ابراهیم تقوی

مقدمه: کلان شهر تبریز علی رغم برخورداری از منابع طبیعی فراوان ، تنوع آب و هوایی ، و جاذبه های طبیعی و فرهنگی فراوان در بخش گردشگری، برای توسعه موفق گردشگری با چالش هایی از جمله در بخش حمل ونقل ، زیرساخت ها، توسعه ظرفیت گردشگری، حراست از میراث فرهنگی و طبیعی ، بازاریابی گردشگری، بازآفرینی صنایع دستی بومی و محلی ، و مدیریت آلاینده های زیست محیطی و... روبه رو است . تحقیق حاضر در پی تبیین جایگاه جاذبه های گردشگری در طرح های توسعه شهری و یافتن ضعف های این طرح ها در توجه کافی به گردشگری که است بتوانند ظرفیت های گردشگری شهری را از قوه به فعل درآورند و میان توسعه شهری و گردشگری پیوند ایجاد کنند و با شناسایی بهتر جاذبه های گردشگری شهرهای با پتانسیل بالای گردشگری و تحلیل معیارهای ارزیابی آن ها و همچنین، عوامل مؤ ثر بر ضعف گردشگری شهری در مطالعات شهری کلان شهر تبریز ، بتوان به جایگاه واقعی و قانونی مناسب مقوله گردشگری شهری در فرایند برنامه ریزی ها و تهیه طرح های توسعه شهری دست یافت . با توجه به دستاوردهای امر گردشگری در ابعاد مختلف و تأ کید بر رویکردهای نوین در طرح های توسعه شهری از جمله باز زنده سازی پتانسیل های گردشگری شهری می توان به رونق این جریان کمک کرد و اثرات مثبتی در رونق اقتصادی کلان شهر تبریز ایجاد کرد، زیرا ایران همواره با وجود آثار تاریخی فاخرش از بهترین مقصدهای توریستی محسوب می شده است که بی شک کلان شهر تبریز از این قاعده مستثنا نخواهد بود. سؤال تحقیق حاضر این است که عوامل مؤ ثر در ضعف گردشگری شهری در طرح های توسعه شهری در کلان شهر تبریز کدام اند؟مواد و روش هابا توجه به هدف پژوهش ، نوع پژوهش کاربردی با روش توصیفی تحلیلی است . به منظور انجام این پژوهش، ابتدا به بررسی محتوایی اسناد مرتبط (طرح های جامع ، تفصیلی و هادی شهری) شهرهای مورد مطالعه پرداخته شد. از نظر محتوا ساختار این طرح ها و نحوه نگاه آن ها به گردشگری مورد تحلیل قرار گرفت و جایگاه گردشگری در این طرح ها مشخص شد. سپس جامعه آماری، روش نمونه گیری (با استفاده از روش نمونه گیری روش گلوله برفی) و حجم نمونه ها مشخص شد. به همین منظور، با توجه به مبانی نظری و پیشینه تحقیق مصاحبه های نیمه ساختاریافته با تأکید بر رویکردی اکتشافی با 20 نفر از متخصصان و خبرگان صورت گرفت . در مرحله بعدی، بر اساس عوامل شناسایی شده پرسشنامه ای برپایه طیف پنج گانه لیکرت (خیلی کم ، کم ، زیاد، متوسط و خیلی زیاد) طراحی شد. از طریق این پرسشنامه عوامل ضعف گردشگری در طرح های توسعه شهری در جامعه هدف مورد بررسی قرار گرفت . به منظور تعیین پایایی پرسشنامه ، ابتدا تعدادی پرسشنامه در جامعه آماری توزیع شد و سپس، با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ ، پایایی پرسشنامه مورد سنجش قرار گرفت . ضریب آزمون آلفای کرونباخ (0/811) نشان می دهد نتایج این پژوهش قابل اعتماد خواهد بود. پس از سنجش پایایی ، پرسشنامه بین نمونه ها توزیع و سپس، گردآوری شد. در ادامه به منظور شناسایی میزان اثرگذاری عوامل ضعف گردشگری در طرح های توسعه شهری از تحلیل عاملی اکتشافی برای گروه بندی این عوامل استفاده شد. برای تجزیه وتحلیل داده ها و بررسی ارتباط میان عوامل و تعیین سهم هر یک از آنان از مدل سازی معادلات ساختاری استفاده شده است . مدل معادلات ساختاری یک رویکرد آماری جامع برای آزمون روابط بین متغیرهای مشاهده شده و متغیرهای مکنون است . در این تحقیق برای تجزیه و تحلیل اطلاعات تحقیق از نرم افزارهای SPSS و AMOS استفاده شد.