دیپلماسى و رفتار سیاسى در اسلام (3) (مقاله پژوهشی حوزه)

دیپلماسى اسلامى از آغاز تا امروز تحول زیادى را داشته است. این تحولات تا حدودى طبیعى به نظر مى‏رسند، زیرا دیپلماسى از لحاظ اصول، اهداف و شیوه‏ها، تابع شرایط سیاسى، موقعیت دولت‏ها، اراده سیاست‏مداران و منافع و خواسته‏هایى است که دولت‏ها در هر عصر و زمانى براى خود تعریف مى‏کنند. با توجه به متغیر بودن این عناصر، دیپلماسى نیز دستخوش دگرگونى مى‏گردد. دیپلماسى به عنوان شیوه اِعمال سیاست خارجى از اصول و اهداف و روش‏هاى عملى ویژه‏اى براى پیش‏برد سیاست‏هاى خارجى تشکیل گردیده است. تطورى که در دیپلماسى اسلامى اتفاق افتاده شامل هر سه محور مى‏گردد. گرچه تطور در برخى محورها نسبتاً کمتر و کندتر بوده، اما در برخى دیگر شاهد دگرگونى‏هاى جدى هستیم. اما على‏رغم همه دگرگونى‏هایى که در این عرصه رخ داده، دیپلماسى اسلامى به عنوان یک پارادایم فکرى - عملى هنوز هم تمایز خود از دیپلماسى‏هاى دیگر را حفظ کرده است و به همین جهت مى‏توان از هویت مستقل دیپلماسى اسلامى سخن به میان آورد.
موضوع تطور تاریخى دیپلماسى اسلامى را در دو محور تحلیل و بررسى مى‏کنیم: 1. ماهیت متحول دیپلماسى اسلامى؛ 2. عوامل تحول دیپلماسى اسلامى.
1. ماهیت متحول دیپلماسى اسلامى‏
چنانچه اشاره شد، دیپلماسى اصولاً تابع متغیرهاى خاصى است که عمدتاً ریشه در شرایط و تحولات واقعى و خارجى واحدهاى سیاسى دارد. گرچه این امکان وجود دارد که دین یا هر مجموعه اعتقادى و ارزشى دیگرى که ماهیت فرا زمانى و فرا مکانى دارد، برخى اصول ثابتى را در حوزه رفتار سیاست خارجى ترسیم کند، اما این اصول در حدى نیست که تمام تحولات و دگرگونى‏هاى احتمالى در موضوع مورد توجه خود را به طور عموم پیش‏بینى کرده و همه آنها را پیشاپیش قانونمند و نهادینه سازند. بنابراین اعتقادات، اصول و ارزش‏هاى مکتبى به هر اندازه که از جامعیت و استحکام برخوردار باشند هرگز در صدد این نیستند تا مسیر هر نوع تحول احتمالى آینده را سد نموده و همه چیز را پیشاپیش صورت‏بندى کنند.
دیپلماسى اسلامى یکى از همین قواعد رفتارى است که على‏رغم ارتباط نزدیک با ارزش‏هاى ثابت دینى، با واقعیت‏هاى بیرونى جامعه سیاسى نیز سر و کار دارد؛ از این رو طبیعى است که متناسب با تحولات، شرایط و واقعیت‏هاى سیاسى، همواره مسیر تحول و انطباق با شرایط را نیز بپیماید. دیپلماسى اسلامى از آغاز شکل‏گیرى دولت اسلامى در مدینه تا عصر دولت‏هاى مدرن کنونى در جهان اسلام، تحول چشم‏گیرى یافته است. این تحول را مى‏توان در شاخص‏هاى ذیل بررسى کرد.
الف) اهداف‏
یکى از حوزه‏هاى تحول در موضوع دیپلماسى اسلامى، تحول در اهداف دیپلماسى است. اهدافى که براى دیپلماسى اسلامى تعریف مى‏شود (بر مبناى تحولات تاریخى) بسیار متفاوت به نظر مى‏رسد. پیامبر اسلام که اساس دیپلماسى اسلامى را پایه‏ریزى کرد دو هدف اصلى دعوت و توسعه حاکمیت سیاسى اسلام را براى دیپلماسى در نظر گرفته بود.
پیامبر گرامى اسلام اصل «دعوت» را در سیاست خارجى خویش همواره مورد توجه قرار داده و آن را در تمام پیام‏ها و نامه‏هاى سیاسى خود مبناى اقدامات دیپلماتیک خود قرار داده است.
دومین هدف مهم در دیپلماسى پیامبر، توسعه قلمرو سیاسى دولت اسلامى در راستاى رسالت جهانى اسلام و به منظور تأمین امنیت و گسترش صلح در میان قبایل و ملل آن روز بود. جامعه عرب از گذشته‏هاى دور شاهد روابط خصومت‏آمیز در سطح قبایل و دولت‏هاى همجوار بوده است. در نظام سیاسى حاکم بر جامعه عرب، وجود تعدد مراکز فرمان روایى و انعطاف‏ناپذیرى سیستم‏هاى قبیله‏اى، فضاى سیاسى جزیرة العرب را همیشه در وحشت جنگ و ناامنى و غارت نگه مى‏داشت. پیامبر اسلام پس از اعلام نظام سیاسى جهانى با مرکزیت مدینه، تلاش کرد تا اقوام و قبایل عرب و سپس سایر ملت‏هاى آن روز را تحت حاکمیت واحد سیاسى گرد آورده و از بروز درگیرى‏هاى ممتد قبیله‏اى جلوگیرى کند.
اما اهداف دیپلماسى اسلامى پس از عصر خلفاى نخستین دستخوش تحولات نسبتاً جدى گردید، زیرا در دوران حکومت اموى و عباسى، «دعوت» به عنوان مهم‏ترین و بنیادى‏ترین هدف سیاست خارجى اولویت خود را از دست داد و این دولت‏ها به جاى «دعوت»، توسعه قلمرو حکومت عربى را در اولویت قرار دادند. خلفاى اموى در حوزه دیپلماسى در دو ناحیه فعالیت داشتند: ناحیه شمال و ناحیه شرق. در مرزهاى شمال دولت اموى، امپراتورى روم شرقى قرار داشت که همیشه با اموى‏ها در جنگ و ستیز بود. هدف دیپلماسى اموى در این منطقه بر ضربه زدن به قدرت روم شرقى و دفع تهدیدات و تهاجمات آن از سرزمین‏هاى اسلامى استوار یافته بود. این منازعه گاهى با پیروزى و گاهى با شکست توأم مى‏شد و در کل ادامه درگیرى‏ها، مانع از آن بود تا امنیت در مرزهاى شمالى حاکم گردیده و روابط صلح‏آمیزى بر مبناى گفت و گو و تفاهم پا بگیرد. در منطقه شرقى، دیپلماسى جنگى بر دیپلماسى سیاسى غلبه داشت. هدف از تعقیب سیاست جنگى، فتح اراضى بیشتر، دعوت به اسلام و به دست آوردن غنایم بود. این امر در نامه‏ها و گفته‏هاى سران ایران و فرماندهان مسلمان به خوبى منعکس شده است. از سوى شرق لشکریان مسلمان تا مرز چین پیش رفتند و در سال 108 هجرى عبدالملک بن مروان سفیرى به نام سلیمان نزد امپراتور چین هسوانگ تسونگ اعزام کرد که تأثیر مهمى بر گسترش روابط دو طرف داشت.1 در دوران عباسیان، اهداف دیپلماسى خلافت اسلامى از محدوده مسائل اعتقادى و سیاسى به امور علمى - فرهنگى و اقتصادى نیز گسترش یافت. در نامه‏اى که میان اخشید، فرماندار مصر، و ارعانوس پادشاه روم مبادله شده است، توسعه روابط تجارى یکى از محورهاى گفت و گوى دو طرف قرار گرفته و اخشید موافقت خود را در توسعه همکارى‏هاى تجارى اعلام داشته است.2 اهداف تجارى و علمى در دیپلماسى خلیفه مقتدر عباسى هارون الرشید تجلى بیشترى پیدا کرد.
اما در دوران سلطنت عثمانیان اهداف دپیلماسى اسلامى اصولاً به اهداف دنیوى و سیاسى تبدیل شدند. امپراتورى عثمانى از سوى غرب و شمال تحت فشار دولت‏هاى روس و اروپایى قرار داشت و سلاطین عثمانى در تلاش بودند موقعیت خود را در برابر این دو دشمن تحکیم کرده و در فرصت‏هاى مناسب قلمرو سیاسى و ارضى خود را نیز توسعه دهند. از طرف دیگر دولت عثمانى در شرق و جنوب با دولت‏هاى اسلامى دیگر هم مرز بود که مهم‏ترین آن دولت ایران بود. عثمانى در این منطقه نمى‏توانست «دعوت» را هدف دیپلماسى خود برگزیند، از این رو هدف سیاسى و افزایش سلطه و قدرت را در پیش گرفتند.
ب) اصول‏
یکى از محورهاى تحول در دیپلماسى اسلامى، تحول در اصول دیپلماسى اسلامى است.
اصولى که پیامبر در صدر اسلام در روابط خارجى مورد توجه قرار داد به تدریج در اعصار بعدى دچار دگرگونى شد. اصول پیامبر اسلام در روابط خارجى عبارتند از: 1. اصل نفى سبیل (استقلال)؛ 2. اصل تأمین امنیت؛ 3. اصل دعوت؛ 4. اصل دفاع از اصول؛ 5. اصل عزّت و کرامت؛ 6. اصل احترام به قراردادها و پیمان‏ها.
این اصول در معاهداتى که در ده سال حکومت پیامبر در مدینه میان او و قبایل مختلف عرب و دولت‏هاى همجوار منعقد شد به خوبى رعایت شده است.
اما در دوره‏هاى پس از صدر اسلام این اصول به صورت کامل مورد توجه قرار نگرفت و بعضاً جاى خود را به اصول دیگر سپردند. به گفته یکى از محققان معاصر:
در دوران زمام‏دارى معاویه بر خلاف سیره پیامبر(ص) نوع جدیدى از دیپلماسى جایگزین شد. پیامبر همواره در کلیه روابط خارجى با وجود تحرک و ابتکار عملى که براى گسترش مناسبات نشان مى‏داد، اصول و معیارها و ارزش‏هاى اسلامى را در حد حفظ سیاست و کرامت اسلامى حفظ مى‏کرد.3
در دوران عباسیان، این چرخش دایره وسیع‏ترى به خود گرفت، زیرا سیاست خارجى دولت‏هاى عباسى بیشتر به سمت اهداف سیاسى و سلطه‏جویانه تغییر جهت داد.
در این عصر (قرن دوم هجرى) که... بخش‏هاى عمده آسیا و آفریقا و بخشى از اروپا زیر پرچم اسلام درآمده بود، روابط خارجى مسلمانان بر اساس باج‏گیرى و قدرت‏طلبى استوار گردیده و ابتکار عمل در سیاست بین‏الملل در جهت حفظ و گسترش قدرت و بهره‏گیرى مادى به کار گرفته شده بود.4
در ادامه این تحول در دوران عثمانى‏ها روابط خارجى اسلامى تحت تأثیر شرایط جهانى و ناتوانى برخى خلفا و سلاطین مسلمان، به سمت همگرایى با کشورهاى غیر اسلامى تغییر جهت داد و با انعقاد قرارداد بین دولت سلیمان اول و فرانسواى اول فرانسه در 1535 میلادى، اساس دیپلماسى اسلامى دگرگون شد.
