اصلاح گرایى در نهضت عاشورا

مقدمه
براصحاب معرفت و ارباب حکمت پوشیده نیست که انسان موجودى کمال‏گرا و تعالى طلب مى‏باشد و همواره بر رشد و پویایى تکیه و تاکید دارد و از سیر قهقرایى، توقف و تحجر بیزارى مى‏جوید و این در ذات و فطرت او نهفته است و تکوین و تکامل و پیدایش و گسترش فرهنگ‏ها وتمدن‏ها در فراز و فرود تاریخ حیات بشرى نیز معلول این ویژگى الهى - انسانى اوست و هویت فرهنگى - اجتماعى انسان را همین بینش و گرایش فطرى تشکیل مى‏دهد .
در آموزه‏هاى دینى و اسلامى تعابیر هدایت و ظلالت، نور و ظلمت، صلاح و فساد، تقوا و فجور، ایمان و کفر، حیات و ممات، احیا و اماته، سعادت و شقاوت، کمال و نقصان، رشد و غى، صعود و سقوط، شفا و بیمارى، تذکیه و تدلیس، علم و جهل و . . . با همه بارهاى معرفتى و فرهنگى‏اش موجود است و پر واضح است که انسان با رشد، فلاح، علم، حیات، هدایت، سعادت، تقوا، ایمان، کمال، تزکیه، صعود و صلاح و اصلاح، ارتباط وجودى و فطرى دارد ولى در این میان «اصلاح‏» ، «مصلح‏» و اصلاح‏طلبى و احیا گرى از یک قداست ویژه‏اى برخوردارند و هر انسانى دوستار این حقایق طراوت‏بخش و حیات آفرین و شورانگیز است و پیامبران الهى نیز از بزرگترین احیاگران و اصلاح‏طلبان به شمار مى‏رفتند . اگر ما از آیات قرآن و نقش پیامبران الهى بگذریم، در حوزه احادیث و روایات و کارکردهاى امامان معصوم علیهم السلام نیز حقایقى چون احیا و اصلاح راخواهیم دید . از القاب امام مهدى علیه السلام «محیى‏» و «مصلح‏» مى‏باشد و ثمره مجموعه بعثتها و رسالتها و امامتها و ولایتها در امامت و رهبرى آن عزیز تجلى مى‏یابد . در این میان، زندگى و قیام جاودانه حسین بن على علیه السلام، حلقه اتصال جامع و معیار مبارکى براى شناخت و سنجش احیاى دین و اصلاح اجتماعى است که اساسا هویت و ماهیت قیام عاشورا احیاگرى و اصلاح‏گرایى بوده است و نهضت‏حسینى در جهت احیاى اندیشه و تفکر اسلام ناب نبوى و مبارزه با همه انحراف‏ها، تحریف‏ها، کژاندیشى‏ها، تحجر و جمودگرایى‏ها و فسادهاى فردى و اجتماعى بوده است و عنصر احیاگر و اصلاح کننده «امر به معروف و نهى از منکر» ، همه حوزه‏هاى دینى و انسانى، فردى و اجتماعى را شامل شده است و ما در این مقال بر آنیم تا احیاگرى و اصلاح‏گرایى را در افق اندیشه‏هاى نورانى و حرکت الهى و جاودانه حسین بن على علیه السلام جستجو نماییم . لکن شناخت پیشینه فرهنگ دینى و نهضت‏حسینى از این منظر و با این رویکرد ضرورى‏تر و مغتنم مى‏باشد و قیام عاشورا الگویى بسیار مهم و کار آمد در احیاى اندیشه دینى و اصلاح اجتماعى خواهد بود و با بافت و هویت دینى جامعه اسلامى و انقلابى ما نیز سازگارى بیشترى دارد و در عین حال آیینه زلال و صافى براى نقد جایگاه و منزلت ما قرار گیرد و اگر حرکت احیایى و اصلاحى باید در بستر انقلاب اسلامى متکامل و متزاید که داراى حرکتى اشتدادى و طولى مى‏باشد، واقع شود، چه نیکوست که «واقعه عاشورا» چنان‏چه سرآغاز و الگوى آفرینش انقلاب اسلامى بود، به همین صورت منشا خیزش نوین و بازسازى و بازپرورى دوران‏هاى جدید این انقلاب و نظام الهى و اسلامى نیز قرار گیرد تا نهضت‏حسینى در حدوث و استمرار و بقاى آن نقش محورى و بنیادین داشته باشد . در نیل به هدف نوشتارى خویش، بحث را در چند محور پى مى‏گیریم:
1- مفهوم‏شناسى واژه‏هاى اصلاح و احیا;
2- مؤلفه‏هاى اصلاح گرایى و احیاگرى;
3- علل حدوثى و غایى اصلاح و احیا;
4- آسیب‏شناسى و آفات‏شناسى اصلاحات و احیاگرى .