یافته هاتجزیه وتحلیل معادلات ساختاری نشان داد عامل اول یعنی نهادی با نسبت بحرانی 4/894، عامل دوم یعنی ساختاری با نسبت بحرانی 3/742 و عامل سوم یعنی مدیریتی با نسبت بحرانی 5/321 و عامل چهارم یعنی اقتصادی با نسبت بحرانی 3215، و عامل اصلی پنجم یعنی اجتماعی (با نسبت بحرانی 5/252 هر یک با سطح معناداری کمتر از 0/05 رابطه معناداری با ضعف گردشگری در طرح های توسعه شهری شهر تبریز دارند. در نهایت بین این پنج عامل اصلی عامل مدیریتی با وزن برآورد استاندارد 0/915 بیشترین اثرگذاری با متغیرهایش (ناقص بودن دیدگاه مهندسین مشاور طرح هاى توسعه شهرى در خصوص گردشگرى، بی اطلاعی مدیران شهرى از ابعاد اثرگذارى گردشگرى در سطح شهرها، عدم هماهنگی طرح هاى بخشی با عمران ناحیه اى و منطقه اى کم تجربه بودن کادر متخصص در برنامه ریزى شهرى، در سطح تصمیم گیرى کلان کشورى، کمبود کادر متخصص در امور برنامه ریزى شهرى و شهرسازى در کشور) در زمینه ضعف گردشگری داشته است و بعد از آن به ترتیب عامل اجتماعی با وزن برآورد استاندارد 0/899، عامل نهادی با وزن برآورد استاندارد 0/83 و عامل ساختاری با وزن برآورد استاندارد 0/782 و در عامل اقتصادی با وزن برآورد استاندارد 0/769 بیشترین تا کمترین میزان اثرگذاری در ضعف گردشگری طرح های توسعه شهری در تبریز داشته اند. در نتیجه باید در بین پنج عامل اصلی به عامل سوم که عامل مدیریتی در این تحقیق بود بیشتر از سایر عوامل توجه شود تا ضعف های گردشگری پوشش داده شده و بهبود یابد.نتیجه گیریدر نتیجه، باید گفت که مدیریت بر صنعت گردشگری نه تنها مدیریتی غیر تخصصی و ارزش مدار است، بلکه حتی با وجود مدیریتی پرتوان، علمی و اقتصاد مدار هم نمی توان انتظارات زیادی داشت، زیرا مسائلی از جمله وجود شبکه ای از ارتباطات فراقانونی قدرت، بی توجهی مسئولان رده بالا و برنامه ریز کشور، و دست ِآخر، بودجه و امکانات فوق العاده ضعیف و عدم مشارکت مردمی در طرح ها و غیره هر گونه تلاشی را ناکام می گذارند. در این راستا مقاله حاضر با نگاه تازه به طرح های توسعه شهری در پی بازنگری جدید در این طرح ها و ساختار گردشگرمحور آن ها با اضافه کردن سرفصلی به نام گردشگری است.

هدف از نگارش این پژوهش، ارزیابی اثرات توسعه مراکز تجاری بزرگ مقیاس با رویکرد رشد هوشمند شهری در تبریز است. برای دست یازی به این هدف، با بهره گیری از روش کتابخانه ای- پیمایشی و ابزار پرسش نامه محقق ساخته؛ 65 نفر از کارشناسان، متخصصین و خبرگان می باشد. روش نمونه گیری در این پژوهش هدفمند بوده (با استفاده از روش گلوله برفی) مورد ارزیابی قرارگرفته و اطلاعات گردآوری شده با استفاده از تحلیل های عاملی، رگرسیون و تحلیل مسیر در محیط نرم افزار smart pls مورد تجزیه وتحلیل آماری قرار گرفتند. برای سنجش متغیر «تأثیرات مگا پروژه های شهری» از پرسش نامه محقق ساخته با پنج بعد با 14 مؤلفه و 47 گویه و هم چنین، برای سنجش متغیر «رشد هوشمند شهری» از پرسش نامه محقق ساخته با پنج معیار اصلی و تعداد 15 گویه بهره گیری شد. نتایج نشان داد که تمام بارهای عاملی مربوط به ارتباط بین ابعاد و مؤلفه های دو متغیر پژوهش بزرگ تر از 3/0 بوده و مدل ارتباط بین دو متغیر توسعه مراکز تجاری بزرگ مقیاس و رشد هوشمند شهری در کلان شهر تبریز معنی دار بوده و از برازش نکوئی مناسب برخوردار بود. هم چنین، نتایج نشان داد بین پنج مؤلفه اصلی تحقیق با متغیر رشد هوشمند شهری در تبریز، ارتباط معنی دار وجود دارد. مؤلفه تغییر کاربری مرتبط با بعد کالبدی با ضریب 887/0 و نیز مؤلفه آلودگی ها و آلاینده ها بیش ترین تأثیر را در رشد هوشمند شهری تبریز دارند