ج) روش‏ها
دیپلماسى براى دست‏یابى به اهداف خود معمولاً از شیوه‏هاى نسبتاً مشخصى مانند فرستادن نمایندگان رسمى، تأسیس نمایندگى‏ها، مسافرت سران ممالک و دولت‏ها و انعقاد و مبادله پیمان‏ها بهره مى‏گیرد. این روش‏ها ممکن است به صورت همه جانبه دچار دگرگونى نگردند، اما از برخى جهات قابل بسط هستند.
آنچه به صورت مشخص در این خصوص مى‏توان گفت، تحول در آداب و رسوم دیپلماسى است. در زمان پیامبر اسلام مبادله سفرا و هیأت‏ها در چارچوب تشریفات ویژه‏اى انجام نمى‏گرفت. در واقع آداب و ضوابط حاکم بر دیپلماسى پیامبر را در سه چیز مى‏توان برشمرد: عارى بودن از تشریفات؛ غیر ثابت بودن سفرا و شفاف بودن پیام.
پیامبر اسلام سفیرانى که در سال نهم هجرى به دربار هرقل، کسرى، نجاشى و مقوقس و... فرستادند عارى از هر نوع انجام مراسم ویژه تشریفاتى در حین اعزام سفرا یا در هنگام ملاقات سفرا با پادشاهان بود. همچنین هیأت‏هاى سیاسى که از سوى قبایل و ممالک دیگر به دیدار پیامبر مى‏آمدند پیامبر مانند سایر مردم و یک مهمان معمولى از آنان پذیرایى مى‏کردند؛ چنانچه در مورد هیأت ثقیف خیمه مخصوصى براى آنان در مسجد برپا کرد و در آن‏جا با آنان به مذاکره پرداخت.
سفرایى که در صدر اسلام براى انجام مأموریت‏هاى سیاسى تعیین مى‏شدند، وظیفه نمایندگى آنها محدود به همان مورد خاص مى‏گردید و سفرا پس از ابلاغ پیام فوراً به مرکز خود بازمى‏گشتند. بنابراین در این دوره، چیزى به نام سفیران ثابت یا تأسیس نمایندگى‏هاى سیاسى در کشورهاى دیگر به چشم نمى‏خورد. پیام‏ها نیز بسیار شفاف و روشن بودند. نامه‏هایى که پیامبر به بزرگ‏ترین کشورهاى آن روز یعنى ایران و روم فرستاد از چند سطر فراتر نمى‏رفت. اما در عصر عباسیان آداب دیپلماسى بسیار تغییر یافت. به گفته ابن الفرا «مراسم اکرام و اجلال در استقبال از سفرا در روزگار عباسى بیش از پیش فزونى یافت».5 در دوران خلافت عباسى هر گاه سفیرى از خارج مى‏آمد یا سفیر خود خلفا از سفر مأموریت برمى‏گشت غالباً به نحو گسترده‏اى مورد استقبال قرار مى‏گرفت. حتى گاهى انجام مراسم استقبال از سفرا رسماً به دستور خلیفه و از سوى مردم برگزار مى‏شد؛ «چنان که یک بار که فرستاده ملک العادل به دربار خلیفه اعزام گردید، خلیفه مردم را فرمود که به استقبال او بروند و بزرگان از فرماندهان و حکام و فقها و صوفیان به استقبال سفیر شتافتند».6 در زمان عثمانى‏ها، دیپلماسى اسلامى به تدریج شیوه‏هاى دیپلماسى اروپایى را تقلید کرد، این روند در اواخر خلافت عثمانى‏ها بسیار برجسته شده بود و دولت عثمانى همان طورى که نهادها و بخش‏هاى دیگر دولت خود را مدرنیزه کردند، آداب و سنن دیپلماسى را مدرن کردند و در همین دوره بود که سفارتخانه‏ها رسماً به وجود آمدند و دیپلماسى مدرنیزه و بوروکرانیزه شد.
2. عوامل تحول دیپلماسى اسلامى‏
نظام سیاسى اسلام که در اولین سال هجرت پیامبر به مدینه، پایه‏گذارى شد به سرعت قدرت خود را در جزیرة العرب و ماوراى آن گسترش داد. هنوز بیش از چند دهه از ظهور اسلام نگذشته بود که مرزهاى دولت اسلامى تا شرق اروپا، شمال آفریقا، ایران، سند و ماوراء النهر توسعه پیدا کرد. توسعه قلمرو سیاسى حکومت اسلامى، الزاماً تأثیرات خود را به دیپلماسى که ابزارى در خدمت سیاست خارجى این دولت بود نیز بر جاى گذاشت. بر این اساس رفتار و روابط خارجى دولت اسلامى نیز همزمان توسعه یافته و پیچیده‏تر مى‏شد. عواملى که تأثیرات نسبتاً مستقیم و جدى بر تحول دیپلماسى اسلامى داشته عبارتند از:
الف) تغییر ساختار سیاسى‏
نظام سیاسى اسلام در عصر پیامبر از ساختار بسیار ساده‏اى برخوردار بود. پیامبر به عنوان رهبر دینى و سیاسى جامعه، مدیریت و مسؤولیت تمام امور را در دست داشت. او همچنان که مسؤولیت سیاسى را به عهده داشت مسؤولیت قضایى، اجرایى و نظامى را نیز عهده‏دار بود. سیستم ادارى او از چند نفر کاتب و تعدادى اصحاب و یاران که معمولاً در کنار او بودند و داوطلبانه و بدون برخوردارى از عناوین رسمى انجام وظیفه مى‏کردند تشکیل شده بود. ساختار تصمیم‏گیرى مرکب بود از شخص پیامبر، وحى و مشورت. این ساختار به آن حضرت امکان مى‏داد تا تصمیمات و برنامه‏ریزى‏ها را در کوتاه‏ترین مدت انجام داده و در اجراى آنها نیز از سرعت فوق‏العاده‏اى بهره‏مند باشد. دیپلماسى‏اى که از مرکزیت این ساختار رهبرى مى‏شد همانند سیاست‏هاى داخلى، در کمال سادگى و صراحت انجام مى‏گرفت. از طرف دیگر، با توجه به ساختار تصمیم‏گیرى ویژه، اهداف و اصول حاکم بر سیاست خارجى، ماهیت کاملاً دینى و الهى به خود مى‏گرفت به همین دلیل دیپلماسى پیامبر اسلام دیپلماسى کاملاً دینى بود. اما در قرون بعدى ساختار سیاسى دولت اسلامى از شکل اولیه تغییر کرد و به تدریج به سلطنت و امپراتورى تبدیل گردید. سرآغاز این تحول از عصر معاویه اولین خلیفه خاندان اموى بود برخى از خاورشناسان معتقدند «معاویه از دستگاه سلطنتى رومیان تقلید کرده، براى خود وسایل تجمل و نگهبانان مسلح فراهم ساخت».7
به هر حال این ساختار به هر میزانى که پیچیده‏تر مى‏شد، روى تصمیم‏گیرى، اجرا و روش‏هاى دیپلماسى و سیاست خارجى نیز تأثیر مى‏گذاشت. حداقل این تأثیر را در شیوه آداب و رسوم دیپلماسى و نیز اهداف سیاست خارجى و همچنین در تمرکز و عدم تمرکز آن مى‏توان دید.
ب) توسعه حکومت اسلامى‏
گسترش پیاپى قلمرو حاکمیت سیاسى اسلام، مسائل متعددى را فراروى سیاست خارجى خلافت‏هاى اسلامى قرار مى‏داد، زیرا با توسعه مرزهاى خلافت، مسلمانان با اقوام و ملت‏هاى مختلف مواجه شده و از لحاظ اجتماعى، فرهنگى و اقتصادى، خواست‏ها و شرایط متفاوتى را به وجود مى‏آوردند. یکى از تأثیرات توسعه سرزمینى بر دیپلماسى خارجى این بود که خلافت اسلامى هر از چند گاهى با قیام‏ها و شورش‏هاى داخلى روبه‏رو مى‏گردید که این امر سیاست خارجى خلافت‏هاى اسلامى را دچار رکود و در برخى موارد با عدم هماهنگى مواجه مى‏کرد؛ چنانچه شورش‏هاى اهل ردّه در دوران ابوبکر، جنگ‏هاى داخلى در زمان على(ع) و قیام‏هاى اسلامى علیه معاویه، مدتى دیپلماسى اسلامى را دچار وقفه کرد و مانع از گسترش اسلام در جهان گردید. در حالى که دولت پیامبر به دلیل تمرکز در اداره نظام سیاسى کمتر با این بحران‏ها مواجه مى‏گردید و بحران‏هاى داخلى مانند پیمان‏شکنى‏هاى یهود در مدینه یا سرپیچى مسیلمه در یمن در حدى نبود که بر سیاست خارجى دولت اسلامى تأثیر جدى بگذارد.
از دیگر عوامل مؤثر بر دیپلماسى که ریشه در توسعه سرزمینى نظام اسلامى داشت، شکل‏گیرى دیپلماسى‏هاى متعدد در قلمرو کشور اسلامى بود. این وضعیت در دوران عباسیان و پس از آن بسیار برجسته شده بود.
نمودهاى تاریخى تحول دیپلماسى اسلامى‏
دیپلماسى اسلامى در گذر تاریخ نتوانسته است همسویى بین تئورى و عمل را به خوبى حفظ کند و تنها در نیمه اول قرن اول هجرى که عصر پیامبر بود این همسویى به صورت کامل و در عصر خلفاى راشدین به صورت نسبى تحقق یافت و روابط خارجى موازى اندیشه‏هاى اصیل دینى شکل گرفت؛ اما پس از خلفاى راشدین و تغییر خلافت به سلطنت و ورود جریان‏هاى قبیله‏اى در رأس هرم قدرت، دیپلماسى عملى دولت‏هاى اسلامى از شفافیت دینى فاصله گرفت و در عین حال نمى‏توان چنین تلقى کرد که دیپلماسى خلافت‏هاى اسلامى در عصر اموى و عباسى و پس از آن هیچ گونه همسازى با اصول و آموزه‏هاى دینى ندارد، بلکه نکته اصلى در سیر تحول دیپلماسى اسلامى این است که گرایش دینى در مجموع رو به ضعف نهاده و رفتار سیاسى خلفا در عرصه بین‏الملل در مواردى تحت تأثیر عوامل برون دینى قرار گرفته است و این به معناى نفى کامل عناصر فرهنگى و حقوقى اسلامى در سیاست خارجى خلفا نیست. همان طورى که اسلامى نامیدن آن به معناى دقیق و درست کلمه قابل تأمل است؛ اما على‏رغم همه این تحولات ارزشى که در حوزه فکرى و عملى به وجود آمده است، بررسى تجربى و تطبیقى آن مى‏تواند تصویرى از دیپلماسى دولت‏هاى اسلامى که از لحاظ تاریخى و اندیشه‏اى منفک از باورهاى اسلامى شناخته نمى‏شود، ارائه داد. این امر حداقل از لحاظ رویکرد علم روابط بین‏الملل و سیاست خارجى که در محیط سیاسى و فرهنگى اسلامى تکوین یافته در خور اهمیت است.

