مهرنوش فخارزاده

حوزه رایانه و فناوریِ اطلاعات یکی از حوزه هایی است که متخصّصان فرهنگستان زبان و ادب فارسی را بر آن داشته تا به منظور رعایت اصول موضوعهحفظ زبان فارسی و در جهت بقای زبان فارسی به عنوان زبان علم، به واژه گزینی سازمان یافته و روشمند مبادرت ورزند. تحقیق حاضر شامل دو بخش می باشد. بخش اول به بررسی فرایندهای معادل یابی فرهنگستان در حوزه رایانه و فناوری اطلاعات می پردازد که از جمله این فرایندها: واژه قرضی، ترجمه قرضی، تعبیر قرضی، ترجمه و تعبیر قرضی ، تغییر قرضی و واژه سازی می باشد. در این میان فرایندهای معادل یابی بر اساس ترجمه و تعبیر قرضی و همچنین واژه سازی از فراوانی بیشتری نسبت به دیگر فرایندها برخوردار بوده است. در بخش دوم تحقیق واژه ها و اصطلاحات تخصّصی کاربردی در آموزش رایانه و فناوری اطلاعات مصّوب فرهنگستان با واژه ها واصطلاحات به کار برده شده در کتب آموزش رایانه و فناوریِ اطلاعات مقایسه شدند. میزان پذیرش مطلق معادل هایِ مصّوب فرهنگستان در این حوزه کمتر از یک سوم واژگان و میزان پذیرش نسبی واژگان مصّوب بسیار کم است، امّا بیش از نیمی از معادل های مصّوب حتی یک بار نیز در این کتب به کارنرفته اند.

تبادلات بین المللی ترجمه، دارای ساختار مرکز حاشیه است. برخی زبان ها در مرکز و برخی دیگر در حاشیۀ این ساختار جای می گیرند. ترجمة ادبیات در سراسر جهان غالباً از زبان های مرکزی به زبان های حاشیه ای در جریان است. شمار زیادی از پژوهش ها، در بررسی جایگاه زبان های متفاوت در نظام بین المللی ترجمه، به جریان ترجمه ای را از زبان های مرکزی به زبان های حاشیه ای پرداخته اند. بنابراین جای بررسی جریان ترجمه ای از زبان های حاشیه به زبان های مرکزی، همچون روسی، در ادبیات این حوزه خالی است. لذا پژوهش پیشِ رو در پی آن است تا با استفاده از رویکرد سری زمانی، به تحولات جریان ترجمه ای از سال 1997 تا 2010 بپردازد. علت استفاده از رویکرد سری زمانی توانِ آن در آشکارسازی الگوهای پنهان در دل داده های زمان مند است. با استفاده از دادگان موجود در سایت یونسکو، یافته ها نشان دادند که در مجموع روند نزولی بر جریان ترجمه از فارسی به روسی حاکم بوده است. ضمناً، تحلیل ها بیانگر دو الگوی معنادار بودند؛ یک روند کاهشی در دهۀ نود و یک دورۀ افزایش-کاهش در بین سال های 2003 تا 2009. نگارندگان پس از دستیابی به این یافته ها، با استفاده از عوامل مؤثر در نظام جهانی ترجمه، در صدد تبین این الگوها بر آمدند.

در مطالعات مترجم، مطالعه سبک ترجمه ای مترجمان، به ویژه از دیدگاه جامعه شناسی، حوزه ای توسعه نیافته است؛ بنابراین، پژوهش حاضر، نظریّه «عمل بوردیو» را به عنوان چارچوب نظری جامعه شناسی جهت مطالعه نمود های عادتواره مترجم به کار گرفته است. بدین منظور در ابتدا، پیکره ای موازی از دو کتاب Moby- Dick; or The Whale وTo the Lighthouse و دو ترجمه از هر یک از این دو کتاب با شیوه نمونه گیری تصادفی ایجاد شد. یکی از ترجمه های هر دو کتاب توسط صالح حسینی انجام شده است. نمونه ها با بررسی دقیق خروجی های نرم افزار «انت کانک»، در سطوح ساختواژه ، انتخاب واژگان و عبارات مطالعه شدند و نسبت «نوع-واژه» به «نماد-واژه» محاسبه شد. افزون بر این، به منظور تأیید یا رد یافته ها، مصاحبه ای نیمه ساختارمند با صالح حسینی انجام شد. نتایج نشان داد که ابعاد مختلف سبک ترجمه ای صالح حسینی از جمله گرایش به استفاده از واژگان عربی و ادبی کهن، گرایش به استفاده از ساختواژه های متنوّع و آرایه هایی چون تتابع اضافات، می تواند گواهی بر عادتواره ترجمه ای وی باشد که از طریق میدان هایی که صالح حسینی در آنها به سر برده و موضعی که در آن میادین داشته است، قابل تبیین هستند. میدان ها، تجربیات زندگی و ارتباطات صالح حسینی با کنشگران متعدّد، سبک وی را در ترجمه شکل داده اند و می توان آن سبک خاص را سبک کهن گرای صالح حسینی نامید.