رقابت پذیری، اتخاذ سیاست ها برای تقویت توسعه منطقه ای با مفروض داشتن نوعی از رقابت بین مناطق، بر سر جذب سرمایه های مادی و انسانی مؤثر به منظور نیل به تعالی و پیشرفت در گردشگری است. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر روش توصیفی تحلیلی و علی مقایسه ای است. نتایج آزمون تی نشان می دهد که بالاترین میانگین هریک از ابعاد اثرگذار بر رقابت پذیری گردشگری شهرستان مرند به ترتیب شامل کالبدی و زیرساختی (3.48)، اقتصادی (3.47)، اجتماعی فرهنگی (3.39)، بوم شناختی و طبیعی (3.25) و تجاری و سیاسی (3.00) می باشد. در بین عوامل، کیفیت نظام های کسب و کار گردشگری در بعد اقتصادی دارای بالاترین ارزش بوده است. همبستگی بین ابعاد با میزان اثرات گردشگری، ابعاد اقتصادی، تجاری و سیاسی بیشترین همبستگی را با عامل گردشگری رقابتی نشان می دهد. بررسی اثرات گردشگری رقابتی بر ابعاد توسعه در آزمون رگرسیون خطی چندگانه نشان می دهد که رابطه ی محکمی بین اثرات گردشگری رقابتی و و شاخص های اثرگذار موجود وجود دارد (R=0.99) . درمجموع ساختارهای 5 گانه توانستند 0.71 درصد از تغییر واریانس در گردشگری رقابتی را پیش بینی کنند ((F(9,74)= 41.22 p<0.05 . به جز بعد کالبدی و زیرساختی (1.125) که رابطه معنادار مثبتی با گردشگری رقابتی داشت، چهار شاخص اقتصادی (0.041- )، اجتماعی فرهنگی (0.054-)، تجاری و سیاسی (0.060-) و بوم شناختی و طبیعی (0.025-) فاقد این وضعیت بودند. بر مبنای 3192 ارزش محاسبه شده در ماتریس اولیه اثرات متقاطع، مزیت گرایی هوشمند به عنوان تأثیرگذارترین و بهره وری بخش گردشگری به عنوان تأثیرپذیرترین پیشران ها شناسایی شدند.

رشد شهرنشینی و جهانی شدن شبکه شهرها، رقابت اقتصادی برای ارتقاء جایگاه رقابت پذیری را میان شهرها اجتناب ناپذیر کرده است. با توجه به اینکه جهانی شدن بستری برای تحلیل رقابت پذیری شهری فراهم کرده است، نادیده گرفتن آن تحلیل های بعدی در خصوص رقابت پذیری شهرها را ناقص می کند؛ از این رو در این پژوهش یک چشم انداز توسعه پایدار که ابعاد اقتصادی، اجتماعی ، کالبدی رقابت پذیری شهری را در بر می گیرد، در نظر گرفته شده است. هدف این پژوهش ارزیابی مقایسه ای شاخص توسعه پایدار شهری چهار کلانشهر(تبریز، مشهد، اصفهان و شیراز) می باشد، برای سنجش پایداری با رویکرد رقابت پذیری از 33 شاخص مختلف اقتصادی اجتماعی و کالبدی استفاده شد. در ابتدا شاخص ها به شیوه پایه اطلاعاتی، وارد سیستم اطلاعات جغرافیایی شد و با یکدیگر مقایسه گردید سپس با استفاده از مدل AHP هریک از مولفه ها وزن دهی شدند و با بکارگیری از مدل ویکور چهار کلانشهر از لحاظ توسعه پایدار رتبه بندی گردیده اند و در پایان از نرم افزار میک مک برای استخراج ماتریس تاثیر گذارشاخص ها بر یکدیگر با روش مستقیم و غیرمستقیم پیشران موثر و کلیدی از جمله: نرخ رشد جمعیت در آینده، بعد خانوار، میزان مهاجران وارد شده، میزان جوانی جمعیت، تراکم جمعیتی، افزایش نرخ فعالیت، افزایش درصد باسوادی در میان مردان و زنان، کاهش نرخ بیکاری وکاهش نرخ بیکاری در میان افراد تحصیل کرده و همچنین کاهش درصد مهاجران خارج شده به عنوان عامل و پیشران های موثر بر توسعه پایدار انتخاب شدند. یافته های پژوهش نشان می دهد کلانشهر مشهد با شاخص 0.00 در رتبه 1 و کلانشهر تبریز با شاخص 0.989در رتبه4و کلانشهر اصفهان و شیراز با شاخص 133/0و 989/0 به ترتیب در رتبه 3 و 4 قرار گرفته اند.