1. دیپلماسى عصر پیامبر
روابط و دیپلماسى پیامبر را در سه سطح مى‏توان تحلیل کرد:
الف) دیپلماسى با قبایل عرب و یهودیان؛
ب) دیپلماسى با دولت‏هاى همجوار؛
ج) دیپلماسى با قدرت‏هاى بزرگ ایران و روم.
الف) روابط با قبایل عرب و یهود
آن طورى که مورخان و سیره‏نویسان عرب نوشته‏اند، قبایل و طوایف عرب ساکن در جزیرة العرب مقارن ظهور اسلام، فاقد دولت واحد مقتدر مرکزى بوده و هر قبیله‏اى تشکل و نظام ادارى - اجتماعى خاص خود را داشت. واحدهاى قبیله‏اى به صورت دولت‏هاى کوچک محلى که شباهت به نظام ملوک الطوایفى داشتند نظام اجتماعى و سیاسى خود را اداره مى‏کردند: در واقع «هر قبیله‏اى به صورت جامعه‏اى سیاسى بود و از عناصر عمده تشکیل‏دهنده دولت (جمعیت متشکل، قدرت سیاسى و نوعى حکومت) برخوردار بود و سرزمین قبیله نیز گاه شناور و گاه به صورت ثابت و طبق اراده شیخ تعیین مى‏گردید».8
با توجه به نظام ویژه قبیله‏اى حاکم بر جزیرة العرب، پیامبر استراتژى برقرارى روابط حسنه با تمام واحدهاى سیاسى قبیله‏اى را در پیش گرفت و کوشید همه قبایل را تحت نظام سیاسى واحد گرد آورد. بجاست که نقطه آغاز دیپلماسى پیامبر پس از تشکیل حکومت اسلامى در مدینه را خود پیمان مدینه بدانیم. گرچه در این پیمان، توجه اساسى بر شکل‏گیرى روابط و سامان‏دهى نظام سیاسى در داخل حکومت اسلامى معطوف شده است، اما با وجود آن اصول روابط خارجى پیامبر را حداقل در برخى موارد مانند یهودیان نیز تبیین کرده است. در این پیمان روابط مسلمانان با یهودیان، بر اصل احترام متقابل، آزادى در عقاید و آداب و سنن، عدم تعرض بر همدیگر، عدم همپیمانى با دشمنان یکدیگر، و بالأخره همکارى با طرف‏هاى قرارداد در صورت مورد حمله قرار گرفتن، استوار گردیده بود.9
در مورد مکه، پیامبر با توجه به مفهوم آیه جهاد،10 سیاست «اعمال فشار» بر مکه را که او و یارانش در گذشته تحت فشار و اذیت آنان قرار گرفته بودند و هنوز هم ادامه داشت، در پیش گرفت. سیاست پیامبر در این جا بر محاصره اقتصادى مکه به منظور ایجاد تغییر در سیاست‏هاى خصمانه قریش متمرکز شده بود. همچنین پیامبر با اعزام دسته‏هاى مسلح به مسیر کاروان‏هاى تجارتى مکه، قدرت و نیروى رزمى و تهاجمى دولت مدینه را به نمایش مى‏گذاشت. مى‏توان گفت هدف از این سیاست، درگیرى و جنگ نبوده است، زیرا «در سریه‏هایى که رسول خدا اعزام فرمود هیچ درگیرى در نگرفت و بلکه در همه موارد دو گروه بدون هیچ گونه درگیرى و به صورت مسالمت‏آمیز از یک دیگر جدا شدند و تنها در یک مورد در سریه عبیدة بن حارث سعد بن ابى وقاص به سوى دشمن تیر انداخت».11
دیپلماسى پیامبر پس از سال پنجم هجرى تحرک بیشترى پیدا کرد، چون پیامبر در این زمان ابتکار عمل را در دست گرفته و روابط با قبایل عرب را که تا کنون حاکمیت مدینه را نپذیرفته بودند سرعت بخشید. اولین هدفى را که پیامبر در این مرحله انتخاب کرد و بسیار مهم و استراتژیک بود، ایجاد رابطه دوستانه با مکه بود که مهم‏ترین شهر در تمام سرزمین‏هاى عربى به شمار مى‏آمد.
پیامبر اولین تماس سیاسى را از طریق بدیل بن ورقامى خزاعى با اهل قریش برقرار کرد و به آنان چنین پیام فرستاد:
ما براى جنگ با کسى نیامده‏ایم براى عمره آمده‏ایم قرشیان از جنگ به جان آمده‏اند و اگر خواهند مدتى معین کنیم و مرا با دیگران واگذارند که اگر دین من غلبه یافت و اگر خواستند بدان درآیند و اگر نخواهند، به خدایى که جان من در فرمان اوست با آنها در کار دین خویش جنگ مى‏کنم تا جان بدهم یا فرمان خداى روان شود.12
پس از این پیام، تبادل هیأت‏ها و گفت و گو براى دست‏یابى به راه‏حلى غیر از جنگ آغاز شد. این گفت و گوها بسیار حساس و مهم تلقى مى‏شد و دو طرف که در گذشته همواره در حالت جنگى به سر مى‏بردند و تا به حال دو جنگ بدر و احد را پشت سر گذاشته بودند، براى اولین بار زبان دیپلماسى را بر شمشیر ترجیح دادند. پیامبر در انتخاب روابط مسالمت‏آمیز با قریش پیشگام بود. او همان طورى که در مدینه بر موضع غیر جنگى پافشارى داشت در حدیبیه نیز تا آخر از آن دفاع کرد و مانع از بروز تشنج و تیرگى روابط گردید؛ از این رو برخى محققان اسلامى واقعه حدیبیه را در ردیف «مغازى» نشمرده و گفته‏اند: «واقعه حدیبیه یا صلح حدیبیه یا هدنه و یا عهد حدیبیه یک امر سیاسى، دیپلماتیک و دوراندیشانه بود و به هیچ صورت نمى‏توانست غزوه باشد».13 نتایجى که از پیمان صلح حدیبیه به دست آمد بسیار مهم و حیاتى بود، به طورى که خداوند در تجلیل آن سوره فتح را نازل کرد و به پیامبرش مژده پیروزى آشکارى را داد: «إنّا فتحنا لک فتحاً مبیناً».14 این پیمان دستاوردهاى زیر را براى مسلمانان در پى داشت:
1. امنیت ده ساله که فرصتى را براى فعال‏تر شدن سیاست پیامبر در سایر نقاط فراهم مى‏کرد؛
2. به رسمیت شناخته شدن اقتدار سیاسى پیامبر و دولت او در مدینه؛
3. ایجاد روابط مستقیم با مردم مکه و دعوت آنان به اسلام؛
4. جدا کردن قریش از همپیمانان یهودى آن؛
5. افزایش قدرت و اقتدار سیاسى - نظامى مسلمانان؛
6. مهار کردن خطرات قریش علیه قبایلى که تا کنون از ترس قریش فرصت نزدیک شدن به پیامبر را نداشتند؛
7. اجازه ورود به مکه براى انجام مراسم حج.
اوج موفقیت دیپلماسى پیامبر در ارتباط با قبایل را در سال نهم هجرى مى‏توان مشاهده کرد که نمایندگان طوایف مختلف عرب از هر سو براى بیعت و انعقاد پیمان‏هاى سیاسى به حضور آن حضرت در مدینه آمدند. در این سال بیش از سى هیأت از طوایف مختلف عرب که بیشترشان از اعراب جنوب و مسیحى و یهودى و زرتشتى بودند نزد پیامبر آمدند.15
روش پیامبر در جذب قبایل از اصل آسان‏گیرى و حفظ موقعیت اجتماعى سران قبایل پیروى مى‏کرد. در نامه‏اى که پیامبر براى قبیله بکر بن وائل فرستاد این سهل‏گیرى به خوبى رعایت شده است.
ب) روابط با دولت‏هاى همجوار
دیپلماسى پیامبر با دولت‏هاى نیمه مستقل عربى، با فرستادن نامه و نماینده به دربار آنها و دعوت آنها به اسلام آغاز شد. پیامبر در یکى از این موارد نامه‏اى توسط حاطب ابن ابى بلتعه به مقوقس حاکم دست نشانده روم بر مصر فرستاد. روش پیامبر در ارسال پیام، بر تکیه بر مشترکات و پذیرفتن اصل توحید و اعلام نبوت و دعوت سران دولت‏ها به اسلام استوار بود. پیامبر همین سیاست را در مورد همه سران کشورها در پیش گرفت و این سیاست در اکثر موارد با موفقیت روبه‏رو گردید. پیامبر در موارد متعددى شناسایى دولت‏هاى محلى را به عنوان یک امتیاز سیاسى در برابر پذیرش اسلام به سران پیشنهاد کرد. این سیاست، انعطاف‏پذیرترین رفتارى بود که پیامبر در روابط خارجى در پیش گرفته بود. پیامبر در پى موفقیت‏هایى که در این دیپلماسى به دست آورد، آن را ادامه داد او نامه‏ها و هیأت‏هایى نزد پادشاهان یمن و غسان و بحرین فرستاد و در تمام این موارد به پیروزى‏هاى سیاسى خوبى دست یافت. به طور کلى عوامل زیر در موفقیت دیپلماسى پیامبر نقش مؤثرى داشتند:
1. گسترش نفوذ اسلام در جزیرة العرب و تا مرزهاى امپراتورى روم و ایران؛
2. جاذبه نظام سیاسى و اجتماعى اسلام که بر مبناى عدالت، برابرى و ساده‏زیستى استوار گردیده بود؛
3. انعطاف‏پذیرى سیاست پیامبر در برابر ادیان و عقاید دیگر؛
4. اعطاى امتیازات سیاسى و شناسایى دولت‏هاى محلى از سوى پیامبر؛
5. تزلزل در حاکمیت و اقتدار سیاسى امپراتورى ایران و روم؛
6. استبداد و فشار موجود در قلمرو حکومت‏هاى محلى؛
7. تهدید و قاطعیت پیامبر و نیروهاى او در برخورد با دشمنان.
ج) روابط با ایران و روم‏
روابط خارجى پیامبر در اواخر عمر آن حضرت از سطح قبایل و دولت‏هاى کوچک منطقه فراتر رفت و تا مرکز قدرت‏هاى بزرگ آن روز، ایران و روم بسط یافت. این دو قدرت همیشه در منطقه سرزمین عربى به جنگ‏هاى توسعه‏طلبانه دست مى‏زدند. قدرت‏هاى محلى براى حفظ موقعیت و امنیت خود و جلوگیرى از تهاجم یکى از این دو امپراتورى مى‏بایست همپیمانى یکى از آن دو را پذیرفته و حمایت‏هاى نظامى آن را در برابر پرداخت مالیات جلب مى‏کردند. پیامبر با توجه به روابط حاکم بر دولت‏هاى منطقه، در نظر گرفت پیام الهى - سیاسى خود را به اطلاع قدرت‏هاى بزرگ نیز رسانده و بدین طریق روابط جنگجویانه و توسعه‏طلبانه حاکم بر دولت‏ها را از اساس دگرگون سازد.