1- مفهوم‏شناسى اصلاح و احیا
«اصلاح‏» به لحاظ لغوى، مصدرى عربى و مفرد واژه «اصلاحات‏» است و داراى معانى متعدد و متنوعى است که عبارتند از به سامان آوردن، درست و راست کردن، التیام بخشیدن، سازش و آشتى دادن، دور کردن تباهى، رفع عیب و فساد، به صلاح آوردن، نیک و بهتر و استوار کردن . در زبان عربى، کلمه «اصلاحات‏» رایج‏بوده و از واژه «التعدیلات‏» نیز به جاى اصلاحات به کار مى‏رود و » و در قیاس با آن نیز به کار مى‏رود و معادل Reform] » مى‏باشد . البته اصلاحى که معادل رفرم است، اصطلاحى خاص در فرهنگ و اندیشه سیاسى است و به نوعى خاص به تحولات و تغییرات اجتماعى نظر دارد . البته روشن است که مقصود از «اصلاح‏» در واژه «اصلاح‏طلبى‏» ، اصلاح اجتماعى است و اصلاح اجتماعى; یعنى دگرگون ساختن در جهت مطلوب یا رهایى از وضع موجود و رسیدن به وضع مطلوب و این به دو صورت ممکن است: یا نفى وضع موجود به طور کلى براى نیل به وضع مطلوب و یا بازسازى و تحول‏زایى در وضع موجود با حفظ هویتها و اصول در رسیدن به وضع مطلوب . از نظر استاد شهید مطهرى، «اصلاح‏» به معنى سامان بخشیدن در مقابل «افساد» است . چنین اصلاح‏طلبى یک «روحیه اسلامى‏» است . چنانچه آورده‏اند:
«اصلاح‏طلبى یک روحیه اسلامى است . هر مسلمانى به حکم این که مسلمان است، خواه و ناخواه اصلاح طلب و لااقل طرفدار اصلاح‏طلبى است، زیرا اصلاح‏طلبى هم به عنوان یک شان پیامبرى در قرآن مطرح است و هم مصداق امر به معروف و نهى از منکر است که از ارکان تعلیمات اجتماعى اسلام است .» (2)
از نظر علمى نیز بر اساس متدلوژى فقهى و اجتهادى، در حوزه‏هاى عملیاتى دین، اساسا «اجتهاد» و تفقه در دین با همه جوانب آن در جهت احیا، اصلاح، زنده کردن و پویا نگه داشتن اندیشه و تفکر اجتماعى اسلام و سامان‏بخشى جامعه در جهت رشد، پیشرفت و توسعه همه جانبه مى‏باشد .
