام و در ادامه آن استنساخ های متعدّد از این کتاب در گذر زمان شده است. در بیشتر این نسخه ها، نگاره هایی مرتبط، متن علمی را همراهی می کنند. هنرمندان تصویرساز در اعصار مختلف ضمن تعهّد به متن و نگاره های پیش از خود تا حدودی سلیقه زیبایی شناسی دوره خود را نمایندگی کرده اند. توجّه انسان عهد صفوی به مفردات دارویی و پزشکی قدیم و همچنین پیشرفت در حوزه کتاب آرایی و تصویرسازی منجر به فراهم آمدن نسخه شاهانه الحشایش کاخ گلستان( منوچهرخان ) شده است. نسخه کاخ گلستان به عنوان نفیس ترین و آخرین نسخه از ترجمه عربی الحشایش (البته تا زمان نگارش این مقاله) جایگاه منحصربه فردی در تاریخ تصویرسازی علمی جهان اسلام دارد. و محمّدباقر حافظ، به دستور منوچهرخان بیگلربیگی ( والی مشهد )، طیّ شش ماه از روی یک نسخه قدیمی بازنویسی و تصاویر آن به وسیله ملک حسین اصفهانی بازنگاری گردیده و سرانجام در عصر روز جمعه سوم ماه مبارک رمضان سال 1038 به پایان رسیده است. نگارنده از طریق مطالعه تطبیقی نسخه ها در کنار توصیف و تحلیل تاریخی تصاویر به نتایج تحقیق دست یافته است.

سلسله ی صفویان با روی کار آمدن شاه عبّاس اوج اقتدار خود را تجربه کرد. تقویت و تحکیم هنر در این دوره به علّت تداوم جوانبِ فرهنگی و عمر طولانی حکومت صفویه و هم چنین حمایت فوق العاده از هنرمندان توسّط دربار، صورت پذیرفت. شهر مشهد در دوران حکمرانی قرچغای خان و نوادگانش با پیشرفت های قابل تأمّلی در عرصه های سیاسی، فرهنگی و هنری همراه بود و منوچهرخان و فرزندش قرچغای خان دوم از حامیان برجسته ی هنرهای مکتوب قرن یازدهم ه .ق در شهر مشهد بودند. نسخه ی الحشایش منوچهرخان با 833  صفحه نگاره ی رنگین از جمله نفیس ترین کتاب های مصوّر علمی در عهد صفوی است که بنا به سفارش و حمایت منوچهرخان، والی مشهد، در عصر روز جمعه سوم ماه مبارک رمضان سال 1038 ه .ق به اتمام رسید. استنساخ کتاب برعهده ی محمّدباقرالحافظ خوشنویس مبرّز آن روزگار و به استثناء یک تصویر، صورۃ الکسفرۃ (صفحه 195 کتاب)، که در پایین تصویر آمده است: «عمل ملک حسین اصفهانی»، دیگر تصاویر این نسخه فاقد هرگونه امضاء می باشند.  در بخش نخست این مقاله به بررسی تاریخی دوران قرچغای خان و نوادگانش پرداخته و در بخش بعدی، حمایت های ایشان از هنرهای مکتوبِ خلق شده در شهر مشهد به ویژه نسخه ی الحشایش را مورد مداقّه قرار می دهیم.

محراب های گچبری ایران از نظر هنری و سابقه ی تاریخی دارای جایگاه ویژه ای هستند. مدیریت و ساماندهی این محراب ها که بیشتر مربوط به قرون ششم تا هشتم هجری قمری می باشند، توسط هنرمندانی رقم خورده که اوج هنر خود را در تزیین مکانی به کار گرفته اند که محل خضوع و خشوع انسان در برابر خالق بزرگ است. سبک های متنوع چه در شیوه اجرا و چه در ابداع کتیبه ها و نقوش که بعضاً سابقه ی نقوش ساسانی در آنها عینیت دارد، جزء شاهکارهای هنری به حساب آمده که بخش عمده ای از آنها در مناطق مرکزی ایران پخش هستند. در این مقاله که به صورت میدانی و کتابخانه ای کار شده است، دو نمونه تاریخی ارزشمند شهرستان ابرکوه در استان یزد شامل محراب مسجد جامع ابرکوه، مربوط به قرن هشتم هجری قمری و بقعه پیر حمزه سبزه پوش یا عزیز الدین نسفی متعلق به قرن ششم هجری، مورد بررسی قرار گرفته و تفاوت ها و شباهت ها را مورد تحقیق قرار داده ایم. با توجه به فاصله دویست ساله دو محراب و قرار داشتن در موقعیت جغرافیایی واحد، تزیینات انجام شده در این دو محراب می تواند ما را در شناخت ویژ گی های زیبایی شناسانه این دوره ها یاری دهد.