پیامبر به منظور ابلاغ دعوت الهى و تغییر در روابط سیاسى ممالک بزرگ، نامه‏اى به وسیله دحیة بن خلیفه کلبى به دربار قیصر روانه کرد. هرقل که از عالمان برجسته مسیحى بود و از بشارت مسیح به ظهور پیامبر اسلام آگاهى داشت، با خواندن نامه پیامبر به شدت متأثر شد. او درباره اسلام و پیامبر تحقیق کرد و مجلس اعیان را براى بررسى و پاسخ مثبت به دین اسلام تشکیل داد، اما اعیان و بزرگان با آن مخالفت کردند.16
پیامبر وهب بن شجاع را به همراه نامه‏اى به دربار کسرى فرستاد. وى در آن‏جا پس از دریافت اجازه ورود، با جمعى از اعیان فارس وارد دربار شد و شخصاً نامه را به دست خسرو پرویز تحویل داد. در نامه پیامبر به کسرى چنین آمده بود:
بسم اللَّه الرحمن الرحیم. از محمد بن عبداللَّه رسول خدا به خسرو پرویز، بزرگ پارس: سلام و ایمنى عذاب بر کسى که پیرو هدایت گردد، به خدا و فرستاده وى ایمان آورد و گواهى دهد که آفریدگارى جز خداى یگانه بى‏انباز نیست و محمد بنده و فرستاده اوست. من تو را به سوى خدا فرا مى‏خوانم، زیرا که من پیامبر خدا بر همه مردمانم تا زنده‏دلان را هشدار دهم و «کلمه عذاب بر کافران مسلّم گردد»؛ از این رو اسلام‏آور تا ایمن مانى، زیرا اگر اسلام نیاورى، بى‏گمان، گناه همه مجوسان بر گردن تو خواهد بود.17
این نامه براى خسرو پرویز که خود را پادشاهى مقتدر و بى‏رقیب مى‏دید از ناحیه مردى عرب که فاقد هر گونه پیشینه سیاسى درخشان و قدرت و دولت بود، بسیار گران آمد. به خصوص منطق شفاف و قاطع پیامبر در نامه که با تهدید پایان یافته بود براى خسرو پرویز که آمادگى ذهنى براى ظهور پیامبر جدید را نداشت و این جریان را صرفاً از موضع سیاسى تحلیل مى‏کرد، قابل تحمّل نبود؛ از این رو خسرو پرویز پس از شنیدن متن نامه، نامه را پاره کرد.18 پادشاه ایران براى تنبیه فرستنده نامه، به کارگزار خود در یمن دستور داد که «دو مرد از دلاوران خود به سراغ این مرد در حجاز بفرست تا او را به حضور من آورند».19
در مجموع از بررسى دیپلماسى پیامبر در سه سطح قبایل، دولت‏هاى کوچک و دولت‏هاى بزرگ، به دست مى‏آید که سطوح موفقیت پیامبر به ترتیب متفاوت بوده است. دیپلماسى پیامبر در میان قبایل بسیار موفق بوده است، زیرا این دیپلماسى از پشتوانه نظامى نیرومندى برخوردار بود؛ اما در سطح دولت‏ها موفقیت نسبى داشت، به ویژه در مواردى که روابط پیامبر با دولت‏ها بیشتر بوده و امنیت دولت‏ها در معرض تهاجم نیروهاى مسلمان قرار داشت، دیپلماسى پیامبر از موفقیت بالایى برخوردار بود؛ اما در مواردى که دیپلماسى فاقد ضمانت اجرایى بوده مانند مصر و حبشه تأثیر آن زیاد ملموس نبوده است. این عدم تأثیرگذارى در سطح قدرت‏هاى بزرگ آن روز شفاف‏تر بود؛ اما آنچه در دراز مدت بر این دیپلماسى مترتب شد، نمى‏توان آن را نادیده گرفت.
2. دیپلماسى عصر خلفاى نخستین‏
پس از رحلت پیامبر گرامى اسلام، دو مسأله مهم در درون جامعه اسلامى توجه مسلمانان را به خود جلب کرد. یکى نحوه شکل‏گیرى نظام سیاسى آینده و مسأله جانشینى پیامبر؛ دوم بازگشت (ارتداد) بخش زیادى از قبایل عرب از اسلام یا از برخى احکام اسلامى مانند زکات. در مورد مسأله جانشینى سفارش‏هاى پیامبر در غدیر خم و پس از آن نادیده گرفته شد و ساز و کار قبیله‏اى تعیین زمام‏دار که مبتنى بر اراده سران قبایل بود، احیا گردید و مسن‏ترین صحابى پیامبر در رأس هرم قدرت قرار گرفت. این امر از همان آغاز روى کار آمدن نظام خلافت، دو دستگى در جامعه اسلامى را پدید آورد.
مسأله مهم دیگر، بازگشت برخى قبایل عرب به وضعیت قبل از اسلام بود. اولین خلیفه پیامبر در شرایطى قدرت را به دست مى‏گرفت که هم بحران مشروعیت و هم بحران نفوذ و امنیت، حاکمیت او را تهدید مى‏کرد. بحران مشروعیت با رهیافت سنّتى و قبیله‏اى و همچنین عقب‏نشینى داعیه‏دار اصلى خلافت از حقّ سیاسى خود، به سرعت مهار شد؛ اما بحران نفوذ که به اصل نهاد خلافت برمى‏گشت - نه شخص خلیفه - ثبات سیاسى جامعه را همچنان تهدید مى‏کرد. ابوبکر در اولین سخنرانى پس از قبول خلافت محور سیاست خارجى خود را چنین اعلام کرد: «هیچ قومى در راه خدا از جهاد کوتاهى نکردند مگر آن که خدا زبون‏شان ساخت».20
درباره استراتژى سیاست خارجى گفت و گوهاى جدى میان ابوبکر و عمر و برخى صحابى دیگر رخ داد. مشاوران ابوبکر از استراتژى مماشات و صبر و انتظار در روابط خارجى سخن مى‏گفتند. اصول دیپلماسى خلفا از همین جا به تدریج شکل مى‏گرفت. در واقع دیپلماسى و سیاست خارجى خلفاى نخستین کاملاً از دیپلماسى پیامبر متأثر بود و این البته طبیعى بود، زیرا مجریان سیاست خارجى پیامبر هنوز هم مراکز تصمیم‏گیرى و اجراى سیاست‏هاى دولت را در دست داشتند، هر چند در روند تاریخى از این رویه فاصله مى‏گرفتند، اما در موقعیتى نبودند که به سیاست‏هاى پیامبر کاملاً پشت کنند؛ از این رو مى‏توان چنین ارزیابى کرد که تفاوت محسوس ولو از نظر سیاست اعلانى میان دیپلماسى پیامبر و خلفاى نخستین مشاهده نمى‏شود. ویژگى‏هاى دیپلماسى خلفاى نخستین در محورهاى زیر خلاصه مى‏شود:
1. صراحت، قاطعیت و شفافیت؛
2. دعوت محور بودن؛
3. ایمان محور بودن؛
4. رنگ و ماهیت نظامى داشتن.

ابوبکر براى این‏که عدم ظهور تحول در سیاست خارجى عصر پیامبر را براى داخل و خارج عملاً نشان دهد، اولین حرکت در عرصه سیاست خارجى را با فرستادن لشکر اسامة بن زید به جانب شام که ترتیبات آن در حیات پیامبر چیده شده بود، آغاز کرد. پس از استقرار خلافت مدینه در سراسر بلاد اسلامى، به علت این که دیپلماسى صلح جویانه و دعوت محور پیامبر براى قیصر روم و کسراى ایران، زیاد مؤثر نبود، ابوبکر که از سیاست دو قدرت بزرگ همسایه‏اش به خوبى آگاه بود، بدون از دست دادن فرصت و با الهام از وعده‏هاى پیامبر مبنى بر فتح ایران و روم، نیروهاى نظامى را به سوى شام و عراق اعزام کرد. ابوبکر در روابط با دو امپراتورى بزرگ آن روز، دیپلماسى یکسان در پیش گرفته بود. این دیپلماسى همان طور که اصول آن را پیامبر ریخته بود بر سه پایه استوار بود:
1. گسترش اسلام (دعوت) به عنوان یک دین؛
2. گسترش حاکمیت سیاسى اسلام بدون دخالت در اعتقادات و ادیان مردم؛
3. جنگ و مبارزه (جهاد و قتال).

ابوبکر این اصول را مرحله به مرحله در شام که تحت قلمرو روم بود و عراق که تحت قلمرو ایران قرار داشت تعقیب مى‏کرد. همین سیاست در دوران خلافت عمر نیز رعایت مى‏شد؛ اما امتیاز دیپلماسى عمر، تحرک و سرعت آن است، زیرا در دوران عمر، خلافت اسلامى در عرصه داخلى با هیچ گونه مشکل جدى روبه‏رو نبود. امنیت و ثبات داخلى، به خلیفه فرصت داد تا تمام نیروها را به سوى ماوراى شبه جزیره عربستان روانه کند. عمر بدون ایجاد کمترین تغییرى در سیاست خارجى خلیفه اول، تمام فرماندهانى را که در جبهه‏هاى شام و عراق حضور داشتند، به ادامه سیاست جهادى تشویق و تحریص کرد. او دیپلماسى فشرده با پشتوانه نظامى را در روابط با دولت روم و ایران آغاز کرد. گرچه دیپلماسى پیامبر با این دو قدرت عمدتاً بر ابزار سیاسى و دینى متکى بود، اما سرسختى پادشاهان روم و ایران در رویارویى با توسعه مسالمت‏آمیز اسلام، سبب شد تا در دوران ابوبکر و عمر، دیپلماسى ماهیت نظامى بیابد و با پشتوانه نظامى، روند موفقیت‏آمیز خود را طى کند. در زمان خلافت عمر دیپلماسى او در سایه شمشیرها فعال بود، براى مثال در هنگام رویارویى در جبهه ایران، هیأتى را نیز به سرپرستى مغیرة ابن شعبه به دربار ایران فرستاد تا مذاکره کنند که با شکست مذاکرات، جنگ تنها راه بود. عمر با اعتماد بر وعده‏هاى پیامبر به فتح سرزمین ایران، پیشروى نظامى به سمت داخل ایران را ادامه داد. ضعف روحى سربازان ایران و ظلم و ستم یزدگرد بر مردم از یک طرف و دیپلماسى صلح‏جویانه و مسالمت‏آمیز مسلمانان در صورت عدم مقاومت مخالفان، از طرف دیگر، موجبات تسخیر سریع ایران را فراهم کردند. یکى از عوامل مؤثر در دیپلماسى خلیفه دوم که زمینه‏هاى پیشرفت سریع سیاسى اسلام را در بلاد ایران فراهم کرد، کنار آمدن با دولت‏ها یا حاکمان محلى با شرایط بسیار مناسب‏تر از آنچه ایرانیان در حاکمیت یزدگرد داشتند، بود؛ فرماندهان مسلمان در برابر دریافت جزیه مختصر، حق حاکمیت افراد بومى و آزادى‏هاى مذهبى مردم را به رسمیت مى‏شناختند.
