مجید صالح بک

این پژوهش تلاش دارد برگردان های عربی رباعیات خیام را موردنقد و تحلیل قرار دهد؛ ازاین رو، در آغاز به شرح مختصری از زندگی و جایگاه این شاعر و ریاضی دان ایرانی و دیدگاه های مطرح ازسوی خیام شناسان پرداخته است. سپس اثر سترگ او در برگردان نامداران جهان عرب موردبحث قرار گرفته است. در این بخش ابتدا از تاریخچه رباعی، رباعیات خیام، ترجمه و چگونگی ورود آن به جهان عرب سخن به میان آمده، سپس از عوامل اثرگذار پیش روی مترجمان عرب تحت عناوینی چون ایدئولوژی، سپهرِ گفتمان زبان مبدأ و مقصد، قالب های ترجمه، ترجمه از زبان واسطه و سرانجام سازوکارهای مترجمان با آوردن شواهد متنوع بحث شده است. در موضوع ایدئولوژی از تأثیرگذاری ایدئولوژی مترجم و زبان مقصد و در سپهرِ گفتمان از تحول و دگرگونی متن و توفیق یا عدم توفیق مترجم سخن رفته است. پایبندی به قالب اصلی رباعی و یا عدم پایبندی به آن و نتایج حاصل از آن در روند ترجمه و همچنین بهره گیری از زبان واسطه و تأثیرگذاری مثبت و منفی و احیاناً مخرب آن در ترجمه، مانند دیگر موضوعات از جایگاه ویژه ای در این بحث برخوردار است. در این گفتار علاوه بر موارد طرح شده، سازوکارهای شخصی مترجمان و تأثیرگذاری آنان در تصریح، تلطیف، تغییر و حذف به انتقال معنای دریافتی از زبان مبدأ که معمولاً برخاسته از فهم و درک نادرست و یا زبان واسطه و یا اختلاف فرهنگی است به بحث گذاشته شده است. در پایان یادآور می شود که شیوه به کاررفته در این پژوهش توصیفی- تحلیلی است؛ بدیهی است که برای تبیین و غنای هر چه بیشتر این پژوهش از نمونه های متفاوت مترجمان سرشناس عرب، بهره گیری و درنهایت یافته های این پژوهش به صورت یک جمع بندی به عنوان نتیجه به خواننده این سطور عرضه شده است.

أجمع الباحثون على أنّ أولى مراحل تأسیس المسرحیه الشعریّه قد نهض بها شاعر عبقریّ فحل ألا وهو أحمد شوقی الذی اتّصل بالأدب الغربی بعامّه والأدب الفرنسی بخاصّه، فتأثّر بالمسرح الفرنسی الذی کان یطمح أن یحذو فیه حذو "کورنی" و"راسین"، و"مولییر" وبهذا قد أدخل هذا القصّ المسرحی وکلونٍ جدید فی اللغه العربیه، وقد اضطرّت تلک الرصانه والجزاله المعهوده والملتزمه فی الشعر العربی شوقی، لیتّجه من بین أنواع المسرحیات الشعریّه صوب المسرحیه الشعریّه التاریخیه لینأى بأدبه من الألفاظ الیومیّه واللغه الحیاتیّه المعاشه التی تتّسم بها المسرحیه، فارتفع بأسلوب تلک المسرحیات الشعریّه التاریخیّه، ومن بین مسرحیاته الشعریه التاریخیه، وقع اختیارنا على مسرحیه "کلیوباترا" التی أراد منها الدفاع عمّن صورهم التاریخ فی صوره ینقصها الولاء للوطن. وقد دافع فی مسرحیته "مصرع کلیوباترا" دفاعاً ممیتاً عن کلیوباترا التی رأى فیها أنّ المؤرخین الغربیین قد ظلموها أیّما ظلم فصوّروها - حسب تعبیرهم - فی صوره امرأه لعوب غاشیه لاهیه لا تعنیها مصلحه وطنها مصر، فصوّرها شوقی ملکهً وطنیهً تنمّ عن حبّ جارف لبلدها مصر، ویعبّر عن إخلاص صادق لها. علماً بأن جمیع مسرحیات شوقی الشعریّه التاریخیّه، قد تطرّق فیها إلى الحیاه المصریّه عبر العصور المختلفه وإلى مواطن التحول التی کانت تطرأ علیها حینما تضعف دولتها فیکافح حکامها للحفاظ على کیانها واستقلالها. وقد کان أحمد شوقی فی مسرحیاته الشعریه التاریخیه لم یکتف بعرض الأحداث والوقائع التاریخیه وتصویر شخصیاتها فی إطار مسرحی دون هدف مقصود، بل کان دیدنه من عرض تلک الأحداث والشخصیات هو اختیار ما یراه ذا دلالات خاصّه، قد تکون تلک الدلالات أخلاقیه، أو اجتماعیّه، أو سیاسیّه، وحتى نفسیّه. ثمّ یبادر إلى بناءها فنیّاً مسرحیّاً متکاملاً مستوعباً کلّ السمات الفنیّه للمسرحیّه الناجحه وقد استطاع أن یجعل أبطاله رموزاً لمعانٍ انسانیّه سامیّه وعلیه یمکننا القول أن المسرح الشعری، قد تأسّس وازدهر على ید هذا الشاعر الإحیایی أحمد شوقی.

