مهدی عزتی

جوار از جمله سنت های عصر جاهلی است که در بعد از ظهور اسلام نیز تداوم یافت. این سنت که آن را می توان بازتابی از شرایط سیاسی و اجتماعی شبه جزیره در قبل از ظهور اسلام دانست، در مناسبات قبیله ای از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. پژوهش حاضر به دنبال یافتن پاسخ این سئوال است که ماهیت و کارکرد سنت جوار در تاریخ عرب جاهلی و آغاز دوره اسلامی چگونه بوده است؟ یافته های این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته نشان می دهد که اعرابِ پیش از اسلام در غیاب یک حکومت مرکزی از این سنت جهت تامین امنیت خود استفاده می نمودند. با گذر از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی این سنت دستخوش تغییراتی شد و پیامبر(ص) آن را به عنوان یک قرارداد اجتماعی در راستای اهداف دولت نبوی به کار گرفت. در واقع اسلام ایمان و حق مداری را در مضمون اجتماعی جار دخالت داد و حفظ جوار را از ارکان برپایی جامعه آرمانی و رفتاری خیرخواهانه و برخاسته از روح ایمان دانست .

شناخت ماهیت شهر اسلامی، عناصر و اجزاء تشکیل دهنده آن نیازمند مطالعه و کاوش عمیق تر مفاهیم و اصطلاحاتی است که در منابع و متون تاریخی و جغرافیایی بکار برده شده است. مطالعه سیرتحولات شهرسازی در جهان اسلام نشان از شکل گیری انواع شهرها در سرزمینهای اسلامی است. یک گونه از شهرهای جهان اسلام، رُصافه ها بودند که بیشتر در قرون نخست اسلامی در مجاورت شهرهای بزرگ احداث شدند. با وجود این، سیر تاریخ پیدایش و تحول رصافه ها، ماهیت، کارکرد و نحوه استفاده آنها  چندان روشن نیست. نوشتار حاضر درصدد روشن ساختن ماهیت دقیق رصافه ها و چگونگی کارکرد و کاربرد آنها در شهرسازی جهان اسلام می باشد. بر این اساس به نظر می رسد، رصافه ها گونه ای از شهرهای اسلامی با خاستگاه باستانی(پیشینی) و دارای مولفه ها و عناصر اسلامی بوده و  عمدتاً کارکردهایی  امنیتی، نظامی و تفریحی داشتند. این پژوهش با مطالعه منابع و متون جغرافیایی و تاریخی،  بررسی آراء و نظریه های مهم در شهرسازی جهان اسلام و با روش توصیفی- تحلیلی به تبیین ماهیت و کارکردهای گوناگون رصافه ها در جهان اسلام خواهد پرداخت. 

در پژوهش حاضر که به روش تاریخی انجام گرفته، تلاش شده تا ضمن بررسی مختصری از وضعیت کشاورزی در عربستان پیش از اسلام، تأثیر بعثت پیامبر (ص) و سیاست گذاری حاکمان مسلمان بر مسئله زراعت در صدر اسلام بررسی شود. هدف نوشتار پیش رو، بررسی مسئله زراعت به عنوان یکی از مؤلفه های مهم اقتصادی در صدر اسلام و تأثیر تحولات عرصه حکمرانی بر توسعه یا رکود آن است. یافته های پژوهش نشان می دهد که فقدان یک حکومت متمرکز در عربستان پیش از اسلام باعث شده بود تا سیاست گذاری روشنی در این بخش وجود نداشته باشد. به دنبال ظهور اسلام، پیامبر (ص) کوشید تا ضمن اصلاح روش های کشاورزی، آن را تحت یک نظام اقتصادی منسجم درآورد. هرچند راهبرد نوین پیامبر (ص) زمینه حضور مسلمانان را در فعالیت های اقتصاد زراعی مهیا کرد، اما این راهبرد در عصر خلفای راشدین دچار رکود شد. در این دوره نگرانی از کاهش مجاهدان در سرحدات اسلامی، باعث تشویق اعراب مسلمان به حضور در دار الهجره ها و شرکت در جهاد گردید. این امر را می توان یکی از موانع عمده در مسیر استمرار سیاست های زراعی عصر نبوی دانست؛ اما با به قدرت رسیدن امویان، یک بار دیگر سیاست های زراعی دستخوش تغییر شد. خلفای اموی، به امر کشاورزی اهمیت دادند و به آن رونق بخشیدند. در این زمان، هم نشینی و مجاورت اعراب مسلمان با ساکنان کشورهای فتح شده در کنار کاهش اهمیت اقتصادی دیوان و سیاست سخت گیرانه دولت بنی امیه برای گنجاندن نام افراد در آن، نقش مهمی در رونق کشاورزی و توجه به امر زراعت داشت که نتیجه آن توسعه بخش کشاورزی و شکل گیری روستاهای جامع بود.