رشد سریع فناوری بازار محصولات دیداری شنیداری و ترجمه آن ها را متحول ساخته است. این امر، با فراهم آوردن شرایط تعاملی میان مصرف کنندگان، تولیدکنندگان، مترجمان و صداپیشگان، باعث توجهِ بیشتر پژوهشگران به مصرف کنندگان و تجارب آن ها شده است. از این رو، پژوهش حاضر در نظر دارد، با رویکرد وب نگاری، مضامین نهفته در دیدگاه مصرف کنندگانِ پویانمایی های دوبله شده در ایران را تحلیل نماید. بدین منظور دوازده پویانمایی انتخاب و دیدگاه های مصرف کنندگان در ارتباط با آن ها، از چند میدان پژوهش، گردآوری، پالایش و تحلیل شدند. برای تأیید مضامین و افزایش اطمینان پذیریِ پژوهش، با هفت شرکت کننده مصاحبه های نیمه ساختارمندی انجام شد. سه مضمون کلی انتظارات، انگیزه ها و رفتار مصرف کنندگان از هفت مضمون اولیه بدست آمدند. مضامین فرعی عبارت بودند از: رؤیت پذیری صداپیشه، مسرت طلبی، برندگزینی، به روزبودگی، دست نخوردگی، خودتعیین گری و مقیدسازی فرهنگی.

عاملیت و آزادیِ عمل خودمترجمان در دو دهه اخیر توجه صاحب نظران حوزه مطالعات ترجمه را به خود معطوف کرده است، اما نمود این اختیار عمل در آثار خودترجمه شده به خوبی موشکافی نشده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با بررسی یک اثر خودترجمه از یک نویسنده/ مترجم ایرانی، حسن کامشاد، به تظاهر بیرونی آزادی عمل خودمترجم در ترجمه اثری در ژانر غیر داستانی بپردازد. بدین منظور، با استفاده از رویکرد کیفی و تلفیق آن با شیوه زبان شناسی پیکره ای نسخه انگلیسی کتاب Modern Persian Prose Literature و خودترجمه فارسی آن با عنوان پایه گذاران نثر جدید فارسی انتخاب شد و در سطح «پیرا متنی» و «متنی» مورد تحلیل قرار گرفت. یافته ها حاکی از آن بود که آزادی عمل خودمترجم می تواند به صورت پنج نوع رفتارهای ترجمه ای بروز نماید: اضافه سازی در پیرامتن و متن، حذف و کوتاه سازی در پیرامتن و متن، بومی سازی، تنوع و تخصیص و اصلاح سازی. می توان این گونه برداشت کرد که بروز این رفتارهای ترجمه ای تا حد زیادی در ارتباط با حس مالکیت نویسنده به متنی است که ترجمه می کند. کامشاد به عنوان مالک متن اصلی، از اختیار عمل و آزادی خود نهایتِ استفاده را کرده تا مخاطب فارسی زبان را از ابتدا تا انتهای متن با خود همراه نگاه دارد؛ بنابراین خودمترجم مفهوم «وفاداری» را در حوزه خودترجمه دست خوش تغییرات زیادی می کند. نه تنها حس مالکیت متن تألیف و ترجمه شده، بلکه شناخت عمیق مخاطبان اثر و سطح دانش آنان می توانند دلایلی بر این رفتارهای ترجمه ای باشند.

در دو دهه گذشته، حوزه مطالعات ترجمه به طرز روزافزونی از مطالعه مترجم به مخاطب ترجمه تغییرموضع داده است. پیشرفت های فناوری و ظهور نسل جدید وب، تولید محتوای کاربرساخته و محتوای ترجمه شده توسط کاربرها و مترجمان غیرحرفه ای را امکان پذیرساخته است. هدف از پژوهش حاضر بررسی ویژگی های جمعیت شناختی و ترجیحات خوانندگان ترجمه داستان های هوادارساخته به زبان فارسی است که در شبکه های اجتماعی منتشرمی شوند. با روش پیمایش کمّی و کیفی برخط ، پرسشنامه ای با 16 گویه تنظیم و به صورت گوگل فرم به 150 نفر از خوانندگان ارسال شد. تحلیل اطلاعات با روش تحلیل مضامین استنتاجی انجام شد. نتایج نشان دادند که خوانندگان داستان های هوادارساخته ترجمه شده در ایران غالبا دختران جوان و نوجوان دبیرستانی هستند که این داستان ها را در کانال های تلگرامی و واتپد می خوانند. خوانندگان با این داستان ها آشنایی چند ساله دارند و این آشنایی بیشتر بواسطه دوستان یا به دنبال مطالعه مطالب دیگر در پلتفرم های رسانه های اجتماعی بدست آمده است. غالبا خوانندگان این دسته از داستان ها با توجه به عناوین ترجمه شده و عناوین اصلی، جلد و بیش از همه با توجه به ژانر، داستان ها را انتخاب می کنند و محدودیت سنی داستان ها را نادیده می گیرند. همچنین خوانندگان به این امر که داستان ترجمه است یا تالیف توجه چندانی ندارند اما اکثر آنها می توانند چند نویسنده یا مترجم داستان های هوادارساخته را نام ببرند چراکه تقریبا نیمی از آنها باتوجه به نام نویسنده و مترجم داستان ها را می خوانند. شناخت ویژگی ها و ترجیحات خوانندگان نه تنها به ارتقای کیفیت ترجمه این دسته از داستان ها کمک می کند بلکه نقش بسزایی در تربیت مترجم و گسترش حوزه پژوهش در مطالعات ترجمه بویژه در عصر دیجیتال خواهد داشت.