نظریه های اجتماعی متفکران مسلمان

همه جامعه شناسان به نوعی با دو مفهوم اصالت فرد و جامعه یا ساختار اجتماعی و کنش انسانی درگیرند. بر این اساس هریک با برقراری ارتباط میان این دو مفهوم، به برتری یکی بر دیگری توجه می کنند یا رابطه ای را میان این دو مفهوم برقرار می سازند. شریعتی به عنوان متفکری مسلمان، متأثر از تعلیمات اسلامی بوده و فضای فرهنگ اسلامی و مذهب شیعه تأثیرات عمیقی بر شیوه تفکر او به جا گذاشته است. او در هیچ یک از موضوعات مورد توجهش، نه تکیه ای صرف بر اصالت فرد و عاملیت انسانی دارد و نه جامعه و ساختار اجتماعی را امری منحصر به فرد در این باره می داند؛ بلکه رابطه ای متقابل را لحاظ کرده و هردو عامل فرد و جامعه را در شناخت موضوعات و مسائل دخیل می داند. در این مقاله در راستای آشنایی بیشتر با رویکرد شریعتی نسبت به این موضوع، با بهره گیری از دیدگاه شهید مطهری، به واکاوی رویکرد شریعتی نسبت به این موضوع خواهیم پرداخت. برای این منظور از روش پژوهش اسنادی استفاده شده است.

از زمان مطرح شدن انقلاب مشارکتی در دهه 50 میلادی تاکنون، پژوهشگران و محققان مختلف، تلاش های بسیاری در زمینه چگونگی تحقق مشارکت اجتماعی در برنامه ریزی ها در سطوح و مقیاس های مختلف، انجام داده اند. از سوی دیگر، با مطرح شدن موضوع پایداری در دهه های پیشین و آمیختگی آن با موضوع مشارکت اجتماعی، این تلاش ها شدت گرفته است. در مقاله حاضر، ابتدا این مدعا که محوری ترین موضوع در مشارکت اجتماعی، مفهوم گفتگو است، با استفاده از متون فکری و فلسفی مورد مداقه قرار گرفته است. سپس به منظور تدوین چارچوبی برای گفتگوی پایدار، به صورت توامان به اندیشه ایرانی- اسلامی و اندیشه غربی رجوع شده است. بر این مبنا، اندیشه مولانا به عنوان نماینده اندیشه ایرانی- اسلامی و میشاییل باختین به عنوان نماینده اندیشه غربی مورد بررسی قرار گرفته است. با استفاده از روش تحلیل محتوای تفسیری، مولفه های گفتگوی واقعی در اندیشه مولانا و باختین، از بخش نخست مثنوی معنوی مولانا و کتاب تخیل مکالمه ای باختین، استخراج شده است. نتایج تحلیل نشان داد گفتگو صرفا انتقال پیام نیست بلکه تجربه دنیایی جدید و به طور عام تجربه «دیگری» است. همچنین مشخص شد، گفتگو منحصر به ماده کلامی نیست و پایداری آن وابسته به امتداد آن در ضمایر و به بیان دیگر، ارتقاء از سطح همزبانی به سطح همدلی است. در نهایت، چارچوب پیشنهادی گفتگوی پایدار (اخلاقی) به صورت فرایندی پیشنهادی برای کاربست در برنامه ریزی شهری، در روندی غیرخطی، ارائه گردید.

هدف اصلی این مقاله تبیین و تحدید قدرت و نهایتا مهار آن از نگاه سعدی در دو بخش نصیحه الملوک و در باب سیرت پادشاهان کتاب گلستان و بیان ویژگی های حکمرانی خوب است. پرسش اصلی آن ا ست که سعدی با چه روشهایی سعی کرده تا از گسترش استبداد وفساد حاکمان مطلق العنان جلوگیری کرده وفشار بر مردم گرفتار استبداد را کاهش دهد. با بررسی صورت گرفته مشخص گردید که سعدی به عنوان اندیشمندی آگاه و با بهره گیری از میراث اسلامی ، ایرانی نظرات بی بدیلی در باب استفاده ی ابزاری از قدرت و فساد حاکمان عرضه کرده و به خصوص راهکار های علمی و عملی مفیدی برای نظارت و کنترل قدرت مدیران جامعه عرضه کرده است. سعدی توزیع عادلانه قدرت و ثروت را تنها راه رسیدن به عدالت می داند و توصیه های اخلاقی ادیان در رسیدن به این مهم را با زبانی ساده بیان و از آن دفاع می کند. پژوهش پیش رو به شیوه ی تحلیلی توصیفی به برخی از این ملاحظات مدنی و اجتماعی سعدی می پردازد.

اصالت فرد یا جامعه یا هر دو از کاستی و نارسایی هایی در رنج است؛ از جمله اینکه در این رویکردها انسان و تحولات انسانی، بریده از شبکه پیچیده جهان هستی در نظر گرفته می شود. و به تقلیل می گراید که بنا دارد تحولات انسانی را در قالب فرد و جامعه تحلیل نماید و به تأثیرات محیطی و غیر انسانی نمی پردازد. این نوشتار با بررسی و بازخوانی حکمت صدرایی بر آن است که اولا با التزام به حکمت متعالیه و رویکرد اصالت وجودی می توان هویتی متمایز برای جامعه قائل شد . ثانیا بر این مبنا می توان جامعه را از گذشته و حال و آینده یکپارچه و به عنوان سر جمع تمام اعمال مشاهده کرد و ثالثا بر اساس سعه وجودی فرد و جامعه آثار ملکوتی مترتب بر آنها را مورد اذعان قرار داد. و رابعا ایرادات مترتب بر اندیشه پذیرش اصالت جامعه در عین هویت متکثر به تکثر افراد و امثال آن را تبیین نمود.