هدف این مطالعه بررسی چالش های پیش روی ورزش شهروندی استان کردستان و ارائه مدل ارتقاء بود. پژوهش حاضر کیفی و از نوع تحلیل مضمون بود. جامعه آماری این پژوهش را صاحب نظران تشکیل می دادند. جهت نمونه گیری از روش نمونه گیری هدفمند استفاده شد و مبتنی بر اشباع نظری با 17 نفر از صاحب نظران مصاحبه شد. برای جمع آوری اطلاعات، از مصاحبه نیمه ساختاریافته استفاده شد. جهت بررسی کیفیت و اعتباربخشی به نتایج از معیارهای لینکلن و گابا (1985) که شامل معیارهای اعتبار، انتقال، قابلیت اعتماد و تأییدپذیری است استفاده شد. همچنین به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از روش تحلیل مضمون اتریداسترلینگ استفاده شد. یافته های این مطالعه نشان داد: چالش های پیشروی ورزش شهروندی استان کردستان کانون شبکه ای مضمونی است که در برگیرنده 3 مضمون فراگیر و 9 مضمون سازمان دهنده (1) چالش های زمینه ای (نامطلوب بودن زیرساخت های ورزشی، مشکلات اقتصادی حاکم بر جامعه، تهدیدات زیست محیطی)، (2) چالش های ساختاری (یکپارچه نبودن مدیریت ورزش شهروندی، ضعف مدیریتی و سیاست گذاری، ضعف شاخص و نظام آماری مدون، حکمرانی نامناسب شهری) و (3) چالش های رفتاری (حاکمیت نگاه سیاسی به ورزش، تغییر سبک زندگی شهروندان) است. همچنین ارتقاء ورزش شهروندی استان کردستان کانون شبکه ای مضمونی است که در برگیرنده 3 مضمون فراگیر و 8 مضمون سازمان دهنده (1) حمایت زمینه ای (مشوق های کارآمد و هدفمند، افزایش کیفیت و کمیت زیرساخت های ورزشی استان)، (2) حمایت ساختاری (پشتیبانی مالی، سلامت محوری: محور طراحی شهری، یکپارچه سازی و وحدت رویه در ورزش شهروندی و پی ریزی نظام آماری مدرن و مدون) و (3) حمایت رفتاری (توسعه فرهنگ عمومی ورزش و آگاه سازی جامعه و اهتمام به ورزش شهروندی در مدیریت شهری) است