ناگفته نماند واژه اصلاحات از واژه‏هاى پر طرفدار و پر جاذبه مى‏باشد که باید بر اساس جهان بینى و ایدئولوژى که مبنا و پشتوانه فرهنگى و معرفتى آن است، تبیین و تحلیل و سپس پیرامون آن داورى شود . از این رو، مقام معظم رهبرى در این خصوص مى‏فرمایند:
«اصلاحات از آن واژه‏هایى است که همیشه پرجاذبه بوده است . همه انسانهایى که از هر فساد رنج مى‏برند، دلشان با این شعار مى‏طپد و طرفدار اصلاحاتند .» (3)
اصلاح در قرآن و احادیث
«اصلاح‏» در قرآن معنایى اثباتى و ارزشى دارد; یعنى، به معناى از میان برداشتن فساد و تباهى در محیط اجتماعى که اصلاح امور جامعه و جهت‏دهى صحیح و هدفمند و ایجاد صلاح و رشد خواهى در متن جامعه مى‏باشد (4) و البته به معناى آشتى دادن مردم متخاصم نیز آمده است . (5) راغب اصفهانى نیز در مفردات، «اصلاح‏» را در برابر «افساد» قرار داده و این اوصاف را عموما مختص اعمال و افعال انسانى دانسته است و اصلاح، گاهى نیز در برابر گناه آمده است . (6)
در قرآن، اصلاح و افساد و مصلح و مفسد در مقابل هم قرار گرفته‏اند و اگر به لطایف به کار رفته در آیات توجه داشته باشیم، تحلیل و تبیین «اصلاح گرایى‏» براى ما روشن‏تر و آسان‏تر خواهد بود و معیارها و ملاک‏ها را در فکر و فعل و حتى انگیزه و انگیخته‏هاى داعیان اصلاح دریافت‏خواهیم کرد . چرا که قرآن، گاهى افرادى را که ادعاى اصلاح‏طلبى دارند، مفسد معرفى مى‏نماید و گاهى ره‏آورد انبیا را اصلاحات و هدف از رسالت آنان را «اصلاح‏» معرفى مى‏نماید . مثلا به این آیات بنگرید:
«و اذا قیل لهم لا تفسدوا فى الارض قالوا انمانحن مصلحون‏» (7)
«ان ارید الا الاصلاح ما استطعت و ما توفیقى الا بالله علیه توکلت و الیه انیب‏» (8)
بنابراین، «اصلاحات‏» هم مورد پذیرش موحدان و مؤمنان و هم مورد ادعاى کفار و منافقان مى‏باشد . به راستى چه میزان سنجش و ملاک ارزش و داورى وجود دارد؟ آیا جز این است که باید به مبانى اعتقادى، انسان‏شناسى، جامعه‏شناسى، کارکردهاى عملى، رفتارى، سیاسى، اجتماعى و صداقت مدعیان در قول و فعل بنگریم؟
در روایات نیز واژه اصلاح و معیارهاى نظرى و واقعى آن ذکر شده است که جهت تنویر اذهان به برخى از آنها اشاره‏اى خواهیم داشت . پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله در این باره مى‏فرمایند:
«لا یصلح آخر هذه الامة الا بما صلح به اولهما .» (9)
این امت در فرجام و نهایت‏خویش، تنها به واسطه آنچه ابتدا به وسیله آن به اصلاح رسیده بود سامان مى‏یابد .
على علیه السلام د رصدر منشور حکومتى خویش، اصلاح جامعه را از جمله چهار وظیفه اصلى حکومت‏به شمار آورده است:
«جبایة خراجها و جهاد عدوها و استصلاح اهلها و عمارة بلادها .» (10)
جمع آورى مالیات، جهاد با دشمنان، اصلاح جامعه و آباد نمودن سرزمین .
امام حسین علیه السلام نیز در این باره مى‏فرمایند:
«اللهم! انک تعلم انه لم یکن ما کان منا منافسة فى سلطان و لا التماسا من فضول الحطام و لکن لنرى المعالم من دینک و نظهر الاصلاح فى بلادک و یامن المظلومون من عبادک .» (11)
خدایا تو مى‏دانى که قصد ما رقابت‏براى رسیدن و دست‏یافتن به قدرت و زیاده خواهى مال دنیا نبود . بلکه براى آن بود که نشانه‏هاى دین تو را به دیگران بنمایانیم و با قدرت، دست‏به اصلاح سرزمین‏ها زنیم تا بندگان ستمدیده‏ات امنیت‏یابند .
بنابراین، در نگاه احادیث و روایات، مبانى و اهداف و حتى روشهاى اصلاح گرى به صورت دلالت مطابقى و یا تضمنى آمده است که عبارتند از:
1- راه اصلاح گرى باز گشت‏به اسلام نخستین، اسلام ناب محمدى است .
2- اصلاح طلبان باید خود به مقام صالح رسیده باشند و اصلاح درونى کرده باشند .
3- حکومت اسلامى هدفى جز اصلاحات در ابعاد مختلف ندارد .
4- اصلاح جامعه، زمینه تحقق اهداف بعثتها و رسالتها در ابعاد فردى و اجتماعى است .