تغییر اقلیم واقعیتی غیرقابل انکار است که تبعات آن بسته به محدوده جغرافیایی و شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی متفاوت است. در طول سالیان، برخی پیشنهادهای نادرست طراحان و متعاقبا تصمیم گیری های غلط مدیران و مسئولین سیستم های پیچیده حوضه دریاچه ارومیه، اثرات جبران ناپذیری در حوزه های گوناگون مرتبط با سکونت و فعالیت در پی داشته است. به بیانی دیگر، خسارت های زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی زیاد ناشی از اجرای پروژه های کلان مقیاس، به همراه پیامدهای جبران ناپذیر تغییر اقلیم، اکوسیستم و حیات اجتماعی و اقتصادی این کلانشهر را با مخاطره جدی روبه رو کرده است. پژوهش حاضر در زمره تحقیقات کاربردی است که با هدف ارزیابی پنداشت ذی نفعان محلی در مواجه با پیامدهای تغییر اقلیم و اثرات آن بر ساختار تاب آوری جمعیت و فعالیت در کلانشهر ارومیه براساس شاخصهای مستخرج از مبانی نظری تاب آوری انجام شده است. در این پژوهش در مراحل گردآوری نظرات از روش کیفی و در مرحله کشف پنداشت یا ذهنیت و سنجش وضع موجود از رویکرد کمی شامل تحلیل عاملی اکتشافی و آزمون T-test استفاده شده است. مطابق نتایج، در اولویت بندی مهمترین چهار الگوی انگاشتی؛ کمبود منابع آب، خشکسالی و ترسالی های هواشناسی متناوب، تغییر و تبدیل گسترده پوشش (کاربری اراضی)، ناپایداری منابع اکولوژیک و عدم برگشت به تعادل و در مهمترین بازخوردهای ذینفعان، به ترتیب تغییر و تبدیل گسترده پوشش (کاربری اراضی)، فقدان ظرفیت سازگاری یا انطباق، پایداری زیست محیطی و پایداری کالبدی دارای بیشترین وزن بوده اند. باتوجه به نتایج آزمون t-test، وضعیت الگوی های پنداشتی ذی نفعان محلی در مواجه با پیامدهای تغییر اقلیم براساس عامل (پنداشت) اول و چهارم (تغییر و تبدیل گسترده پوشش (کاربری اراضی) و پایداری زیست محیطی) در حوضه دریاچه و کلانشهر ارومیه مطلوب نمی باشد. این در حالی است که عامل های ظرفیت سازگاری یا انطباق و برگشت به تعادل در وضعیت به مراتب نامناسب تری قرار دارند.

  امروزه یکی از رویکردهای مهم برای کنترل و مدیریت این پدیده، حکمروایی خوب شهری است. حکمروایی خوب شهری شیوه و فرایند اداره امور شهری با مشارکت سازندهی بخش های دولتی، خصوصی و جامعه مدنی به منظور نیل به توسعه پایدار شهری، ایجاد شهر سالم و ارتقای کیفیت زندگی تعریف می شود. در پژوهش حاضر، پهنه های اسکان غیررسمی کلان شهر تبریز با رویکرد حکمروایی مطلوب شهری بررسی شده است. روش پژوهش، شامل توصیفی تحلیلی و محاسبات آماری بوده و برای تحلیل داده های پژوهش، از نرم افزارهای آماری SPSS، EXCEL و تکنیک های آماری ازجمله آزمون T استفاده شده است. اطلاعات پژوهش به دو شیوه کتابخانه ای و پیمایشی (با استفاده از پرسشنامه) گردآوری شده است. جامعه آماری پژوهش، شامل 1400 خانوار ساکن سکونت گاه های غیررسمی کلان شهر تبریز و حجم نمونه 300 نفر سرپرست خانوار است که با استفاده از فرمول کوکران و به روش تصادفی ساده انتخاب شده اند. برای پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده که مقدار محاسبه شده 6/0 به دست آمده است. ارزش گذاری متغیرها با بهره مندی از طیف لیکرت صورت گرفته است. نتایج بررسی ها براساس شاخص های حکمروایی خوب شهری مشارکت، پاسخگویی، قانونمندی، عدالت، شفافیت، مسئولیت پذیری، اثربخشی و کارآمدی نشان دهنده آن است که میزان بهره گیری از حکمروایی مطلوب شهری در تبریز در سطح متوسط و پایینی قرار دارد.