در دوران خلیفه سوم نیز تا حدودى دیپلماسى مسلمانان بر روش گذشته ادامه یافت؛ اما به نظر مى‏رسد که شکاف‏هایى نیز در اصول و ارزش‏هاى حاکم بر آن به وجود آمد، زیرا زمانى که عثمان در مورد حمله به آفریقا با دستیاران خود مشورت مى‏کرد، بر مسأله جهاد و رسالت دینى کمتر تأکید داشت و سرانجام عثمان بر مبناى مشورت زید بن ثابت و محمد بن مسلمه با بزرگ نمایى مسأله غنایم و منافع مالى، مسأله لشکر کشى به آفریقا را پذیرفت.21 بعد از درگذشت عثمان و روى کار آمدن حضرت على(ع)، اصلاحات در سیاست‏هاى دولت اسلامى آغاز شد. حضرت على در نظر داشت قبل از فعال سازى سیاست خارجى، ساختار و بدنه دولت را بازسازى کلى کند، اما این سیاست باعث شد تا آشوب‏هاى داخلى از نو سربر آورده و حضرت هرگز فرصت اتخاذ یک سیاست فعال خارجى را به دست نیاورد.22
3. عصر اموى‏
پس از تثبیت قدرت معاویه در شام در سال 40ه، عصر دولت اموى رسماً آغاز گردید. معاویه در اوایل خلافت با مخالفت‏ها و قیام‏هاى متعددى، در داخل سرزمین اسلامى روبه‏رو بود، زیرا شیوه دست‏یابى او بر خلافت مشروعیت حکومت او را زیر سؤال مى‏برد، اما او با تکیه بر نخبگان ورزیده و سازمان ادارى کارآمد که مجرّب‏ترین نیروهاى عرب مانند عمرو بن عاص، مغیرة بن شعبه و زیاد بن ابیه در رأس آن قرار داشتند، توانست حاکمیت خود را بر تمام سرزمین‏هاى اسلامى گسترش دهد.23
متغیرهاى سیاست خارجى دولت اموى تا حدود زیادى تابع متغیرهاى سیاست داخلى بود، بدین معنا که اگر اوضاع داخلى حکومت رو به آرامى مى‏رفت، دیپلماسى خارجى دولت فعال شده و تهاجم به نواحى شمال، غرب و شرق تشدید مى‏شد؛ اما هر گاه دولت با قیام‏هاى داخلى مواجه مى‏شد دیپلماسى خارجى از تحرک لازم بازمانده و دولت اموى استراتژى صلح را تعقیب مى‏کرد. در کل مى‏توان گفت که اساس دیپلماسى دولت اموى بر تهاجم و توسعه سرزمینى استوار بود. از نظر دولتمردان اموى، تهاجم و پیشروى مستمر بهترین وسیله براى تأمین امنیت حکومت و دفاع از مرزهاى آن محسوب مى‏شد و به همین دلیل برخى آن را «سیاست تداعى فتوحات» نامیده‏اند.24
دولت‏هاى اموى عمدتاً از استراتژى واحدى در سیاست خارجى خود سود جستند. عرصه اجراى این سیاست و استراتژى عبارت بود از: حوزه شمال، حوزه غرب و حوزه شرق. مبناى دیپلماسى اموى‏ها در این سه حوزه تفاوت اساسى نداشت، زیرا استراتژى «تهاجم نظامى و توسعه ارضى» به منظور نشر اسلام، تأمین امنیت داخلى به ویژه در نواحى مرزى و ایجاد یک امپراتورى بى‏رقیب در جهان، زیر بناى اصلى سیاست خارجى اموى‏ها و روابط آن با ملت‏هاى دیگر را تشکیل مى‏داد؛ اما ساختار نظام بین‏الملل در آن زمان به گونه‏اى بود که دولت اموى را به سرمایه‏گذارى‏هاى بیشتر در حوزه شمال وادار مى‏کرد، زیرا در عصر ظهور اسلام سیستم دو قطبى بر جهان حاکم بود که با فروپاشى امپراتورى ایران به دست سپاهیان اسلام، سیستم تک قطبى بر جهان حاکم گردید. دولت اموى به خوبى مى‏دانست که امنیت خلافت اسلامى همواره از سوى امپراتورى روم تهدید مى‏شود، زیرا که امپراتورى روم در گذشته از استراتژى توسعه ارضى در منطقه بهره برده بود و اکنون که بخش‏هاى شرقى آن را از دست داده بود مى‏توانست با انگیزه‏هاى بیشترى ادامه یابد. وجود این نگرانى، دولت اموى را وادار مى‏کرد تا استراتژى انتقال بحران به خارج را تعقیب کرده و مانع از نزدیک شدن خطر به مرکز یا مرزهاى دولت اسلامى شود.

روابط دولت اموى با امپراتورى روم در حالت جنگ و صلح بود. دو طرف مترصد فرصت مناسب براى کسب امتیازات از یکدیگر و تضعیف طرف مقابل بودند. هدف سیاست اموى‏ها پیشروى هر چه بیشتر به سوى شمال و تسخیر «قسطنطنیه» مرکز امپراتورى روم بود؛ اما مقاومت سرسختانه روم مانع از تحقق این ایده مى‏گردید. معاویه و به طور کلى حاکمان اموى از تاکتیک‏هاى مختلف براى پیشبرد اهداف سیاسى کمک مى‏گرفتند. معاویه که در آغاز خلافت سرگرم مناقشات داخلى بود، دیپلماسى صلح را با رومیان در پیش گرفته و حاضر شد مالیاتى به امپراتورى روم پرداخت کند، اما در سال‏هاى بین 48 تا 54ه که اوضاع داخلى تثبیت شده بود، پیشروى نظامى به سمت شمال را آغاز کرد و سربازان اسلام تا دروازه‏هاى قسطنطنیه پیش رفتند.25 در سال 60 هجرى دیپلماسى معاویه به دلیل اوضاع داخلى که مسأله ولایت‏عهدى یزید بود، تغییر کرد و از حالت جنگى به حالت صلح تغییر جهت داد. بر این اساس، معاویه معاهده صلح سى ساله با روم منعقد کرد. این پیمان پس از تحمل تلفات سى هزار نفرى در جبهات جنگ شمال و از دست دادن نیروى دریایى که از 1700 کشتى تشکیل شده بود به امضا رسید.26
دیگر حاکمان اموى نیز همین دیپلماسى را در پیش گرفتند که به هنگام بحرانى شدن اوضاع داخى از دیپلماسى صلح‏جویانه استقبال مى‏کردند. چنانچه در هنگام شورش‏هاى مصعب بن زبیر، رومیان فرصت را مناسب دانسته با تحریک مردم جراجمه و نواحى اطراف آن، به سوى شام پیشروى کردند، اما عبدالملک بن مروان با در پیش گرفتن سیاست صلح‏جویانه، صلح را با پرداخت هفده هزار دینار و اموالى دیگر به طوایف جرجومه و نبطیان و رومیان پذیرفت.27
4. عصر عباسى‏
دولت عباسى (132 - 656ه) در آغاز امر با شورش‏هاى داخلى متعددى روبه‏رو بود. از یک طرف بازماندگان دولت اموى در تلاش بودند تا قدرت را دوباره تصاحب کنند و از طرف دیگر، ظهور گرایش‏هاى فکرى و اعتقادى مختلف در قلمرو دولت اسلامى مانند شیعه، خوارج، اباضیه و راوندیه که در گذشته با سلطه سیاسى اموى‏ها در جنگ بودند، اکنون در برابر سلطه عباسیان نیز مقاومت کرده خواستار خودمختارى یا تصاحب کامل قدرت بودند.
بى‏ثباتى ناشى از انتقال خلافت و قیام‏هاى سیاسى و دینى در داخل سرزمین‏هاى اسلامى، سفاح و منصور عباسى را مدت‏ها به خود مشغول کرد و توجه آنان را از عرصه سیاست خارجى به تحولات داخلى معطوف داشت، این در حالى بود که قسطنطنین پنجم امپراتور روم در اوج قدرت خود قرار داشت و از آشفتگى اوضاع داخلى دولت اسلامى نیز به خوبى آگاهى داشت؛ از این رو شرایط را براى حمله به قلمرو دولت نو ظهور عباسى مناسب دید.
سفاح و منصور عباسى تا سال 138 یا 139 ه سیاست صرفاً دفاعى را در پیش گرفته و قادر به اقدامات بازدارنده مؤثر در برابر مداخلات امپراطورى روم نبودند. اما از سال 139 به بعد اوضاع داخلى خلافت اسلامى تا حدودى تثبیت شده و دولت مردان عباسى توانستند دیپلماسى خارجى خود را در اروپا، هندوچین فعال سازند.
آنچه در خصوص دیپلماسى و سیاست خارجى عباسیان مهم به نظر مى‏رسد، تحول چشمگیر در ماهیت اهداف، اصول و گستره آن است و همین امر، دیپلماسى عصر عباسى را از عصر اموى و قبل از آن متمایز مى‏سازد. دیپلماسى عصر اموى عمدتاً بر محور اهداف نظامى و استراتژى تهاجمى و انتقال بحران به خارج استوار شده بود. اما در عصر عباسى، تمامى این متغیرها دستخوش تحول گردید و استراتژى دفاعى جاى استراتژى تهاجمى و اهداف چند منظوره (نظامى، تجارى و فرهنگى و سیاسى) به جاى هدف یک منظوره مورد توجه قرار مى‏گیرد. بررسى این مسأله ایجاب مى‏کند تا دیپلماسى عصر عباسى در محورهاى ذیل مورد بحث قرار گیرد.
1. دیپلماسى سیاسى - نظامى؛
2. دیپلماسى تجارى؛
3. دیپلماسى فرهنگى.