5- اصلاحات واقعى در ذات و جوهره اسلام اصیل قرار دارد و یک امر درونى است نه برونى و زاید بر ذات آن .
در نتیجه کسانى که در صددند اندیشه اصلاح‏طلبى را اندیشه‏اى برون دینى و بیگانه از آموزه‏هاى اسلامى و یا حتى در مقابل تفکر و معرفت و فرهنگ اسلامى جلوه دهند و خواستگاه غربى براى آن پیدا کنند نه اسلام را درست‏شناخته‏اند و نه اصلاحات را، زیرا در درون اسلام و انقلاب اسلامى، «اصلاح گرایى‏» نهفته است و به تعبیر مقام معظم رهبرى:
«اصلاحات یک حقیقت ضرورى و لازم است و باید در کشور ما انجام بگیرد . اصلاحات در کشور ما از سر اضطرار نیست، جزء ذات و هویت انقلاب و دین ما است . اصلاحات یک فریضه است .» (12)
احیا
«احیا» نیز به معناى زنده کردن، با طراوت نگه داشتن و جان بخشیدن است و نیز به معناى ثمربخش و فایده رسان نمودن است . در قرآن و روایات نیز «احیا» در موارد متعدد از جمله احیاى جان انسانها، احیاى زمین‏هاى مرده، احیاى عقل و دل و . . . به کار رفته است . از این رو، معلوم مى‏شود احیا بیشتر از آن که جنبه‏هاى اجتماعى داشته باشد، جنبه فرهنگى و روحى و درونى دارد .
احیا دو جنبه دارد:
الف) احیاى ایجابى یا آرایشى که محجورها و متروک‏هاى دینى را زنده مى‏کند .
ب) احیاى سلبى و پیرایشى که آنچه در دین نبود و وارد دین شده است را مى‏زداید و گرد و غبارهاى کاذب را از سیماى اندیشه ناب دینى بر مى‏دارد و آدمیان را به سرچشمه‏هاى اصیل و زلال دین بازگشت مى‏دهد تا دین خاصیت اصیل و اولى خویش که احیاى مردم و هدایت و رهبرى انسانها در عرصه حوزه‏هاى مختلف است را به دست آورد .
پس احیاى دین بازشناسى و بازسازى فرهنگ و تفکر دینى خواهد بود و قیام عاشوراى حسینى نیز از مصادیق بارز احیاى دین در دو جنبه فرهنگى و اجتماعى آن بوده است، آنجا که امام حسین علیه السلام از زنده کردن سنت‏ها و میراندن بدعت‏ها در مقابل بدعت آفرینى‏هاى چندین ساله و از اصلاح امت اسلام و از عنصر امر به معروف و نهى از منکر و حاکم کردن حق و عدل و اقامه دین خدا، داد سخن مى‏دهد، حکایت از جنبه‏هاى احیاگرانه و اصلاح‏گرایانه نهضت کربلا دارد و به جرات مى‏توان گفت «قیام کربلا» قیامى احیایى و اصلاحى در حوزه‏هاى علمى و عملى، معرفتى و عینى و اجتماعى اسلام و مسلمین بوده است و نوعى فراخوانى جامعه به سوى بینش‏ها و ارزش‏هاى فراموش شده و حتى از دست رفته بوده است . نوعى القاى بیدارى و بینایى و پایدارى بود و این همان احیاى اصیل بود یا به عبارت دیگر، نهضت‏حسین بن على علیه السلام عاشوراى فرهنگى و عاشوراى سیاسى و اجتماعى بود که تئورى «تربیت‏» و تئورى «عدالت‏» را از حوزه و بستر دین ناب محمدى جستجو مى‏کرد .
احیایى که در آن عناصرى چون کرامت انسان، حریت انسان، پویایى و پایایى دین، خلوص و صداقت، ایثار و نثار، جهاد و اجتهاد، ارزش گرایى و اصول خواهى، تامین حقوق فردى و اجتماعى، استبداد ستیزى، خداباورى و ملکوت‏بینى، مردم باورى دینى و اسلامى، نقش برجسته و شاخص ولایت و امامت و . . . کاملا مشهود و محسوس بوده است .