نخستین دوره شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی در افریقیه و مغرب در عهد دولت اغلبیان به وقوع پیوست. قیروان به مثابه بغداد در شرق اسلام، مرکز فرهنگی و علمی در غرب جهان اسلام شد و عالمان و دانشمندان آنجا را به عنوان سرزمین رحله های علمی جهت کسب معارف، تحقیق و ترویج علم می پنداشتند. امیران اغلبی خود را تابع خلافت عباسی می دانستند و از سنت ها و شیوه های مرسوم دولت عباسیان، که بر سنت های ایرانی تکیه داشت، پیروی می کردند. آن ها در صدد انتقال علوم و معارف از شرق اسلام به افریقیه بودند و برای این منظور کوشیدند، دانشمندان و سرآمدان علوم را به سوی خود فرا خوانند. در عصر اغلبی، بنا به دلایل مختلف ایرانیان بسیاری در افریقیه و شهرهای مغرب اقامت داشتند و در پیشرفت و گسترش فرهنگ وتمدن اسلامی مشارکت جستند. اینکه ایرانیان چگونه و در چه زمینه هایی باعث انتقال و گسترش مظاهر و عناصر فرهنگ و تمدن اسلامی به افریقیه در دوره اغلبیان شدند، مسئله اصلی این پژوهش می باشد. این مقاله بر اساس رویکرد مطالعات تاریخی و بهره گیری از منابع و متون تاریخی اصیل و تحقیقات نوین و به روش توصیفی - تحلیلی سامان یافته است. یافته ها نشان می دهد که گروهی از ایرانیان در عصر اغلبیان به افریقیه مهاجرت کردند و در انتقال فرهنگ و تمدن اسلام و ایران از شرق جهان اسلام به مغرب اسلامی نقش بزرگی داشته و در عرصه های دیوان سالاری، شکل گیری و گسترش علومی چون فقه، ادبیات، پزشکی، هنر و معماری و کشاورزی تاثیر گذار شدند.

خراسان در سده های اول اسلامی شاهد حضور گروه های سیاسی، قومی و مذهبی بود. خوارج یکی از گروه های نسبتاً تأثیرگذار در خراسان بودند. آنان بیشتر در نقاطی نفوذ و رخنه پیدا کردند که ضعف حاکمیت امویان و عباسیان در آنجا به چشم می خورد. خراسان از این جهت دارای زمینه های مساعدی برای حضور و بروز فعالیت های آنان به شمار می رفت. مهمترین مسئله این پژوهش تبیین زمینه ها و عواملی است که موجب حضور خوارج در خراسان و تأثیر آنها بر ظهور جنبش ها و قیام های ضد اموی و عباسی شد. این پژوهش با تکیه بر منابع اصیل تاریخی و با رویکرد توصیفی - تحلیلی سامان یافته است. یافته های مقاله نشان می دهد که عواملی چون مهاجرت قبایل عرب به خراسان، فشارحاکمان اموی بر خوارج در عراق، نزدیکی خراسان به کانون های فعال خوارج در جنوب شرقی ایران، دوری از مرکز خلافت اسلامی و نارضایتی مردم خراسان از حاکمان اموی و عباسی زمینه حضور و شکل گیری برخی جنبش های خارجی مذهب در خراسان را فراهم کرد. همچنین به نظر می رسد حضور خوارج در خراسان در سقوط امویان و تضعیف اقتدار عباسیان در خراسان تأثیرگذار بوده است.

یکی از وجوه برجسته انقلاب اسلامی ایران نقش آفرینی و حضور نیروهای مذهبی و دینی در تکوین و شکل گیری تمامی مراحل مبارزاتی و تحولات معطوف به پیروزی انقلاب اسلامی بوده است. کرمانشاه همواره از مهم ترین کانون های فعالیت جریان های مذهبی و دینی بوده است. هرچند تاریخ و محیط جغرافیایی و اجتماعی کرمانشاه بستر فعالیت های متنوع جریان های انقلابی نظیر اقشار مختلف و متکثر در درون خود بوده، چنان که نیروهای اجتماعی مختلف اعم از ایلات و طوایف، اقوام و مذاهب و اقشار گروه های شهری و عشایری و روستایی و اقشار سنتی بازرگانان و تجار، علما، پیشه وران و بازاریان و اقشار و نیروهای نوین نظیر فرهنگیان و معلمان، کارگران و نظامیان در شهرها همه فعال بودند و توانستند در بستر تحولات انقلاب اسلامی زمینه مساعدی برای طرح خواسته های خویش پیدا کنند؛ اما روحانیون نقش پیشرو و رهبری نیروهای اجتماعی را داشتند. در میان قشر روحانیون برخی از روحانیون مهاجر (غیربومی) که در شهر کرمانشاه اقامت داشتند و یا به طور موقت دعوت می شدند با شرکت در محافل مذهبی و دینی نقش مؤثری در توسعه تفکر مبارزاتی و انقلابی ایفا کردند. این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع تاریخی نشان داده که روحانیون مهاجر و مسافر سهم عمده ای در مبارزات انقلاب مردم کرمانشاه ایفا کردند.

