هاشم صادقی محسن آباد

هدف این پژوهش بررسی تخاصم گفتمانی در رمان جنگ است. به این منظور در گام نخست، گفتمانهای متخاصم شناسایی، و سپس فضای تخاصم و غیریت سازی میان گفتمانهای بازنمایی شده در رمانهای شاخص جنگ بررسی شده است. پاره ای از غیریت سازی در این رمانها به دشمن خارجی (عراق) معطوف است. در این فرایند در خوانشی مبتنی بر باورهای ایدئولوژیک گفتمان انقلاب اسلامی، دشمن عراقی به عنوان گروه کافران غیریت سازی شده است. افزون بر این با تمرکز بر تجهیزات دشمن از نیروی انسانی آنها عاملیت زایی شده است. در دیگر سو، گفتمان لیبرال و گفتمان ناسیونالیسم قومیت گرا به عنوان گفتمان های متخاصم داخلی، غیریت سازی شده است. گفتمان لیبرال می کوشد با تکیه بر شعار تخصص گرایی، اندیشه بسیج عمومی را واسازی کند و با تضعیف نیروهای بسیجی و مردمی، هژمونی گفتمان غالب را بشکند. گفتمان ناسیونالیسم قومیت گرا نیز با طرح ارزشهای قومی در برابر منافع ملی، می کوشد ارزشهای قومی را جانشین نشانه های ملی کند و یا آنها را برتر بنشاند. در نهایت، گفتمان انقلاب اسلامی هژمونیک شده و توفیق یافته است که گفتمانهای متخاصم را به حاشیه براند و گاه نیز با مداخله هژمونیک گفتمانهایِ غیر را سرکوب کند.

جستار حاضر که در حوزه مطالعات میان رشته ای قرار دارد؛ به نقد فرهنگ اصطلاحات پزشکی و داروشناسی در ادب فارسی (1394) نوشته مهدی محقّق و حمیده حجازی با رویکردی توصیفی انتقادی می پردازد. برای دستابی به این مهم، هم جنبه های صوری و ساختاری کتاب از نظر رعایت اصول نگارشِ علمی مورد توجّه قرار گرفته و هم محتوای کتاب از نظر اهمّیّت مطالب بررسی شده است. علّت انتخاب فرهنگ نام برده توسط نگارندگان این جستار آن است که با وجود تلاش و تدقیق فراوانِ مؤلفان درباره تبیین و شرح اصطلاحات پزشکی در ادب فارسی، اطّلاعات صریح و مکفی در این فرهنگ وجود ندارد. بر این اساس، مقاله حاضر به دور از هر نوع تعصبات و با رعایت انصاف، بر آن است تا با بررسی مؤلفّه های شکلی و محتوایی کتاب، ضمن کاوش در بنیادهای روش شناختی، نوعی بازخوانی انتقادی از فرهنگ یادشده به دست دهد.x x x x x x x x x x x x

از دیرباز بر سر ضبط صحیح «سرعلف» و معنای آن در داستان «شتر با شتربان» در باب هفتم مرزبان نامه ، اختلاف نظر وجود داشته و همچنان باب بحث درباره آن گشوده است. علامه محمد قزوینی در پانویس به یکسانی ضبط این واژه در همه نسخ اشاره کرده است اما با نهادن علامت پرسش، در صحت ضبط و معنای آن تردید کرده است. دیگر مصححان، شارحان و پژوهشگرانی که نکاتی درباره تصحیح و تحشیه این متن قلمی کرده اند، نسبت به این واژه مواضع متفاوتی داشته اند: گروهی از محققان این ضبط را پذیرفته اند و با ارائه معنا در ایضاح آن کوشیده اند؛ برخی از محققان آن را مصداق گشتگی متن دانسته اند و برخی تمام و یا قسمتی از آن را از متن حذف نموده اند و هرکدام برای پذیرفتن ضبط، حذف ترکیب و یا پیشنهاد واژه بدیل، دلایلی اقامه کرده اند. در این مقاله پس از بررسی و ارزیابی تفصیلی نسخ و شروح موجود، کوشیده ایم بر پایه داده های گویشی ضبط صحیح را مشخص کرد و معنای دقیقی از این واژه به دست دهیم. این واژه در گویش های جنوب خراسان به معنای قسمت های نازک و نورسته سر گیاهان به کار می رود و مجازاً به هرگونه علوفه و گیاه مرغوب و باکیفیت نیز اطلاق می شود.