حال با توجه به ابحاث گذشته به محورهاى دیگر بحث پرداخته و «اصلاح‏طلبى را در سیره علمى و عملى حسین بن على علیه السلام باتوجه به نهضت و قیام عاشورا جستجو نموده و در مورد تبیین مؤلفه‏ها وهدف‏هاى اصلاح‏گرایى بر مى‏آییم .
مؤلفه‏هاى اصلاح گرایى و احیاگرى در اندیشه و عمل حسین بن على علیه السلام
استاد شهید مطهرى در این باره آورده‏اند:
«ابا عبدالله علیه السلام یک مصلح است و این تعبیر از خودش است . . . قیام من قیام مصلحانه است . من یک مصلح در امت جدم هستم . قصدم امر به معروف ونهى از منکر است . قصدم این است که سیره رسول خدا را زنده کنم، روش على مرتضى را زنده کنم، سیره پیغمبر مرد، روش على مرتضى مرد، مى‏خواهم این سیره و این روش را زنده کنم .» (13)
نهضت‏حسین بن على علیه السلام در یک شرایط ویژه فرهنگى، سیاسى و اجتماعى رخ داد و در طول نیم قرن از سال یازدهم هجرت تا شصت و یکم هجرت حوادث بسیارى در جهان اسلام حادث شد و جامعه اسلامى فراز و نشیب‏هاى زیادى به خود دید به گونه‏اى که امامت‏به خلافت و خلافت‏به سلطنت تبدیل شد و احزاب و جناح‏هاى فکرى و سیاسى و اجتماعى به وجود آمدند و فرقه‏هاى کلامى نیز در حال شکل‏گیرى بودند و از سقیفه تا کربلا، خط ممتد و مرتبطى به وجود آمد .
دشمن سه شیوه انحراف، تحریف و تز موازى در برخورد با اسلام اصیل و ناب را در پیش گرفت . چه دروغها که به پیامبر نبستند و معیارهاى اصیل اسلامى را تحریف نکردند و معیارهاى جاهلى را زنده ننمودند . دشمن آنچنان در تهاجم فرهنگى تبلیغاتى و روانى با روش‏هاى متنوع و متلون جلو آمد که جامعه دچار بحران هویت دینى، ارزشى، «استحاله فرهنگى‏» و دچار از خود بیگانگى دینى و اسلامى شد و بین نسل‏هاى اسلامى و انقلابى و بانسل‏هاى نوین اجتماعى شکاف ایجاد شد تا این که اسلام بدعت، جانشین اسلام سنت واسلام اموى، جایگزین اسلام ناب نبوى و علوى شد و ماجراهاى تلخ و خونبارى به وقوع پیوست . گویا پیش‏بینى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله که فرمود:
«کثرت على الکذابه من بعدى .» ، «بدا الاسلام غریبا و سیعود غریبا .»
به وقوع پیوست!
به‏راستى چرا معاویه به‏جاى على علیه السلام برگزیده شد و امام حسن علیه السلام مظلوم و مهجور ماند و قیام کربلا رخ داد؟ چرا جامعه اسلامى و امت‏ختمیه آن قدر دچار انحراف فکرى، روحى و عملى شد که با امام معصوم علیه السلام جنگیدند؟ ! آیا اوج بیگانگى با اسلام اصیل و فرهنگ ناب قرآنى و سیره علمى و عملى پیامبر صلى الله علیه و آله و على علیه السلام در حادثه تلخ و غم‏بار کربلا تجلى نیافت؟ در هر حال، مؤلفه‏ها و سنجش عناصر اصیل اصلاحات و احیاگرى امام حسین علیه السلام، متفرع بر شناخت زمان امام حسین علیه السلام و تحلیل درست و منطقى و عمیق پنجاه سال تاریخ سیاسى اسلام و نقد و ارزیابى دوران پس از ارتحال پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و زمان امامت و رهبرى على علیه السلام و حوادث زمان امام مجتبى علیه السلام خواهد بود و شاید از بهترین منابع، سخنان و نامه‏هاى حسین بن على علیه السلام از مدینه به مکه و از مکه به سوى کربلا و در کربلا باشد که بسیار عمیق و دردمندانه و در عین حال ظریف و دقیق، حوادث فرهنگى، سیاسى و اجتماعى در آن به تحلیل کشیده شده‏اند .