مهمترین هدف از تشکیل جامعه ی معنوی فراهم کردن محیطی معنوی برای پرداختن به امر عبادت و بندگی و پیاده کردن دستورات الهی است. از آنجا که تحقق چنین رویدادی یک حادثه و اتفاق نیست لذا تلاش برای تحقق آن بر آحاد افراد جامعه حتمی و ضروری است، از همین روی کافی است که بشر برای رسیدن به چنین منظور و هدفی، بینش و منش خویش را بر سیره ای صحیح، منطقی و اصولی بنا نهد و از خود حرکت و عکس العمل نشان دهد. جامعه ی معنوی از شاخصه ها و مؤلفه های متنوع و گوناگونی پدید آمده است که پیروی و بکارگیری این شاخصه های معنوی باعث رهایی انسان از جهالت، ستمگری، تجاوز و ظلمت و سوق دهنده به سوی دانایی، عدالت و معنویت است که موجبات سعادتمندی انسان را فراهم می کند. بر همین اساس پرداختن به شناخت ویژگی های چنین جامعه ای از آنجااهمیت دارد که باعث می شود نوع جهان بینی و نظام حاکم بر آن تعریف و شناخته و افراد آن جامعه یک فهمی مشخص، اصولی و صحیح به منظور تحقق چنین جامعه ای نایل شوند.

هدف از این پژوهش نشان دادن اهمیت، جایگاه و رویکرد متون اسلامی و دیدگاه های جامعه شناسان نسبت به ساختار و مبانی تغییرات اجتماعی است. سوالات پژوهش: یک: موضوع «سنت تغییر» در تفاسیر قرآن چگونه تبیین شده است؟ دو: ساختار تغییرات اجتماعی در متون اسلامی و کلمات جامعه شناسان چگونه تحلیل شده است؟ تحقیق به روش اکتشافی و رویکرد توصیفی تحلیلی، با ابزار تحلیل محتوا صورت پذیرفته است، در پاسخ به سوال اول بررسی ها نشان می دهد: گروه اول از مفسران، سنت تغییر را «تبدیل جامعه از وضعیت مطلوب به نامطلوب» معنا نموده اند. گروه دوم از مفسران، سنت تغییر را به «تبدیل جامعه از وضعیت مطلوب به نامطلوب و بالعکس» معنا نموده اند. در پاسخ به سوال دوم در چهار زمینه به بحث پرداخته شده است، بحث اول: عوامل تغییرات اجتماعی: مطابق آموزه های تفسیری، انبیاء الهی عامل اصلی حرکت تاریخ به شمار می روند. بحث دوم: شرایط تغییرات اجتماعی: مطابق آموزه های قرآن شروط اساسی تغییر عبارت است از: عقیده صحیح، ایمان با عمل. بحث سوم: عناصر تغییرات اجتماعی: دو عنصر مردم (به عنوان اجزاء تشکیل دهنده جامعه) و زمان (مدت لازم برای تغییر)، در تغییرات جوامع باید مورد توجه باشد. بحث چهارم: موانع تغییرات اجتماعی: از منظر تعالیم قرآن و جامعه شناسان، تغییرات اجتماعی به دلایلی از جمله: تقلید، تعصّب، عزلت گزینی و بی تفاوتی اجتماعی با کندی مواجه است.

اندیشه ی اجتماعی هر دوره ای متأثر از شرایط جامعه ای است که به بحث در مسائل اجتماعی و نهادهای اجتماعی می پردازد. در دوره ی قاجار نیز، عوامل سیاسی و مذهبی گوناگونی باعث حضور و نفوذ علمای شیعی در جامعه و حکومت شد که ناگزیر به طرح مباحثی در زمینه ی سیاست و اجتماع پرداخته اند. از جمله ی این عالمان، سیدجعفر دارابی کشفی از علما و فقهای اصولی شیعه بود که به مقوله ی اندیشه ی اجتماعی که می بایست حاکم بر جامعه ی عصر قاجار باشد از دیدگاه دین اسلام، پرداخته است. وی در کتاب های تحفه الملوک و میزان الملوک به اندیشه ی اجتماعی و توصیف جامعه می پردازد و برای اینکه جامعه ای مطلوب را ترسیم نماید که حاکم قادر باشد بر جامعه حکومت نماید، زندگی فردی و امور خانوادگی و اجتماعی را تشریح می کند. هدف پژوهش حاضر بررسی اندیشه ی اجتماعی کشفی براساس تحلیل محتوای دو اثر مذکور است. یافته ی پژوهش نشان می دهد که کشفی قصد داشته به ترسیم زندگی فردی و اجتماعی با تعلیم اخلاقی و دین بپردازد و عقل و عدالت را پایه ی جامعه قرار می دهد. وی در نهایت به دنبال دستیابی به مدینه ی فاضله است و در این راستا به مقوله ارتباط میان افراد در جامعه و چگونگی زندگی اجتماعی و رابطه ی حکومت و جامعه و بسیاری از خصائل و فضایل انسان که از طریق آن می تواند به سعادت دنیوی و اخروی دست یابد به صورت مشروح و مفصل پرداخته است.