مقاله حاضر، به بررسی انتقادی کتاب کندوکاوی در جامعه شناسی ادبیات اثر فرهنگ ارشاد می پردازد. در این مقاله نشان خواهیم داد که به دلیل عدم آشنایی عمیق با اصطلاحات ادبی، درآمیختن نظریه ها و مکتب های ادبی و شناخت ناکافی از جریان ها، سبک ها و انواع ادبی و ... این کتاب تقریری مناسب از جامعه شناسی ادبیات به دست نمی دهد و نمی توان مطالب طرح شده در آن را قابل اعتماد دانست؛ به ویژه اینکه این اثر به عنوان کتاب درسی منتشر شده است. به دلیل فقدان آشنایی ژرف با ادبیات، پاره ای از جریان ها و نظریه های مرتبط با جامعه شناسی ادبیات به کناری نهاده شده اند و به تبع عدم توغل در متون ادبی، آثار موردبررسی به دقت انتخاب نشده اند. در پاره ای موارد نیز دلیل بحث پیرامون مسائل ادبی در جامعه شناسی ادبیات تبیین نشده است و نخستین پرسش ها در باب اهمیت برخی مباحث ادبی؛ همچون انواع ادبی در جامعه شناسی ادبیات بدون پاسخ مانده اند. خطاهای متعدد درباب مباحث ادبی نشان از آن دارد که نویسنده محترم کتاب نه در انجام و نه در فرجام پژوهش از راهنمایی مشاوران ادبی بهره نگرفته اند.

پس از تصحیح و چاپ دانشنامه حکیم میسری در سال 1366 به اهتمام دکتر برات زنجانی، این اثر، چندبار دیگر تجدید چاپ شده است. با وجود اینکه متن، تک نسخه ای است و گاه مصحح، حاشیه های متن را به عنوان نسخه بدل در نظر گرفته است، متن حاضر از گزندِ آسیب های تصحیحی و تحریفی به دور نمانده است. در این جستار، تلاش شده است با استفاده از منابع جانبی و به کارگیری آن، کاستی ها و نابسامانی های موجود در تصحیح دانشنامه حکیم میسری در دو قالب کلّیِ «تصحیف و تحریف» و «بدخوانی نسخه» مشخّص شود. لذا، برای بررسی دقیق تر، از منابع طبّی معتبر استفاده شده است. بر این اساس، نویسندگان این جستار، پیشنهادهایی برای بازنگری در بخش هایی از تصحیح دانشنامه حکیم میسری ارائه می دهند و امید است حاصل این پژوهش ‑که گامی برای غنایِ مطالعاتِ متون طبّی قدیم است‑ پژوهندگان را در حلّ وفصل پاره ای از دشواری ها و تعقیدهای متن یاری دهد.

هدف پژوهش حاضر، تبیین کاستی های بنیادین مقالاتی است که در باب رئالیسم در حوزه زبان فارسی، به نگارش درآمده اند. به این منظور، در گام نخست مقالاتی که در نشریات دانشگاهی کشور در باب رئالیسم منتشر شده و مدعی بررسی اصول رئالیستی در متون ادبی بوده اند، احصا شده است. سپس مطالب و یافته های این مقالات در مقایسه با مبانی و اصول رئالیسم و آرای رئالیست ها مورد سنجش قرار گرفته اند. مقالات مورد بررسی این پژوهش، ذیل سه گروه قابل دسته بندی است: دسته اول مقاله هایی را در بر می گیرد که رئالیسم و ویژگی های آن را به لحاظ نظری مورد بررسی قرار داده اند؛ دسته دوم مقالاتی هستند که اصول و مبانی رئالیسم را در یک اثر ادبی فارسی یا مجموعه ای از آثار یک نویسنده نشان داده اند؛ دسته سوم آثاری هستند که شاخصه های رئالیستی را در آثار ادبی به صورت تطبیقی واکاویده اند. نتایج بررسی نشان از آن دارد که به دلیل عدم توغل در مبانی نظری و بنیان های فلسفی، فروکاستن رئالیسم به عناصر داستان و یا بازتاب اجتماعیات در اثر ادبی، عدم تمایز میان معانی رئالیسم (مکتب ادبی، سبک داستان نویسی و ...)، خطاها و کاستی هایی بنیادین به مقالات رئالیسم پژوهی فارسی راه یافته است.