مؤلفه‏هاى اصلى اصلاح گرایى حسین بن على علیه السلام عبارتند از اسلام ناب، تفکر جهادى و انقلابى، ظلم ستیزى و استبداد زدایى، بازگشت جامعه اسلامى به قرآن و سنت و سیره نبوى و علوى، احیاى کرامت و حقوق انسان، اقامه عدالت اجتماعى، نقش دادن به مردم در تعیین سرنوشت‏سیاسى و اجتماعى خود مبتنى بر معیارها و ارزشهاى اسلامى، احیاى عنصر حیات آفرین و عزت بخش امر به معروف و نهى از منکر، بدعت‏زدایى، خرافه‏ستیزى، مبارزه با تحریف‏هاى پیدا و پنهان در حوزه اندیشه دینى، احیاى امت‏ختمیه و اصلاح بسترهاى اصلى جامعه اسلامى .
حال به فرازهایى از سخنان و مکتوبات ارسالى امام حسین علیه السلام توجه نماییم: (نوع اسلام‏شناسى، انسان‏شناسى، و جامعه‏شناسى ویژه در حرکت اصلاحى امام علیه السلام مشاهده مى‏شود) .
«انما خرجت لطلب الاصلاح فى امة جدى ارید ان آمر بالمعروف و انهى عن المنکر و اسیر بسیرة جدى و ابى على بن ابى طالب .» (14)
همانا قیام کردم تا امت جدم پیامبر صلى الله علیه و آله را اصلاح کنم . هدفى جز امر به معروف و نهى از منکر ندارم و روش من روش پیامبر و على علیه السلام‏است .
«. . . فان السنه قد امیتت و ان البدعه قد احییت .» (15)
که سنت پیامبر را کشته و میرانده‏اند و بدعت را احیا کردند .
«. . . الا ترون ان الحق لا یعمل به و ان الباطل لا یتناهى عنه .» (16)
آیا نمى‏بینید که به حق عمل نمى‏شود و از باطل جلوگیرى نمى‏شود .
«. . . فلعمرى ما الامام الا الحاکم بالکتاب و القائم بالقسط و الدائن بدین الحق و الحابس نفسه على ذلک لله .» (17)
به جانم سوگند امام و رهبر نیست مگر آن کس که به قرآن عمل کند و عدل را بپا دارد و حق را اجرا کند و خود را وقف راه خدا سازد .
نکات مندرج در سخنان و کلمات فوق:
1- هدف از قیام کربلا، اصلاح فرهنگى و اجتماعى امت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله بوده است .
2- عنصر اصیل نهضت‏حسین علیه السلام امر به معروف و نهى از منکر است که در اصلاحات حسینى نقش کلیدى و محورى داشت .
3- سیره و روش امام حسین علیه السلام در قیام، همان سیره و روش پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و على علیه السلام بود که در واقع احیاى سنت و سیره پیامبر صلى الله علیه و آله بوده است .
4- احیاى سنت‏هاى مرده و از بین بردن بدعتهاى زنده شده از اهداف دیگر احیاگرانه حسین بن على علیه السلام بوده است .
5- حق‏گرایى و حق‏خواهى و باطل‏ستیزى و باطل‏زدایى از انگیزه‏هاى نهضت اصلاحى عاشورا بوده است .
6- محورهاى قیام اصلاح‏گرایانه، کتاب و سنت، عدالت‏خواهى و عدالت‏گسترى و دین‏مدارى بود .
7- مبارزه با انحراف‏هاى فرهنگى، تحریف‏هاى دینى، استبداد و ظلم حاکم، تفسیر به راى‏ها و قرائت‏هاى بى پایه از دین و آموزه‏هاى دینى که توسط تزویرگران و زراندوزان و زورمداران ترویج‏شد نیز از هدف‏هاى قیام کربلا به شمار مى‏رفت .
8- احیاى تفکر اصیل دینى و فرهنگ خدامحورى و انسان‏گرا و عدالت‏پرور و حق‏مدار اسلام ناب و اصلاح جدول ذهن و زبان و زندگى امت پیامبر اسلام نیز در ذات نهضت‏حسینى نهفته بود .