از اواسط قرن چهارم هجری باقدرت گرفتن فاطمیان در مصر و گسترش دامنه نفوذ آن ها در شام، نحوه تعامل با امپراطوری بیزانس به مسئله ای جدی در مناسبات خارجی خلفای فاطمی تبدیل شد. براین اساس، پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی، تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که منازعات و تعاملات خلافت فاطمیان مصر با دولت بیزانس در حوزه شام در قرون چهارم و پنجم (ه-ق) چگونه و متأثر از چه عواملی بوده است؟ نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که فاطمیان پس از استقرار در مصر و در راستای اهدافی چون گسترش قلمرو خود و مقابله با توسعه طلبی های بیزانس، بر سرزمین شام مسلط شدند. در سراسر سال های غلبه فاطمیان بر این منطقه، آنان موفق شدند تا با سیاستی که مبتنی بر گفتگو و جنگ بود به مبارزه با جاه طلبی های بیزانس بپردازند. این دو گانه تعامل و تقابل، فاطمیان را در موقعیتی قرار داد تا با استفاده از توانمندی های خود در عرصه های نظامی و دیپلماسی، ضمن مهار سیاست های توسعه طلبانه دولت بیزانس، به کسب مشروعیت سیاسی و توسعه قلمرو خود بپردازند. ازاین رو راهبرد اساسی فاطمیان دراین باره، بر دو محور تعامل یا تنازع و در راستای حفظ مرزها، دفاع از سرزمین های اسلامی و تثبیت اقتدار خویش بر سرزمین شام استوار بود.  

فتح سیسیل در اوایل قرن سوم هجری دستاورد ارزشمندی برای جهان اسلام محسوب می شد. گروهی از ایرانیان از همان هنگام در قالب «سپاه خراسانی» تحت فرماندهی اسد بن فرات نیشابوری، به همراه مسلمانان دیگر وارد سیسیل شده و در تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این منطقه مشارکت فعالی داشتند. مسأله پژوهش حاضر، چگونگی حضور ایرانیان در سیسیل و تبیین جایگاه آنها در تاریخ و تمدن سیسیل در دوره اسلامی است. بر اساس گزارش منابع، چنین به نظر می رسد که ایرانیان در برخی از رویدادهای سیاسیِ سیسیل در دوره اسلامی نقش داشتند و در حوزه تمدن اسلامی انواع علوم، صنایع، معماری و هنرهای ظریف اسلامی - ایرانی را در سیسیل رواج داده اند. این دستاوردهای تمدنی در دوره حاکمیت نرمان ها به ایتالیا و سپس اروپا منتقل شد.

تدوین و نگارش تاریخ فرهنگی جهان اسلام از سویی نیازمند اشراف بر نظریات و تعاریف فرهنگی، متون ومنابع و نقد و بررسی پیشینه مطالعاتی تاریخ فرهنگی جهان اسلام در حوزه های متعدد فرهنگی و تمدنی آن و از سوی دیگر، نیازمند یک تعریف مشخص و ارائه یک الگوی روشن در فهم مقوله فرهنگ است. تاریخ فرهنگی جهان اسلام به واسطه گستردگی و تنوعی که دارد هنوز بطور جدی مورد توجه قرار نگرفته است. همه نگارش های که بدین مدعا برخاسته اند بخاطر فقدان چنین تعاریف و چارچوب های مشخصی تنها به برخی از زوایای این موضوع پرداخته و از فهم کلیت تاریخ فرهنگی بازمانده اند. این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی به بررسی شکلی و محتوایی کتاب تاریخ فرهنگی جهان اسلام تالیف برومند اعظمی پور پرداخته است. به نظر می رسد، آن چه که در محتوی کتاب مورد توجه نگارنده واقع شده تاریخ فرهنگی و فرهنگ نیست، بلکه تنها بخشی از تاریخ آموزش، ساختار های آموزشی و تاریخ علم در جهان اسلام در دوره مورد نظر بوده است.در نتیجه، نگارنده اثر به دلیل عدم ارائه ی تعریف روشنی از مفهوم تاریخ فرهنگی به رویکرد رایج در نگارش این گونه آثار و اتخاذ نگاه و برداشت متداول از تاریخ علوم و تمدن اسلامی اتکاء دارد. بنابراین تاریخ فرهنگی جهان اسلام به تاریخ علوم و آموزش تقلیل پیدا کرده است.