پ مقاله حاضر به بررسی و نقد فرهنگ تحلیلی لغات و ترکیبات دیوان خاقانی شروانی نوشته رسول چهرقانی منتظر می پردازد. پیش از انتشار این اثر، فرهنگ های نسبتاً موفق دیگری در مورد شعر خاقانی به چاپ رسیده اند و این فرهنگ کوشیده است تا نکاتی پیرامون مسائلی که احیاناً در آثار پیش مغفول مانده اند طرح نموده و پرتوی بر غموض موجود در شعر خاقانی بیفکند و از دشواری های آن ابهام زدایی نماید. در این مقاله، ضمن معرفی کلّی اثر و تحلیل ابعاد شکلی آن، به بیان «امتیازات»، «کاستی ها»، و «بایسته های» محتوایی آن نیز پرداخته شده است. کتاب مزبور در دو سطح خطاهای فرمی و صوری، و اشکالات محتوایی ارزیابی شده و نشان داده شده است به دلایلی از جمله غفلت از یافته های نوین پژوهشی، عدم احصای کامل اشارات، درج مغلوط مدخل ها، ناهم خوانی مدخل ها با توضیحات، عدم استفاده مؤلف از منابع درجه اوّل و نیز تسامح و سهل انگاری به جهت تسریع در فرایند چاپ؛ قابلیت استناد و اطمینان اثر را ‑تاحد زیادی‑ فروکاسته است. در فرایند بررسی مطالب، ضمن تقدیر از تلاش های نویسنده، پیشنهادهایی برای بهتر شدن کیفیت کتاب ارائه شده است.

رمان رئالیستی می کوشد تصویری عینی از واقعیت های زندگی معاصر به دست دهد. استفاده از راوی غیرشخصی و بی طرف، سهم ویژه ای در عینیت رمان رئالیستی دارد. در دیگر سو، حضور و مداخله راوی، تصنعی بودن روایت را آشکار ساخته و حقیقت مانندی آن را کاهش می دهد. هدف این مقاله بررسی انواع مداخله راوی در رمان های نگاشته شده در فاصله سال های 1300 تا 1320 ش. و نسبت آن با واقع گرایی آثار داستانی است. به این منظور، در گام نخست، نشانه های مداخله راوی از رمان ها استخراج و دسته بندی شده اند. سپس، نسبت مداخله راوی با مؤلفه های رئالیستی بررسی و ارزیابی شده است. خوداظهاری راوی و توضیح کنش روایی، قضاوت در باب شخصیت و کنش های داستانی، تعمیم حالات و کنش شخصیت و ایراد خطابه های اجتماعی و سیاسی راوی/ نویسنده، عمده ترین گونه های مداخله راوی در رمان های مورد بررسی این پژوهش بوده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که پاره ای از مداخله های راوی، به ویژه خوداظهاری راوی و تبیین و توضیح فرایند روایت، در نوپایگی ژانر رمان ریشه دارد و از الگوهای روایی مرسوم در ژانرهای سنتی؛ همچون نقالی و دیگر آثار عامیانه تأثیر پذیرفته است. توضیح کنش روایی با برجسته سازی برساختگی اثر ادبی، توهم واقعیت را فروکاسته و حقیقت مانندی را تضعیف می کند. از دیگر سو، اعتقاد به کارکرد آموزشی ادبیات و ایراد خطابه های عقیدتی طولانی، تداخل رسالت ژورنالیستی با معیارهای روایت رمان رئالیستی را در پی داشته و اصل بی طرفی و غیاب رمان رئالیستی می کوشد تصویری عینی از واقعیت های زندگی معاصر به دست دهد. استفاده از راوی غیرشخصی و بی طرف سهم ویژه ای در عینیت رمان رئالیستی دارد. در دیگر سو، حضور و مداخله راوی تصنعی بودنِ روایت را آشکار می کند و حقیقت مانندی آن را کاهش می دهد. هدف این مقاله بررسی انواع مداخله راوی در رمان های نگاشته شده در فاصله سال های 1300 تا 1320 و نسبت آن با واقع گرایی آثار داستانی است. به این منظور، در گام نخست، نشانه های مداخله راوی از رمان ها استخراج و دسته بندی و سپس نسبت مداخله راوی با مؤلفه های رئالیستی بررسی و ارزیابی شده است. خوداظهاری راوی و توضیح کنش روایی، قضاوت درباب شخصیت و کنش های داستانی، تعمیم حالات و کنش شخصیت و ایراد خطابه های اجتماعی و سیاسی راوی/ نویسنده عمده ترین گونه های مداخله راوی در رمان های مورد بررسی این پژوهش بوده است. نتایج تحقیق نشان می دهد پاره ای از مداخله های راوی، به ویژه خوداظهاری راوی و تبیین و توضیح فرایند روایت، در نوپایگی ژانر رمان ریشه دارد و از الگوهای روایی مرسوم در ژانرهای سنتی، همچون نقالی، و دیگر آثار عامیانه تأثیر پذیرفته است. توضیح کنش روایی با برجسته سازی برساختگی اثر ادبی، توهم واقعیت را فرومی کاهد و حقیقت مانندی را تضعیف می کند. از دیگر سو، اعتقاد به کارکرد آموزشی ادبیات و ایراد خطابه های عقیدتی طولانی، تداخل رسالت ژورنالیستی با معیارهای روایت رمان رئالیستی را درپی دارد و اصل بی طرفی و غیاب راوی را نادیده می گیرد. راوی را نادیده می گیرد.