9- در نهضت اصلاحى، مصلح باید از ویژگى‏هاى اصیل و الهى و از درک دینى و درد دینى والایى برخوردار باشد . ویژگیهایى چون اسلام‏شناسى اصیل، زمان‏شناسى عمیق، دشمن‏شناسى زیرکانه، وظیفه‏شناسى، روش‏شناسى جامعه، اصول‏گرایى در مسیر اصلاح‏طلبى، تفکر جهادى و ارزشى، صبر و بصیرت، بیدارى و پایدارى در راه هدف، تبیین‏گر و تحلیل‏گر حرکت اصلاح طلبانه و احیاگرانه، طرفدار جدى امر به معروف و نهى از منکر، راه‏شناس و راه‏رفته و مستقل و آزادى خواه .
10- اصلاح‏طلبى و احیاگرایى جزء ذات دین و هویت اصیل اسلامى و انقلابى است نه در تعارض و تضاد با آن و این در همه زمان‏ها و زمینه‏ها لازم و ضرورى مى‏نماید .
علل حدوثى و غایى اصلاح‏طلبى و احیاگرى در قیام کربلا
بدیهى است که حسین بن على علیه السلام با درک درست و جامع شرایط زمان خویش و با پایبندى کامل به اصول اسلامى، وقتى با جامعه مسخ شده به لحاظ فرهنگى و ارزشى مواجه شد و در واقع توطئه نقاب‏دارانه و تهاجم فرهنگى و تئوریک دشمنان اسلام تا جایى پیش رفت که حضرت (در جریان بیعت‏خواهى با یزید بن معاویه) فرمود:
«و على الاسلام السلام اذ قد بلیت الامة براع مثل یزید .» (18)
آن حضرت مرگ شرافت‏مندانه; یعنى جهاد و شهادت در راه خدا را بر حیات خفت‏بار در ظالمین را ترجیح داد و فرمود:
«لا ارى الموت الا السعادة و الحیاة مع الظالمین الا برما .» (19)
یعنى: من مردن را براى خودم سعادت و زندگى با ستمکاران راموجب ملامت مى‏بینم .
و هرگز تن به سازش و ذلت‏با ثمرات شیطانى نداد و فرمود:
«الا و ان الدعى بن الدعى قد رکز بین اثنتین بین السلة و الذلة و هیهات منا الذله .» (20)
یعنى: مردم کوفه! آن زنازاده پسر زنازاده، امیر شما به من گفته که از این دو کار یکى را انتخاب کن: یا شمشیر یا تن به ذلت دادن؟ هیهات که ما زیر بار ذلت‏برویم .
در واقع نقاب از چهره سیاه دشمن برداشت و با اردوگاه ریشه‏دار دشمن به مبارزه جدى و عملى برخاست و روش قیام و جهاد خونین را بر روش‏هاى تبلیغى، موعظه‏اى و سیاسى ترجیح داد چه این که این روش‏ها را کار ساز و کار آمد نمى‏دید اگر چه به تبیین علل و ریشه و اهداف قیام خود همواره اهتمام ورزید تا حجت‏بر مردم تمام شود و راه تحریف نهضتش بسته شود . آنچه در علل حدوثى و غایى نهضت اصلاحى حسین بن على علیه السلام لازم به ذکر مى‏باشد، عبارتند از:
1- مبارزه با انحراف‏هاى فکرى و استحاله فرهنگى جامعه .
2- احیاى اسلام ناب محمدى .
3- مبارزه با ظلم و استبداد و تبعیض .
4- مبارزه با بدعت‏ها و تحریف‏هاى دینى و فرهنگى .
5- مبارزه با باطل گرایى، فساد خواهى، فزون‏طلبى و تجمل‏گرایى در جامعه .