قرارگیری اکثر شهرها در حریم گسل های فعال، باعث افزایش آسیب پذیری ابنیه شهری در مقابل زلزله شده است. شهر مرند در پهنه بندی زلزله، در حریم 15 کیلومتری خط گسل فعال آذربایجان قرار گرفته است. وجود بافت های حاشیه ای و فرسوده، باعث آسیب مضاعف این بافت ها در برابر زلزله خواهد شد. پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل ریسک زلزله در سکونتگاه های انسانی شهر مرند با روش شناسی توصیفی _ تحلیلی پرداخته است. جامعه آماری این تحقیق بافت های فرسوده شهر مرند می باشد. برای ارزیابی ریسک زلزله در منطقه مورد مطالعه، ابتدا مدل ارزیابی و ریسک زلزله در بافت فرسوده شهر مرند، ارائه گردیده و سپس با وزن دهی به شاخص ها با استفاده از نظر متخصصان علوم شهری و پردازش اطلاعات در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی، از طریق مدل همپوشانی وزن دار، نقشه پهنه بندی آسیب پذیری بافت فرسوده شهر مرند استخراج گردید. از شاخص های کیفیت بنا، قدمت بنا، نوع سازه، فاصله از معابر، نوع نما، تراکم ساختمانی و تراکم جمعیتی برای ارزیابی میزان آسیب پذیری بافت فرسوده استفاده شده است. بر اساس نقشه های مستخرج از مدل همپوشانی وزن دار، 40 درصد از مساحت بافت فرسوده شهر مرند با مساحت 372958 متر مربع (2/37 هکتار) در معرض آسیب پذیری خیلی بالا و بالا در برابر زلزله قرار گرفته اند.

امروزه حوادث و بلایای طبیعی بیش از پیش جوامع انسانی را تهدید می کنند که در صورت نداشتن آگاهی و آمادگی، صدمه های جبران ناپذیری بر زندگی انسان ها، اعم از حوزه های سکونتی و دیگر ابعاد اقتصادی، اجتماعی، نهادی و کالبدی-محیطی دارد. هدف از این پژوهش تحلیل فضایی تاب آوری منطقه ای در برابر مخاطرات طبیعی در شهرستان های استان آذربایجان شرقی است. روش تحقیق حاضر به لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت جزو تحقیقات توصیفی - تحلیلی است. به منظور جمع آوری  اطلاعات از روش کتابخانه ای استفاده شده است. در راستای انجام تحقیق از 25 شاخص در قالب 5 متغیراجتماعی،اقتصادی، بهداشتی و درمانی،خدماتی و زیرساختی و محیطی، استفاده گردیده است. در این پژوهش به منظور وزن دهی شاخص ها از تکنیک دلفی و به منظور تحلیل داده ها در راستای سطح بندی شهرستان های استان از تکنیک پرامیتی استفاده گردیده است.همچنین به منظور تحلیل تاب آوری فضایی استان آذربایجان شرقی از روش کریجینگ و نرم افزارArc  - Gis بهره گیری شده است.نتایج پرامیتی نشان داد شهرستان های جلفا، مرند و تبریز در از نظر تاب آوری  رتبه های اول تا سوم هستند. همچنین نتایج تحلیل کریجینگ نشان داد وضعیت تاب آوری مناطق موردمطالعه در نواحی شمال شرق و جنوب غرب استان در وضعیت نامناسب و نواحی مرکزی در وضعیت متوسطی قرار دارند و در مناطق شمال غرب در وضعیت بهتری هستند. و ارزیابی کلی نشان دهنده وضعیت  تاب آوری بهتر نواحی مرکزی مانند شهرستان تبریز وبستان آباد و مرند است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که بیش از 31.3 درصد از مساحت ساخته شده شهر مرند در برابر زلزله آسیب پذیری زیادی دارند که مساحتی برابر با  28.5 هکتار را شامل می شود. این مناطق در مرکز شهر و غرب شهر گسترده شده اند.