هدف این پژوهش، بررسی شاخصه¬ها و مؤلفه¬های مذهبی بازتولیده شده در رمان جنگ بر مبنای نظریه تحلیل گفتمان است. به این منظور هویت مذهبی رزمندگان در رفتار با اسرا و پیش¬فرض¬های گفتمانی و نگرش آنها نسبت به مقوله¬هایی همچون ایثار و شهادت، بر مبنای آرای بازتاب¬یافته در رمان¬های شاخص جنگ، احصا و بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می¬دهد که بیناگفتمانیتِ رمان جنگ از ترکیب آموزه¬های مذهبی و شیوه¬های راهبردی دفاع حاصل شده است. در این رمان¬ها، گفتمان انقلاب اسلامی با دال¬های ایدئولوژیک مبتنی بر مذهب نظیر جهاد، ایثار، شهادت و...، نظام معنایی مذهبی را مفصل بندی نموده است و به پشتوانه الگوسازی واقعه عاشورا، استناد به قرآن، کاربست تعابیر مثبت در باب شهادت و تبریک آن، معنای نشانه¬ها و دال¬های گفتمانی را تثبیت نموده و به هژمونیک شدن گفتمان یاری رسانده است.

پیوستار مکان و زمان از مؤلفه های مهم در ارزیابی عینیت روایت های داستانی است. باتوجه به اهمیت پیوستار مکانی- زمانی، این مقاله بر آن است تا ویژگی های روایی زمان- مکان و سهم آن در واقعی نمایی نخستین رمان های فارسی را بررسی کند. به این منظور، در گام نخست، شیوه های مواجهه با زمان- مکان داستانی از رمان های نگاشته شده در دهة اول 1300 شمسی استخراج و دسته بندی شده است. زمان به کار گرفته شده در این رمان ها، به لحاظ میزان ابهام و وضوح، در سه دستة کلی زمان مبهم، زمان صوری و زمان مشخص واقعگرا صورت بندی شده و نسبت هرکدام با عینیت روایی سنجیده شده است. در این پژوهش، افزون بر بررسی نشانه های زمانی صریح و نشان دار، تلاش شده است تا زمانمندی متن با در نظر گرفتن زمان های شاخص، وقایع تاریخی و متغیرهای اجتماعی ارزیابی شود. علی رغم این که نشانه هایی از پیوستار مکانی- زمانی واقعگرایانه را می توان در نخستین رمان فارسی پی گرفت، نتایج پژوهش نشان می دهد که زمانمندی نخستین رمان های فارسی، فاقد سیر تاریخی منطقی است. اغراض آموزشی نگارش رمان و تمرکز بر مسائل انتقادی و اجتماعی، تمهیدات روایی و پیوستار مکانی- زمانی را در رمان این دوره کم فروغ ساخته است.

در این پژوهش صحت انتساب متن زرین ملک به نقیب الممالک و ارتباط آن به دربار قاجاری مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. به این منظور گزارههای قالبی مشترک میان این متن و دو اثر دیگر نقیب الممالک؛ یعنی امیر ارسلان و ملکجمشید را استخراج و بررسی نموده ایم. هرچند گزاره های قالبی، تمهید مشترک روایی در متون کلاسیک است، اما با توجه به تمایز نحوه بکارگیری و تفاوت صور بلاغی، می تواند در تعیین سبک شخصی و شناخت خالق اثر نقش مهمی ایفا نماید. گزاره های قالبی مشترک سه متن در این پژوهش به هشت دسته گزاره های قالبی آغازگر، پایانی، توصیفی، میان متنی، تشبیهی، سوگند، دشنام و دعا بخش بندی شده است. علاوه بر گزاره های قالبی، دیگر الگوهای همسان مشترک سه متن، در سه بخش ابیات، اسامی و طلسم های مشترک بررسی شده اند. برپایه همسانی پربسامد این الگوها و گزاره های قالبی مشترک می توان متن نسخه خطی زرین ملک را از نقیب الممالک، نقال دربار ناصرالدین شاه قاجاری دانست.