الف) دیپلماسى سیاسى - نظامى‏
دیپلماسى سیاسى - نظامى دولت عباسى در حوزه روم، ارمنستان، شمال آفریقا و مشرق که سند و ماورالنهر را دربر مى‏گرفت در تداوم سیاست اموى ادامه یافت. محور اصلى آن را دفاع از قلمرو سیاسى خلافت عباسى و جلوگیرى از تجزیه آن تشکیل مى‏داد. بغداد بیشترین تلاش خود را در حفظ یکپارچگى دولت و تأمین امنیت در داخل و در مرزها متمرکز کرد و این سیاست با توجه به تعامل فشارهاى داخلى و خارجى شکل مى‏گرفت، مهم‏ترین محورهاى دیپلماسى نظامى - سیاسى عباسیان عبارتند از:
1. دفاع از خطوط مرزى و تمامیت ارضى: این سیاست زمانى بیشتر مورد توجه قرار مى‏گرفت که حوادث داخلى ناشى از قیام‏هاى محلى ثبات و وحدت سیاسى و سرزمینى را با خطر روبه‏رو مى‏ساخت. از سال 132 تا 158 این سیاست در حوزه مرتبط با روم اعمال شد. زمانى که سپاه روم در سال 132 به کمخ، ملطیه، قلوذیه و شمثاط و سپس ارمنستان هجوم آورد،28 دولت عباسى صرفاً شیوه دفاع گام به گام را در پیش گرفت و قادر بر دفع حمله روم نبود. پس از عقب‏نشینى سپاه روم از مناطق اشغال شده، منصور عباسى اقدام به تأسیس قلعه‏هاى نظامى و بازسازى و ایجاد خطوط دفاعى در شام و محورهاى مرتبط با روم کرد.
2. استفاده از تاکتیک مقابله به مثل یا مشت آهنین: سیاست مقابله به مثل یا «مشت آهنین» پس از به قدرت رسیدن مهدى عباسى در سال 158 آغاز شد و بعداً در زمان هارون و مأمون به اوج خود رسید. دوران منصور در تاریخ دولت عباسى دوران استقرار دولت و بازسازى نیروهاى نظامى و استحکامات جنگى به شمار مى‏رود؛ منصور با این سیاست، توانست تهاجمات روم شرقى را با تهاجم متقابل پاسخ دهد. در واقع حفظ موازنه قوا، استراتژى اصلى عباسى را در روابط با روم شرقى تشکیل مى‏داد.
در دوران هارون الرشید (170 - 193ه) که قدرت خلافت عباسى در داخل به اوج خود رسیده بود و دیپلماسى دولت به نحو بى‏سابقه‏اى فعال شده بود، سیاست مقابله به مثل با قاطعیت بیشترى ادامه یافت. در سال 181 که سپاه روم بر عبدالملک بن صالح عباسى حمله کرده و انقره و مطموره را تصرف کردند، هارون براى تنبیه روم خود عازم روم شد و ضمن عقب راندن سپاه روم، اسرا را با فدیه آزاد کرد و این اولین فدیه بین دولت عباسى و روم است.29
سیاست «مقابله با مثل» در زمان معتصم به خوبى مورد توجه قرار گرفت، اما پس از آن که قدرت خلافت عباسى در مرکز رو به ضعف نهاده و دولت‏هاى محلى و سلسله‏هاى جدید در سرزمین‏هاى اسلامى یکى پس از دیگر ظهور کردند از توان نظامى خلافت عباسى کاسته شد و تصمیم‏گیرى در سیاست خارجى به دولت‏هاى محلى منتقل شد.
3. استفاده از مناقشات داخلى در تضعیف نظامى - سیاسى امپراتورى روم: یکى از روش‏هاى سیاسى دولت عباسى در دیپلماسى خارجى، بهره‏گیرى از شکاف‏هاى سیاسى در ساختار سیاسى دولت رقیب بود. مأمون در این زمینه توماس سقلابى را که در آسیاى صغیر به تیوفیل امپراتور روم شوریده بود مورد حمایت نظامى و مالى قرار داد و در نظر داشت او را به عنوان امپراتور به قدرت رساند، اما در نهایت نتوانست او را به عنوان امپراتور روم بر مسیحیان تحمیل کند.30 دولت عباسى در جزیره سیسیل نیز از این دیپلماسى استفاده کرد و به موفقیت‏هاى اولیه دست یافت. در آن‏جا قسطنطنین معروف والى امپراتور روم در سیسیل، روابطش با امپراتور به هم خورد و به زیادة اللَّه امیر تونس پناهنده شد. امیر تونس سپاهى در اختیار او قرار داد و با همکارى یوفیموس، فرمانده قسطنطنین، جزیره سیسیل از دست حاکم رومى جزیره آزاد گردید.31
4. انعقاد صلح‏نامه‏ها: دیپلماسى عباسیان عمدتاً دیپلماسى‏اى سیاسى بود، اما شرایط داخلى و خارجى به گونه‏اى بود که همواره این دولت را به سوى جنگ کشانده و به روابط آن ماهیت نظامى مى‏داد. در شرایطى که زمینه براى پایان جنگ مساعد مى‏شد دولت عباسى از آن استقبال کرده و با ممالک همجوار پیمان صلح امضا مى‏کرد. در تاریخ روابط خارجى عصر عباسى مذاکرات و معاهدات سیاسى زیادى به چشم مى‏خورد که از توجه این دولت به روابط مسالمت‏آمیز با جهان خارج حکایت دارد؛ اما صلح در سیاست عباسیان زمانى به عنوان یک اصل مورد توجه قرار مى‏گرفت که وسیله‏اى جهت فرار کشور مهاجم از مجازات تلقى نشود؛ از این رو آنها گاهى پیشنهادهاى صلح روم را که صرفاً پوششى براى اغفال و سرگرمى دولت عباسى بود رد مى‏کردند.
یکى از نمونه‏هاى دیپلماسى صلح‏آمیز هارون، روابط هارون با شارلمانى پادشاه فرانسه بود. دو طرف هیأت‏هاى متعددى میان یکدیگر مبادله کردند و هدایایى نیز به همدیگر تقدیم کردند.32 این رابطه اهداف متعددى را دنبال مى‏کرد، که یکى از اهداف آن ماهیت نظامى - سیاسى داشت و آن تضعیف دولت اموى مخالف دولت عباسى در اندلس و عدم همکارى فرانسه با روم شرقى بود.
ب) دیپلماسى تجارى‏
بغداد در عصر هارون و مأمون به یکى از بارونق‏ترین مراکز تجارى جهان تبدیل شده بود. این بدان جهت بود که دولت عباسى به ویژه مهدى، هارون و مأمون سیاست تشویق مبادلات بازرگانى را در پیش گرفته و با تأمین امنیت راه‏هاى بازرگانى از شرق به غرب و از شمال به جنوب، بر رشد تجارت کمک مى‏کردند. فلیپ حتى درباره شهر بغداد مى‏نویسد:
از همه جا کالا به بازارهاى شهر مى‏رسید. سفال و حریر و مشک از چین، آذوقه و فلزات و رنگ از هند. و ارخبیل مالایا، یاقوت و لاجورد و پارچه و برده از اراضى ترک‏نشین اواسط آسیا، عسل و موم و پوست و برده سفید از اسکاندیناوى و روسیه و برده سیاه و عاج و خاکه طلا از شرق آفریقا.33
در عصر هارون، پادشاه هند یک هیأت تجارى - فرهنگى نزد هارون در بغداد فرستاد که در آن هدایایى از قبیل شمشیر، سگ‏هاى تعلیم یافته و پارچه‏هاى هندى به چشم مى‏خورد و هارون نیز متقابلاً جوایزى براى پادشاه هند فرستاد. دکتر محمد اسعد طلس در ماهیت روابط چین و عباسى مى‏گوید که در قرن هفتم و هشتم میلادى سفیران زیادى بین چین و دولت عباسى مبادله شدند که اکثر این ارتباطات مربوط به روابط تجارى و فرهنگى مى‏شد.34 روابط تجارى عباسى با روم شرقى نیز ادامه داشت، با این‏که این دو دولت غالباً در جنگ بودند. در سال 175 هنگامى که نمایندگان روم خراج را به دربار هارون آوردند، در میان آنها 64 هزار دینار بیزنطى و 2500 دینار عربى وجود داشت که این نشان دهنده روابط بازرگانى و چرخش پول دو کشور در قلمرو یکدیگر بود. همچنین پس از صلح هارون با نقفور پس از فتح هرقله، روابط بازرگانى بین دو دولت از سر گرفته شد.35
ج) دیپلماسى فرهنگى‏
یکى دیگر از محورهاى روابط دولت عباسى با ممالک دیگر روابط فرهنگى و علمى بود. عصر ترجمه که از قرن دوم و سوم هجرى آغاز شد نقطه عطف در روابط فرهنگى جهان اسلام با دنیاى خارج شمرده مى‏شود. این روابط به دو شیوه در تاریخ اسلام به وجود آمد. یکى، در پى توسعه قلمرو سیاسى اسلام در عصر اموى و عباسى که زمینه را براى ایجاد روابط علمى با ملت‏هاى دیگر فراهم کرده بود؛ دوم، از طریق روابط علمى - فرهنگى مستقیم خلفاى عباسى که به گسترش دانش در داخل و خارج از سرزمین‏هاى اسلامى علاقه‏مند بودند. مأمون یک بار نامه‏اى به امپراتورى روم نوشت و از او خواست که به افراد او اجازه دهد تا کتاب‏هاى موردنیاز خود را از روم تهیه کنند. مأمون در این راستا حجاج بن مطر و ابن بطریق و مسلم صاحب بیت الحکمه را به پایتخت روم اعزام کرد.36 حتى سیدیو یکى از خاورشناسان معتقد است یکبار مأمون عباسى به دلیل ممانعت امپراتور روم از ارسال دانشمند ریاضیات بیزانس لیون به بغداد، به روم حمله کرد.37
از جمله اقدامات فرهنگى مى‏توان به اعزام هیأت باستان‏شناسى به ریاست محمد بن موسى منجم از سوى واثق به بیزانس به منظور کسب اطلاع از «اصحاب رقیم» ذکر کرد. این گروه توانست از محل اصحاب رقیم دیدار کرده و اطلاعات لازم را از آن‏جا گردآورى کند.38
5. عصر عثمانى (1300 - 1924م)
عصر عثمانى از لحاظ روابط خارجى و قوانین و شیوه‏هاى حاکم بر رفتار سیاسى دولت‏ها، نقطه عطف در تاریخ دیپلماسى اسلامى به شمار مى‏آید. تحول در ساختار نظام بین‏الملل به دلیل ورود بازیگران متعدد (به ویژه پس از آغاز رقابت قدرت‏هاى استعمارى در آفریقا و آسیا)، تنوع در اهداف دیپلماسى، استفاده از ابزار و اهرم‏هاى جدید و افزایش قدرت مانور سیاسى و دریایى به دلیل توسعه صنعت کشتیرانى، شرایط کاملاً تازه‏اى را براى رفتار سیاسى دولت‏ها فراهم کرده بود. عصر عثمانى با توجه به تحولات مهم سیاسى - اقتصادى در عرصه جهانى، عصر تحول دیپلماسى سنّتى اسلامى به دیپلماسى مدرن شناخته مى‏شود. در واقع دوران عثمانى را دوران گذار از دیپلماسى سنّتى دینى، شفاف، صریح و اسلامْ وطنى به دیپلماسى سیاسى، غیر شفاف، پیچیده و مرموز و بالأخره ملیت وطنى مى‏توان تعبیر کرد.