إن الروایه نوع من الأدب القصصی الذی واصل سیره حتی أصبح جنسا أدبیا یؤدی رساله فنیه وإنسانیه. وروایه "یومیات نائب فی الأریاف" لتوفیق الحکیم تصویر لمأساه احتفظت، منذ فتره طویله، بسیطرتها علی المجتمع المصری، عامه، و علی الریف المصری، خاصه، إلی أن تم الوعد الإلهی بالانتصار للمستضعفین، وشاهدنا فی العصر الراهن القضاء علی الظلم، بثوره جدیده بعثت روح السعاده و الأمل فی هیکل ذلک المجتمع. ولذلک کرست جهودی فی هذا المقال علی دراسه موجزه لهذه الروایه منتهجا النهج التالی: استهللت المقال بمقدمه تعنی ببیان مجمل لأهم الأطوار التی شهدتها القصه الحدیثه، وعرض موجز لروایه "یومیات"؛ وبعد ذلک أتیت بشرح موجز عن سیره "توفیق الحکیم"؛ ثم حاولت تناول الموضوع بتطبیق أهم العناصر القصصیه الفنیه علی هذه الروایه، وهی: الشخصیه، والحدث، والزمان والمکان، والسرد والحوار، واضعا النقط علی الأحرف فیما بدا لی أن المؤلف لم ینجح فی تقریره وتصویره؛ وأخیرا أتیت بخاتمه ملقیا فیها نظره عابره علی أهم النتائج التی وصلت إلیها.

ادبیات تطبیقی را می توان محفلی برای دیالوگ میان الگوهای اندیشگانی ملل گوناگون دانست؛ پس بررسی شکل های متنوع آن در این حوزه بسیار حائز اهمیت است. از حیث روایی، دیالوگ یکی از ابزارهای کانونی سازی متن از درون است که نویسنده آن را برای عینیت بخشیدن به رویدادهای روایت، نزدیکی بیشتر به خواننده، خالی کردن فضایی برای مشارکت خواننده و نیز به اشتراک گذاشتن باورهای درونی و بیرونی به کار می گیرد. پژوهش حاضر در پی آن است که با نوعی رویکرد ادبیات تطبیقی، از طریق بررسی دیالوگ های دو اثر رساله الغفرانِ ابوالعلاء معری و «طلب آمرزش» صادق هدایت، به تطبیق شکلی دیالوگ های دو اثر براساس الگوی گادامری بپردازد و نیز کارکرد بهره گیری از این شکل روایی را توسط دو نویسنده مقایسه کند. از آنجاکه گادامر به اهمیت دیالوگ در ارتباطات اجتماعی توجه بسیار دارد، این پژوهش می تواند در جهت خوانش جامعه شناسانه دو اثر یادشده مفید باشد؛ پس تحلیل او از دیالوگ مبنای کار پژوهش حاضر است. نتیجه ای که این پژوهش در پایان به آن می رسد این است که به کارگیری دیالوگ در دو اثر، کارکردهای مشترکی دارد؛ ازجمله بازگشت به گذشته، شخصیت پردازی، گفتن به جای نشان دادن، بیان اعتراف ها و اصلاح تفکر اشتباه درباره مردگان. همچنین «گشودگی» به عنوان شرط اساسی دیالوگ گادامری در دیالوگ های هر دو اثر دیده می شود.

من الشّائع أنّ بدیع الزّمان الهمذانی هو أوّل من ابتدع فنّ المقامات واستطاع أن یقوم بتطویره من خلال کتاباته. وقد تطرّق بدیع الزّمان فی مقاماته إلی مختلف مسائل عصره واستطاع أن ینقل إلی الأجیال القادمه أهم میزات تلک الفتره الزّمنیّه. وقد اتّجه نحو السّخریه والضّحک کأسلوب لبیان ما یقصده بشکل غیر مباشر، وکان هدفه من ذلک إصلاح المجتمع من خلال نقده اللّاذع. وبما أنّ السّخریه مسیطره علی جمیع أجزاء مقامات الهمذانی، اعتمدنا علی آلیّات القراءه الکرنفالیّه لباختین الّتی تهتمّ بموضوع السّخریّه والضّحک فی الأدب. فبناء علی ذلک ومن خلال توظیف هذه القراءه رکّزنا علی أهمّ ملامح الکرنفالیّه الموجوده فی مقامات الهمذانی وکیفیّه توجیه الدّعوه إلی المتلقین لإعاده النّظر فی طریقه الحیاه والقیم المزیّفه السّائده. انطلاقا بتوعیه أفراد المجتمع. وقد ساعدتنا هذه القراءه فی مقاربه المقامات ودراستها وفتحت الطریق أمامنا للتّعرّف علی أهم المیزات الثّقافیه المسیطره فی المجتمع آنذاک. قد شاهدنا أهمّ ملامح الکرنفالیّه، ألا وهی اللّاتراتبیّه والتّدنیس والغروتیسک فی مقامات بدیع الزّمان الهمذانی. وجمیع هذه الملامح قد ساعدت صاحب المقامات فی الوصول إلی ما یهدف إلیه من إصلاح المجتمع والثّقافه. فباستخدام اللّاتراتبیّه یجعل الترکیز علی الانسان ذاته و یتّخذ موقفا أمام تقدیس الأفراد، کما نری مثل هذا التقدیس فی المقامات وکیفیّه استغلال النّاس للوصول إلی أهداف السّلبیّه، ومنهجنا فی هذه الدّراسه کان تحلیلیّاً توصیفیّاً. فمن خلال هذه القراءه استطعنا أن نستخدم آلیّات رؤیه معاصره فی دراسه نصّ یعود إلی قدیم الأیّام. وقد توصّلنا إلی بعض المعانی الموجوده خلف الأسطر وقلّما نجد التّطرّق إلیها فیما مضی من البحوث.