نخستین رمان های فارسی، تصویری مخوف و سیاه از شهر و زندگی به دست داده اند. افزون بر نگاشت تباهی و سیاهی زندگی شهری و پیامدهای آن، گاه عناوین رمان ها نیز برگرفته از فضای تیره شهر است. مسیله بنیادین این پژوهش، بررسی ارتباط واقعیت های اجتماعی با فضای مخوف و سیاه بازتاب یافته در نخستین رمان های فارسی است که در دو دهه اول 1300 ش. به نگارش درآمده اند. به این منظور، ابتدا کوشیده ایم ویژگی های شهر مدرن و تصویر مخوف و اهریمنی آن را از رمان های این دوره، استخراج و دسته بندی کرده و در گام بعدی، ارتباط میان شهر مخوف و سیاه بازنمایی شده در رمان را با واقعیت های اجتماعی زمان نگارش آن ها بررسی کنیم. مبنای تحلیل بر پایه آرای بازتاب یافته در رمان های این دوره استوار شده است. سپس، نمودهای شهر مخوف بازتاب یافته در رمان، به پشتوانه داده های جامعه شناسی شهری تبیین و تحلیل شده است. جایگاه غیرتولیدی شهر مدرن ایرانی، مصرف گرایی و پیامدهای آن؛ نظیر حاشیه نشینی و فساد خانه های معروفه، مهم ترین نمودهای شهر سیاه و اهریمنی نخستین رمان های فارسی است.

هدف این پژوهش، بررسی شیوه ها و تمهیدات واقعی نمایی در نخستین رمان های فارسی است. به این منظور، شگردهای مختلف واقعی نمایی از رمان های نگاشته شده در فاصلة سال های 1300 تا 1320ش. استخراج و دسته بندی شده اند. سپس، دلایل استفاده از این شگردها و نسبت آن با پیش انگاره های گونة ادبی رمان و مسائل اجتماعی زمان نگارش آثار واکاوی شده است. نویسندگان این دوره، واقعیتِ رویدادهای داستان را با استفاده از شگردهای روایی اعتباربخش، ضمانت نموده اند و گاه نیز، به صورت مستقیم، دیدگاه هایی در باب نسبت محتوای رمان با واقعیت، طرح نموده و رخدادهای رمان را بازگفت واقعیت عینی دانسته اند. اصرار بر واقعی نمایاندن رویدادهای داستان ریشه در نوپایی ژانر رمان، اعتقاد به کارکرد آموزشی ادبیات، پیش داوری های منفی در باب این گونة ادبی و مواضع ستیزگرانة روشنفکران در قبال آن دارد.

رئالیسم از اصطلاحاتی است که در ادبیات و نقد ادبی معانی مختلفی دارد. این اصطلاح هم بر جریان ادبی خاص قرن نوزدهم دلالت دارد و هم به منزلة سبکی از داستان نویسی به کار می رود که زندگی را تا حد ممکن، به همان صورت که در جهان واقع جریان دارد، ترسیم می کند. در این مقاله کوشیده ایم پس از بیان مختصرِ تلقی های گوناگون از رئالیسم و شیوه های مختلف بررسی متون رئالیستی، ویژگی های رئالیسم را بررسی کنیم. به این منظور، ابتدا رئالیسم به منزلة مفهومی تاریخی را درمقابل رمانتیسم کاویده و ویژگی های آن را بیان کرده ایم. در ادامه، به تبیین ماهیت اجتماعی جهان بینی نویسنده در آثار رئالیستی و اوج نگاه ایدئولوژیک در رئالیسم سوسیالیستی پرداخته ایم. واقعیت مانندی رئالیسم را در دو قسمت: واقعیت مانندی در ارتباط با جامعه و واقعیت مانندی مربوط به متن ادبی، با توجه به نظریات محققان بازبینی و ارزیابی کرده ایم. در پایان نیز آرای مخالفان و منتقدان رئالیسم را به اختصار بررسی کرده ایم.