آغاز دوران دیپلماسى سلاطین عثمانى که از نیمه اول قرن هشتم هجرى شروع مى‏شود، تا پایان آن که به اوایل قرن بیستم منتهى مى‏شود، تفاوت زیادى پیدا کرد. این تفاوت عمدتاً تحت تأثیر شرایط جهانى که دولت‏هاى ملى در اروپا شکل گرفته بودند، به وجود آمد. در مجموع مى‏توان موارد زیرا را مهم‏ترین ویژگى‏هاى دیپلماسى دولت عثمانى برشمرد:
1. پیچیدگى دیپلماسى به دلیل ظهور بازیگران زیاد و نیز افزایش گستره اهداف و منافع دولت‏ها؛
2. تغییر روند دیپلماسى از ماهیت دینى - سیاسى به سوى سیاسى محض؛
3. تأسیس و شکل‏گیرى نهادهاى مستقل و ثابت براى امور دیپلماتیک؛
4. ارتقاى سطح هیأت‏هاى سیاسى از افراد درجه چندم به افراد درجه اول دولت (به این معنا که گاهى به جاى نمایندگان شاهان و امپراتوران خود شخص شاه و امپراتور ریاست هیأت سیاسى را به عهده مى‏گرفتند)؛
5. بازیگرى در شکل ائتلاف‏ها و اتحادهاى منطقه‏اى و فرا منطقه‏اى؛

مجموع این ویژگى‏ها به دیپلماسى عصر عثمانى رنگ و روند خاصى مى‏بخشد که آن را از دوره‏هاى دیگر اسلامى متمایز مى‏سازد. دولت عثمانى در سال 699ه/1300م. پس از کشته شدن علاءالدین سلجوقى و اعلان استقلال عثمان بن ارطغرل که فرماندهى بخشى از نیروهاى دولت سلجوقى را به عهده داشت، پایه‏گذارى گردید. عثمان بن ارطغرل (1300 - 1326م) پس از تثبیت قدرت و سازمان‏دهى نیروى جنگى لازم، به دلیل گرایش‏هاى شدید مذهبى، سیاست خارجى خویش را با الهام از اصل جهاد و نشر دعوت اسلامى، آغاز کرد. او که «جهاد» با مسیحیان را اولین وظیفه خود مى‏دانست، طى اقدامى دیپلماتیک، نامه‏اى به تمام امیران رم در بلاد آسیاى صغیر فرستاد و آنان را میان یکى از سه امر مخیر گذاشت: اسلام، جزیه و جنگ.39 این ابتکار سیاسى - دینى در حوزه سیاست خارجى، مبناى روابط و رفتار سیاسى سلاطین عثمانى را براى چندین قرن رقم زد. سلطان عثمان با آغاز این دیپلماسى، حرکت دینى - سیاسى خود را در ارتباط با امپراتورى بیزانس و دولت‏هاى اسلامى دیگر و قبایل تاتار ساکن در آسیاى صغیر شروع کرد. او در برخى موارد با توسل به سیاست دینى توانست موفقیت‏هایى را به دست آورد. اما قسمت عمده بلاد روم در برابر او مقاومت نشان داده و او الزاماً سیاست جنگى را در پیش گرفت. مهم‏ترین مجرى سیاست جهادى عثمان خان، فرزندش اورخان بود که به فرماندهى سپاهى منظم از دینداران سرسخت، پیش روى در داخل قلمرو بیزانس را آغاز کرده و بورصه یکى از مهم‏ترین شهرهاى رومى در آسیاى صغیر را تصرف کرد. در زمان حکومت اورخان، تمام شهرهاى آسیایى روم تصرف شد.40 سلطان اورخان (1326 - 1360م) با راه‏اندازى ارتش «ینى چرى» که بر اساس اعتقادات مذهبى تربیت یافته بود، وصیت‏هاى پدر در سیاست خارجى را گام به گام به مرحله اجرا گذاشت.
سلاطین عثمانى به دلیل توجه خاص به دیپلماسى مبتنى بر جهاد و دعوت، غالباً با پسوند «غازى» یاد مى‏شوند که این امر میزان وفادارى آنان به دیپلماسى دینى را بازگو مى‏کند؛ اما در عین حال این واقعیت را نیز نمى‏توان نادیده گرفت که اصول «جهاد» و «دعوت» نه همه بلکه بخشى از اصول دیپلماسى سلسله طولانى سلاطین عثمانى را تشکیل مى‏داد، زیرا پس از فتح قسطنطنیه (857ه/1453م) و گسترش اسلام در بالکان و شرق اروپا و ورود بازیگران جدید مانند روسیه، فرانسه، انگلیس و پرتغال، در عرصه بین‏الملل، دیپلماسى دولت عثمانى بیش از این‏که تابع اصول دینى باشد، تابع بازى‏هاى سیاسى در منطقه بود. به ویژه این روند پس از دوره سلطان سلیمان قانونى (1520 - 1566م) سرعت و شدت بیشترى پیدا کرد.
در این جا به بررسى روابط عثمانى با دولت‏هاى مناطق مختلف اروپا، روسیه، جزایر و شمال آفریقا با اسپانیا و شرق اسلامى، مى‏پردازیم.
الف) اروپا
ثقل دیپلماسى عثمانیان در سیاست خارجى، مربوط به روابط با دولت‏هاى اروپایى مى‏گردد. توجه مستمر سیاست خارجى سلسله‏هاى اسلامى به اروپا از عصر خلفاى راشدین آغاز گردید و تا دوران عثمانیان ادامه یافت. حساسیت روابط دول اسلامى با اروپاى مسیحى به عوامل متعددى برمى‏گردد که مهم‏ترین آنان، عامل مذهب و سیاست بود. سلطه مسیحیت بر اروپا و وجود امپراتورى مقتدر سیاسى مانند بیزانس، آلمان و فرانسه که هر کدام به نحوى متمایل به گسترش حوزه نفوذ خود در شرق اروپا و آسیا و دریاى مدیترانه و شمال آفریقا بودند، زمینه رویارویى آنها با دولت‏هاى اسلامى در این مناطق را فراهم مى‏کرد. پس از توسعه صنعت کشتیرانى و حمل و نقل دریایى این رقابت از ماهیت مذهبى و سیاسى فراتر رفته و مسائل اقتصادى را نیز دربر گرفت. مسأله مهم در این منازعات طولانى، عدم توان هیچ یک از دو طرف براى سلطه کامل و نابودى همه جانبه طرف دیگر بود. به همین دلیل هر منازعه‏اى مى‏توانست زمینه‏ساز کشمکش‏هاى بیشتر و دراز مدت‏تر گردد.
دولت عثمانى همانند دولت‏هاى اموى و عباسى، سیاست جهاد و توسعه دینى - سیاسى را در قلمرو اروپاى مسیحى در پیش گرفت. سلطان اورخان با استفاده از اختلافات داخلى در خانواده امپراتورى،41 پس از سلطه بر آناتولى، پیشروى به سوى روملى در شمال مرمره را آغاز کرد و در مدت نسبتاً کوتاهى شهرهاى مهم، مانند اورنه، فیلبه، وردار و کلجمینا را تسخیر کرد و بدین طریق، قسطنطنیه پایتخت بیزانس را به محاصره خویش درآورد.42
استراتژى اصلى دولت عثمانى در اروپا بر توسعه قلمرو ارضى و پیشبرد امر جهاد در قلب اروپا استوار شده بود، اما این استراتژى، یک سیاست بسیار پیچیده و چند لایه‏اى را ایجاب مى‏کرد که در گذر زمان سلاطین عثمانى را به زد و بندهاى سیاسى فراوانى وادار کرد که اصولاً ارتباط مستقیم با جهاد دینى نداشت.
ب) روابط با روسیه‏
دیپلماسى دولت عثمانى با روسیه متأثر از تحولات بالکان بود. قبل از این‏که قلمرو سیاسى دولت عثمانى تا دریاى سیاه و شمال و شرق آن و نیز بغداد گسترش یابد، روابط دو کشور معمولاً دوستانه بود. روابط سیاسى دو کشور در سال 1492م. با آمدن اولین سفیر روسیه در قسطنطنیه آغاز شد43 در این زمان روسیه امتیازات تجارى از دولت عثمانى دریافت کرد، زیرا سلطه دولت عثمانى بر دریاى مرمره و سیاه و جزایر اژه سبب مى‏گردید تا روسیه در تأمین روابط تجارى خود، موافقت دولت عثمانى را به دست آورد. اما گسترش نفوذ دولت عثمانى بر بسارابیا و ازاق و قوزان - که مناطق نفوذ روسیه محسوب مى‏شد - سبب گردید تا روابط دو کشور حالت رقابت‏آمیز و گاهى خصمانه به خود بگیرد. روسیه یک بار در سال 1110ه/1699م با همکارى اطریش، بندقیه و بولونیا بر قلمرو عثمانى حمله کرد و طى معاهده کارلوش، «ازاق» را تصرف کرد.
دیپلماسى عثمانى در ارتباط با روسیه گاهى تحت تأثیر روابط با فرانسه قرار مى‏گرفت. و آن زمانى بود که فرانسه و انگلیس در تجارت و استعمار کشورها و سلطه بر آبراه‏ها با هم به رقابت برخاسته بودند.44 روابط عثمانى با روسیه آمیخته با جنگ و صلح بود. دولت عثمانى پس از دوران سلیمان قانونى عمدتاً سیاست تدافعى را در این ناحیه در پیش گرفته بود؛ اما روسیه سعى داشت با کمک دولت‏هاى مسیحى اروپا، عثمانى‏ها را از اروپا عقب براند. تحریکات روسیه سرانجام باعث قیام‏هاى متعدد در بلغارستان، صربستان و ... شد. در سال‏هاى 1877 و 1878م. روسیه با اتحاد دولت‏هاى مسیحى بالکان، بر دولت عثمانى حمله کردند و تا پنجاه کیلومترى استانبول پیش آمدند و در ناحیه اناتولى نیز به پیشروى‏هایى نایل شدند. این شرایط باعث شد تا معاهده «سبان ستیفاس» بر سلطان عبدالحمید تحمیل شود. بر اساس این معاهده، امارات صرب، بلغاریا و رومانى استقلال خود از عثمانى را به دست آوردند و کوه سیاه مرز بین روسیه و عثمانى تعیین شد و تنگه بسفور و داردانل بر روى کشتى‏هاى روسیه باز شد و فراتر از آن، عثمانى مجبور به پرداخت غرامت به میزان 245 میلیون لیره طلا به روسیه گردید.45
ج) جزایر و شمال آفریقا
عثمانى در کنار ادامه سیاست‏هاى تصرف سرزمینى در نواحى خشکى، سعى داشت در دریاى سفید (مدیترانه) نیز حضور خود را تثبیت کند. حوزه مدیترانه به دلیل موقعیت استراتژیکى آن براى امور کشتیرانى و تجارت، فقط تلاقى سیاست‏هاى دولت عثمانى با دول اروپایى مانند پرتقال، اسپانیا و تا حدودى هم فرانسه به شمار مى‏آمد. درگیرى‏هاى عثمانى‏ها در جزایر دریاى مدیترانه با ونیز و جنوا همواره کم و بیش ادامه داشت، اما اوج دیپلماسى دولت عثمانى در این منطقه و شمال آفریقا، از اوایل قرن شانزدهم میلادى با روى کار آمدن برادران عروج و خیر الدین در جزایر، آغاز گردید.