آسیب‏شناسى اصلاح‏طلبى و احیاگرایى
تجارب تاریخى اسلامى - شیعى و تاریخ نهضت‏هاى اصلاح‏طلبانه و احیا گرایانه در طول تاریخ فرهنگى و سیاسى اسلام و در جهان غرب پس از قرون وسطى یا رنسانس و در ایران از دوره مشروطه به این سو، نشانگر آن است که نهضت‏هاى اصلاحى نیز دچار آفات و آسیبهاى نظرى، معرفتى، عملى و عینى خواهند شد و بر ارباب معرفت و عالمان و روشنفکران دینى و انقلابى است که به آسیب‏شناسى و آفت‏شناسى بپردازند . چه این که به تعبیر استاد شهید مطهرى چه نهضت‏هاى اصلاحى که در آغاز و پیدایش اصلاحى بودند ولى در استمرار و تداوم دچار انحراف گشته و به ضد خویش، یعنى افساد تبدیل شده‏اند (21) یا نهضت‏هاى اصلاحى که از روش جامع و درست استفاده نکرده‏اند و به بار ننشسته، دستاویز سیاست‏ورزان قرار گرفته‏اند . پس در دوران ما نیز باید آسیب‏ها و آفات و موانع اصلاحات و احیاى فرهنگى واجتماعى را بشناسیم که ما به برخى از آنها در این مختصر اشاره خواهیم داشت:
الف) آسیب‏شناسى معرفتى و نظرى:
1- عدم تبیین و تحلیل مبانى و مؤلفه‏ها و هدف‏هاى اصلاح و احیا;
2- نفوذ و رسوخ اندیشه‏هاى انحرافى و التقاطى یا بیگانه;
3- تحریف تفکر اصیل دینى و ارزشى و انقلابى در حوزه‏هاى اصلاح و احیا;
4- خلط اصول و فروع در حوزه معرفت و عمل;
5- عوام زدگى عالمان، نخبگان و روشن فکران;
6- عدم زمان‏آگاهى و زمینه‏شناسى;
7- ابهام طرح‏هاى اصلاحى;
8- تحجرگرایى، جمودزدگى، واپسگرایى و قشرى‏گرى;
9- التقاطمحورى و زمان زدگى و انحراف عقیدتى;
10- عدم خردگرایى و عدم اهتمام به عدالت محورى در اصلاحات .
ب) آسیب‏ها و آفات عملى و اجتماعى:
1- ناتمام گذاشتن اصلاحات;
2- رخنه فرصت طلبان;
3- افراط و تفریط عملى در جریان اصلاح‏طلبى;
4- شکاف نسل‏هاى انقلابى در جامعه;
5- عدم کنترل و تعدیل اصلاحات;
6- خشونت‏گرایى افراطى;
7- تسامح و تساهل افراطى;
8- شتاب‏زدگى و عدم تدریج و تعقل در اصلاحات;
9- دامن زدن به اختلاف و تفرقه‏هاى حزبى و جناحى;
10- عمل‏زدگى و یک‏بعدى شدن .
پى‏نوشت‏ها:
1) دکترى عرفان، استادیار و عضو هیات علمى دانشگاه آزاد واحد کرج، مدیر گروه اخلاق و عرفان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، محقق و نویسنده .
2) شهید مرتضى، مطهرى، نهضت‏هاى اسلامى در صد ساله اخیر، ص 7 .
3) سخنرانى مقام معظم رهبرى، 28/1/79 .
4) هود/88 .
5) نساء/114 .
6) الراغب الاصفهانى، معجم مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالفکر، 1392، ص 292 .
7) بقره/12- 11 .
8) هود/88 .
9) على اصغر، حکمت، تاریخ نهضت‏هاى دینى - سیاسى معاصر، انتشارات بهبهانى، تهران، صص 2- 1 .
10) نهج البلاغه، نامه 53 .
11) علامه مجلسى، تحف العقول، ص 172 .
12) مقام معظم رهبرى، سخنرانى مورخ 28/1/79 .
13) شهید مطهرى، مجموعه آثار، ج 17، صص 108 و 188 .
14) مقتل الحسین مقرم، ص 156 .
15) فرهنگ جامع امام حسین علیه السلام، نشر معروف، چاپ اول، ص 356 .
16) بحار الانوار، ج 44، صص 18 و 381 .
17) ارشاد مفید، ص 204 و فرهنگ جامع امام حسین علیه السلام، نشر معروف، چاپ اول، ص 352 .
18) سیدبن‏طاوس، اللهوف، ص 11 .
19) علامه مجلسى، بحار الانوار، ج 44، ص 381 .
20) سید بن طاووس، پیشین، ص 47 .
21) شهید مطهرى، نهضت‏هاى اسلامى در صد ساله اخیر، ص 11 .