در انقلاب ایران نقش مؤثر رهبری امام خمینی+، موجب شد تا بسیاری از صاحب نظران، انقلاب اسلامی ایران را بر مبنای نظریه کاریزماتیک وبر تفسیر کنند. لکن میان علم سیاست غربی و نهضت امام خمینی+ در مبانی و مفاهیم تفاوت جدی و اساسی وجود دارد و نویسنده بر این نظر است که این تفاوت و تعارض به تحریف و تقلیل نهضت امام خمینی+ در تحلیل های ارائه شده در چارچوب علم سیاست غربی انجامیده است. لذا، این مقاله با نگاه انتقادی به نظر وبر در ارتباط با انقلاب ایران، و بیان ویژگی های رهبری امام خمینی+ به این نتیجه رسیده است که رهبری ایشان را نمی توان مبتنی بر نظریه کاریزمای وبر تحلیل کرد و با نشان دادن ماهیت اسلامی، تأکید بر عامل مرجعیت و رابطه شخصیتی، آن هم نه شخصیت فردی بلکه شخصیت علمی با محوریت «فقاهت» و «عدالت»، غیر شخصی و عقلانی بودن رهبری در انقلاب اسلامی ایران مورد توجه قرار گرفته است.

مکه به دلیل وجود کعبه و جایگاه بعثت پیامبر گرامی اسلام|، باعث علقه های دینی و جاذبه های احترام آمیزی است،که کمتر اجازه واقع بینی می دهد، تا اذعان شود مکه قبل از ظهور اسلام برخلاف تصور مرکز زندگی شهری و دارای مردمانی یک جانشین نبوده، بلکه مرکزی زیارتی تجاری بوده که عمدتاً جاذبه های زیارتی و اقتصادی آن موجب استقرار و اسکان قبایل و عشایر در آنجا گردیده است. از سویی، همین نگاه قداست آمیز سبب شده، تا در برآورد میزان جمعیت مکه در دوره بعثت پیامبر| و به تبعِ آن در وقایع صدر اسلام آمار و ارقام اغراق آمیزی ارائه شود. برای روشن تر شدن بحث، در این تحقیق چگونگی و نحوه سکونت قبایل مکه در دوره قبل و بعد از تسلط قریش بر مکه، میزان جمعیت مکه در آستانه ظهور اسلام، شناخت و تفکیک تیره ها و بطون قریش و جایگاه و اهمیت آنها به ویژه از لحاظ شمار و ترکیبِ جمعیتی، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

قبایل عرب هلالی، مجموعه ای از بطون و تیره های بنی هلال بن عامر، بنی سُلیم، بنی جشم و ربیعه را شامل می شد که در مرکز عربستان و نواحی بیابانی نجد و حجاز به زندگی بدوی وکوچ نشینی عادت داشتند. این قبایل برخلاف سایر قبایل عرب که بعد از اسلام و به دنبال فتوحات اسلامی راهی نواحی آباد و متمدن شدند، هم چنان به زندگی بدوی خود ادامه دادند وحاضر به ترک وطن وخاستگاه خود نشدند. با این وجود، آنان در اوایل قرن پنجم هجری بر اثر عوامل مختلفی، سر تا سر شمال جزیرة العرب؛ یعنی از حدود عراق وغرب دجله تا ساحل شرقی رود نیل در مصر را در نوردیدند. سرانجام قبایل عرب هلالی به سرزمین مغرب اسلامی از افریقیه تا مراکش رسیدند و این مناطق را دست خوش حوادث و آسیب های بسیاری کردند. پژوهش حاضر با استناد به منابع اصلی و تاریخی در پی تبیین وتحلیل زمینه­ها و عوامل خیزش قبایل هلالی از مرکز عربستان به سوی مناطق شمالی شام و مصر سپس انتقال و مهاجرت آنها از مصر به افریقیه شد.