دولت عثمانى با تقویت و حمایت نظامى از خیرالدین، برنامه تسخیر شمال آفریقا را در پیش گرفت. مانع عمده و اساسى در مسیر نفوذ عثمانى‏ها در آفریقا، دولت سلسله سعدى در مغرب بود که از سوى پرتقال و اسپانیا حمایت مى‏شد. دولت عثمانى در ابتدا کوشید از طریق خیرالدین و صالح رایس شمال آفریقا و مغرب را فتح کند، اما در جنگ‏هاى متعددى که با محمد شیخ سعدى و پس از او با پسرش موسى عبداللَّه سعدى انجام داد به پیروزى قطعى دست نیافت. اما سلطان سلیمان قانونى با تغییر برنامه، دیپلماسى صلح و گفت و گو را با محمد شیخ حاکم مغرب در پیش گرفت، اما محمد شیخ به شدت آن را رد کرده و به سفیر عثمانى گفت که او به زودى مصر را نیز تصرف خواهد کرد.46 دولت عثمانى که ادامه تلاش‏هایش، با استفاده از مخالفت عبدالملک عموى محمد متوکل پادشاه دولت سعدیه، عبدالملک را مورد حمایت قرار داد. این سیاست گرچه توانست متوکل را از صحنه قدرت در کوتاه مدت کنار بزند، اما استمداد او از اسپانیا و پرتقال، باعث شد تا بزرگ‏ترین جنگ میان عثمانى و اسپانیایى‏ها و پرتغالى‏ها در وادى مخازن رخ دهد.
دولت عثمانى سیاست تسخیر مغرب را به عنوان شاهراه ورود به اسپانیا انتخاب کرده بود. فشار روزافزون دولت اسپانیا بر مسلمانان تعیم اندلس و استمداد مسلمانان از سلطان عثمانى، سلطان را وادار کرد تا چندین بار قلج‏على فرمانده نیروى دریایى در جزایر را به اندلس اعزام کند، اما عدم حمایت‏هاى سازمان یافته و نبودن مسیر پشتیبانى مناسب، تلاش‏ها را همیشه با ناکامى روبه‏رو مى‏کرد. اسپانیا و پرتغال از اهداف دولت عثمانى به خوبى آگاهى داشتند، به همین دلیل تا آخر کوشیدند عثمانى‏ها را در جزایر، تونس و مغرب مشغول نگه دارند و مانع از سلطه آن بر این نواحى گردند.
د) شرق اسلامى‏
در شرق اسلامى دو دولت مقتدر اسلامى صفویه در ایران و دولت ممالیک در شام و مصر وجود داشتند که هیچ یک خلافت عثمانى‏ها را نپذیرفته بودند. عثمانى‏ها که در جبهه اروپا به اندازه کافى به پیشروى دست یافته بودند، اکنون لازم مى‏دیدند که حوزه حاکمیت خود را در شرق نیز گسترش دهند، به ویژه نفوذ پرتغالى‏ها در خلیج فارس، یمن و اهمیت شرق دریاى مدیترانه، آنها را به این امر بیشتر تشویق مى‏کرد. از طرف دیگر، ماهیت مذهبى دولت عثمانى مى‏توانست سیاست توسعه‏طلبانه آن را در قلمرو ایران شیعه مذهب و دولت ممالیک به منظور وحدت جهان اسلام توجیه کند؛ از این رو سلطان سلیمان اول (918 - 926ه/1512 - 1520م)تحرکات شاهقلى از شیعیان طرفدار شاه اسماعیل صفوى در تنگه ینى‏جه، مانیسه و انطالیه (در اناتولى) را بهانه قرار داد و برنامه حمله بر ایران را در پیش گرفت.47
اولین حمله دولت عثمانى بر قلمرو ایران در ماه رجب 920ه/1514م. صورت گرفت و طى آن چالدران و تبریز به اشغال عثمانى‏ها درآمد. عثمانى‏ها به دلیل رسیدن فصل سرما، از ایران عقب‏نشینى کردند، اما منازعات آن با دولت صفویه ادامه یافت و بارها تبریز را اشغال کردند، اما در دوران سلطنت شاه عباس صفوى ایران توانست در چندین مورد عثمانى‏ها را شکست دهد و سرزمین‏هایى را که قبلاً از دست داده بود دوباره تصرف کند.
سیاست عثمانى‏ها در شرق بر یک پارچه‏سازى جهان اسلام و مبارزه با نفوذ پرتغالى‏ها و سلطه بر بنادر و آبراه‏هاى باب المندب، سویز و هرمز قرار گرفته بود. سلطان عثمانى با تصرف سواحل یمن، باب المندب را به منظور جلوگیرى از تردد پرتغالى‏ها مسدود کرد؛ اما پرتغالى‏ها که خود را تحت فشار عثمانى‏ها مى‏دیدند به ایران نزدیک شده، علیه عثمانى دست به ائتلاف زدند.48
به هر حال عثمانى‏ها دیپلماسى پیچیده‏اى را که ناشى از تنوع بازیگران منطقه‏اى مى‏شد در پیش گرفته بودند. این دیپلماسى در اوایل حالت تهاجمى داشت، اما پس از سلطان سلیمان قانونى که دولت عثمانى رو به ضعف نهاد، جهت‏گیرى دیپلماسى‏شان عمدتاً دفاعى بود. دولت عثمانى امور دیپلماتیک را از طریق تأسیس سفارتخانه‏ها و نمایندگان غیر ثابت پیش مى‏برد.
تبادل هیأت‏هاى سیاسى الزاماً به پایتخت محدود نمى‏گردید. گاهى دولت عثمانى کنسول‏هایى در شهرهاى مهم تجارى ایجاد مى‏کرد؛ چنانچه در بلاد کرج در نزدیکى شمالى دریاى سیاه کنسولگرى ایجاد کرده بود.49 همچنین سلاطین عثمانى هیأت‏هایى سیاسى را گاهى در صحنه‏هاى جنگ و بلاد اطراف مى‏پذیرفت. اما تشریفات دیپلماتیک معمولاً از روش ثابت پیروى نمى‏کرد. در مواردى که روابط عثمانى با یک کشور دوستانه بود تشریفات و مراسم استقبال از دیپلمات‏ها بسیار چشم‏گیر بود، مانند استقبال از سفراى فرانسه و خیرالدین، روند مذاکرات و انعقاد معاهدات در بسیارى موارد مراحل طولانى را طى مى‏کرد و در ابتدا هیأت‏ها به حضور وزیر اعظم مى‏رسید و یا مقامات پایین‏تر و پس از نهایى شدن گفت و گوها، سفرا به حضور سلطان شرفیاب مى‏شد.
پى‏نوشت‏ها
*) دانش آموخته حوزه علمیه قم و عضو هیأت علمى گروه علوم سیاسى موسسه آموزش عالى باقرالعلوم‏علیه السلام.
1. ابن الفراء، رسل الملوک (سفیران)، ترجمه پرویز اتابکى (تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1363) ص 145.
2. محمدماهر حمّاده، الوثایق السیاسة و الاداریه العائدة للعصور العباسیة المتتابعة (بیروت: مؤسسة الرساله، 1985م) ص 299.
3. عباسعلى عمید زنجانى، فقه سیاسى (حقوق بین‏الملل اسلام) - (تهران: امیرکبیر، 1367) ج 3، ص 122.
4. همان، ص 123.
5. ابن الفراء، پیشین، ص 163.
6. همان، ص 164.
7. جرجى زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه على جواهرکلام(تهران: امیرکبیر، 1352) ص 63.
8. عباسعلى عمید زنجانى، پیشین، ص 114.
9. محمد ابو زهره، خاتم پیامبران، ترجمه حسین صابرى، ج 2، ص 248 - 273.
10. حج (22) آیه 38 - 40.
11. محمد ابو زهره، پیشین، ص 296.
12. تاریخ طبرى، ترجمه ابوالقاسم پاینده(تهران: انتشارات اساطیر، چاپ پنجم، 1375) ج 3، ص 1114.
13. سیف‏الدین سعید آل یحیى، الحرکات العسکریه للرسول الاعظم فى کفتى میزان (بیروت: دار العربیه للمورعات، 1983) ج‏2، ص 370.
14. فتح (48) آیه 1.
15. براى تفصیل و جزئیات امر، ر.ک: همان.
16. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 4، ص 266.
17. همان، ص 53.
18. محمد ابو زهره، پیشین، ص 236.
19. همان، ص 263.
20. حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسى اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده(تهران: کتاب‏فروشى اسلامیه، 1338) ج 1، ص 206.
21. ابن اعثم کوفى، الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفى هروى (تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1372) ص 305.
22. براى مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: سید عبدالقیوم سجادى، «سیاست خارجى دولت اسلامى از دیدگاه امام على»، فصلنامه علوم سیاسى، ش 11.
23. بید ابراهیم احمد و دیگران، الدولة العربیة الاسلامیه فى العصر الاموى(بغداد: دانشگاه بغداد، 1993) ص 17 - 19.
24. نادیه محمود مصطفى، مشروع العلاقات الدولیة فى الاسلام(قاهره: المعهد العالمى للفکر الاسلامى، 1996م) ج 8، ص‏16.
25. ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج 3، ص 459.
26. نادیه محمودمصطفى، پیشین، ج 8، ص 24.
27. بلاذرى، انساب الاشراف، ص 233.
28. موفق سالم‏نورى، العلاقات العباسیة البیزنطیه (بغداد: دار لشؤون الثقافیة العامه، 1990م) ص 161 - 162.
29. محمد اسعد طلس، تاریخ العرب(بیروت: دارالاندلس، جزء 5، چاپ سوم، 1983م) ص 67.
30. همان، ص 185 - 186.
31. حسن ابراهمى حسن،تاریخ سیاسى اسلام، ج‏2، ص 198 - 199.
32. موفق سالم نورى، پیشین، ص 315 - 316.
33. فلیپ حتى، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده (تبریز: مؤسسه انتشارات فرانکلین) ج 1، ص 386.
34. محمد اسعد طلس، پیشین، الجزء الخامس، ص 109.
35. موفق سالم نورى، پیشین، ص 359.
36. همان، ص 346 - 347.
37. همان، ص 341.
38. همان.
39. محمد فرید بک المحامى، تاریخ الدولة العلمیة العثمانیه (بیروت: دار النقائیس، 1981م) ص 119.
40. همان، ص 124.
41. اسماعیل حقى اوزون چارشى لى، تاریخ عثمانى، ترجمه ایرج نوبحت (تهران: کیهان، 1398) ج‏1، ص‏158.
42. محمد فرید بک المحامى، پیشین، ص 130.
43. همان، ص 181.
44. همان، ص 387 - 389.
45. على‏محمد محمد الصلابى، الدولة العثمانیة (بیروت: دارالبیارق، 1999) ص 649 - 650.
46. همان، ص 393.
47. اسماعیل حقى اوزون چارشى لى، پیشین، ج 2، ص 273 - 277.
48. همان، ص 324.
49. همان، ص 361 - 362.