سراج منیر

حرف قرآن را بدان که ظاهری است زیر ظاهر باطن بس قاهری است مسئله ظاهر و باطن قرآن مجید از زمان پیامبر اکرم تاکنون مطمح نظر مسلمانان بوده و هست، با توجه به این نکته احادیث بسیاری از زبان رسول اکرم و حضرت امیر و دیگر ائمه (ع)، در این باب صادرشده است. این احادیث در حد متواتر یا حداقل مستفیض می باشد، مثل حدیث شریف نبوی «ان للقرآن ظهراً و بطنا و لبطنه بطنا الی سبعه أبطن» که از طریق فر یقین نقل شده است. مولوی در مثنوی با توجه به این حدیث به تفصیل سخن گفت که در متن مقاله نقل کرده ایم. وی در سرآغاز سخن خود گفت: حرف قرآن را بدان که ظاهری است زیر ظاهر، باطن بس قاهری است آیات بسیاری نیز بیانگر ظاهر و باطن قرآن مجید است. به سان آیه «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کرِیمٌ، فِی کتابٍ مَکنُونٍ، لا یمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُون» (واقعه/77 -79). در این مقاله، نخست با تمسک به آیات و روایات و سخنان عارفان و فیلسوفان نام آور اسلامی، باطن و مراتب گونه گون قرآن مجید به اثبات رسیده سپس در باب کیفیت ارتباط ظاهر و باطن قرآن سخن به میان آمده است.

مبارزه با قرآن کریم و شخصیت والای پیامبر اکرم(ص) به روش های مختلفی،   شبهه افکنی، از صدر اسلام تاکنون مورد اهتمام دشمنان بوده است. دکتر سها در کتاب نقد قران، با استناد به مطالبی غیرعلمی و غرض ورزانه و با القای شبهاتی، پیامبر(ص) را به بی عدالتی در حق همسران متهم نموده و قران کریم را به دلیل ذکر این مسائل خصوصی زندگی ایشان، بی تأثیر در هدایت انسان ها می داند و طرح این مباحث در قران را، نشان دهنده ساختگی و غیر الهی بودن قران بیان می کند. آیات ابتدایی سوره تحریم یکی از مواردی است که برای اثبات این ادعا به آن استناد نموده است. ازاین رو پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی، تحلیلی، با روش کتابخانه ای و با استناد به منابع معتبر، از اسباب نزول واقعی این سوره، پرده برداری کرده و به شبهه وارده در این زمینه که در کتاب نقد قران مطرح گردیده، پاسخ داده است. به گونه ای که دلایل ناقد قران نمی تواند به آن خدشه ای وارد سازد و در انتها جنبه های هدایتگری آیات را در مواردی چون تغافل، شفقت، حل یمین، رازداری، واقع بینی در انتظارات و...موردبررسی قرارداده است.

از ویژگی های سور قرآن کریم، وجود ارتباط و پیوستگی بین آیات می باشد؛ مسئله ای که برخی خاورشناسان به نبود آن اذعان دارند؛ تبیین انسجام محتوایی سور قرآن، ضمن آنکه این شبهه را رفع می کند، غرض اصلی سوره را مشخص می نماید. پژوهش حاضر درصدد است با روش تحلیل محتوای کیفی، ضمن بررسی انسجام محتوایی سوره حجرات، انگاره اخلاق محور بودن این سوره را به نقد بکشاند. این سوره در سه دسته موضوعی «توجه دادن به محوریت نبی اکرم (ص) در جامعه ایمانی»، «عوامل و موانع ایجاد و حفظ وحدت» و «تبیین حقیقت ایمان» به مهم ترین هدف دستورات الهی در این سوره که «امت سازی» توسط رسول اکرم (ص) می باشد، پرداخته است؛ وجود دو قطب حق و باطل در عالم و قد علم نمودن باطل در برابر حق از چالش هایی است که سدّ راه امت سازی است و اوامر الهی در سوره حجرات، علاوه بر منافع فردی، بایستی با دید کلی و اجتماعی درنظر گرفته شود تا امت سازی مدنظر قرآن کریم تحقق یابد.

بیان بصری یکی از ویژگی های متن قرآن است و آیات آن از تصویرهای ادبی پوشیده شده است و همین تصویری بودن نشانی از وجوه سادگی و قابل فهم بودن بیان قرآن است. سید قطب، ادیب معاصر مصری، بهترین وسیله تعبیر، تصویر را برگزید و در قالب نظریه تصویرپردازی هنری، معتقد است که قرآن کریم در بیان اغراض، به بهترین وجه از قاعده تصویر بهره برده است. بر این مبنا پژوهش حاضر سعی دارد بر اساس مبانی و مؤلفه های تصویرپردازی نظریه سید قطب به بررسی ویژگی های ساختاری آیات دربردارنده گفتگوهای حضرت شعیب(ع) با مخاطبان، بپردازد و مؤلفه ها را کشف و نمود آن ها را در تصویرپردازی هنری آیات قرآن بررسی نماید تا جنبه های زیبایی اعجاز قرآن کریم بیش ازپیش تبیین گردد. مهم ترین یافته های پژوهش، بیانگر این حقیقت است که در این آیات می توان نمونه هایی از این مؤلفه ها بر اساس نظریه سید قطب مانند عنصر ساختار آوایی، عاطفه، اندیشه دینی، واقعیت، اسلوب زبان، تکرار، تطابق، تجسیم، تشخیص، حرکت، گفتگو و... را یافت که با ایجاد تصاویری حسی و خیال انگیز که سرشار از حرکت و پویایی هستند، افکار و معانی را به صورت حسی به خواننده، جهت تثبیت معانی منتقل می کند

بسیاری از سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه در غالب وصف آمده است مانند توصیف خداوند، پیامبر و غیره. با توجه به آن که وصف در ادبیات عربی یکی از فنون مهم شاعری در کنار مدح، هجو و رثاء است تأکید این مقاله بر آن است که توصیفات نهج البلاغه علاوه بر بعد فلسفی، کلامی و عرفانی از حیث ادبی نیز به دقّت مطالعه شود تا روشن گردد بررسی آن از این منظر چه ثمره فقه الحدیثی را به همراه دارد. این مقاله دو راه را در جهت درک بهتر توصیفات نهج البلاغه در اختیار ما قرار می دهد: یکی پرداختن به ظواهر الفاظ و دیگری پرداختن به آرایه های ادبی است زیرا ظواهر الفاظ دارای معانی هستند که گاه به صورت آشکار آن را می رساند و گاه به صورت لوازمی که به همراه آنان است. آرایه های ادبی از قبیل تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه نیز هر یک اقتضائاتی را در رساندن معنادارند که با توجّه به آن ها به فهم بهتری در معنای توصیفات نهج البلاغه می توان رسید.

آیات قرآن دارای موضوعات اعتقادی، اخلاقی، علوم زیستی است. درآیات آفرینش آسمان و زمین و غیره که جزو توحید افعالی است، نظریه هایی وجود دارد. ازجمله: آیه دوم سوره رعد به نگهداری آسمان بدون ستون، اشاره می کند. بررسی ها نشان می دهد ازنظر تاریخی مفسران در خصوص آیه یادشده سه دیدگاه دارند: 1- عده ای آیه را دلالتی بر وحدانیت خداوند در ربوبیت می دانند. 2- گروهی معتقدند آیه از یک حقیقت علمی پرده برداشته که نیروی جاذبه و دافعه است. این دیدگاه بر مبنای روش تفسیر علمی استوار است. 3-عده ای وجه دلالت آیه را وحدانیت رب و مدبر عالم می دانند و معتقدند هیچ خلق و امری بدون استناد به خداوند نبوده، سنت اسباب در تمامی عالم جریان دارد، خداوند بر صراط مستقیم است. این پژوهش به روش کتابخانه ای و تحلیل محتوا ضمن واکاوی سیر تاریخی آراء و ارائه نظرات مفسران و دانشمندان متأخر، نظر برتر را برگزیده است و آن عبارت است از این حقیقت توحیدی که قدرت الهی برتر از همه اسباب بوده، نگه داشتن آسمان های بدون ستون، برای خداوند، کاری سهل و خداوند نیروی جاذبه و دافعه را آفریده است.

دکتر نصر حامد ابوزید، متفکر مصری است که همواره به عنوان یک چهره نومعتزلی قلمداد می شود، اخیراً برخی محققان از ترکیبی بودن نظرات وی نتیجه گرفته اند که ایشان روش منحصر به خود را داشته که محصور به هیچ جریانی نیست و یا تنها با اتکاء بر یک نظریه ابوزید، پیوند وی با نومعتزله را مورد تردید قرار داده اند. نوشتار حاضر، با نگاهی جامع به روش تحلیلی-تطبیقی درصدد ارزیابی صحت انتساب ابوزید به مکتب اعتزال قدیم و جدید است، بدین منظور ابتدا نظریات ایشان را در چند مبحث (فارغ از ارزیابی و نقد) بیان نموده و سپس با معتزله و نومعتزله مقایسه شده است. ضمن اذعان به تفاوت های معتزله با نومعتزله، مشخص شد دیدگاه های ابوزید به رغم رویکرد عقل گرایانه اش، در مواردی با معتزلیان قدیم تفاوت دارد و در موارد متعدّدی مشابه نومعتزلیان است، لذا همسویی ابوزید با مکتب اعتزال غیرقابل انکار است، اختلاف نظریات وی با معتزلیان قدیم و کثرت مشابهت آرائش با نومعتزلیان، قرابت آراء او با نومعتزلیان را نتیجه می دهد.

آسیب شناسی فریضه نماز از مسائل اساسی در ترغیب جوانان به نماز است. به همین منظور مقاله حاضر به روش تحلیلی – استنباطی مؤلفه های اصلی؛ تراکم جمعیت، ناهمگونی جمعیت، ناهماهنگی اهداف و امکانات، ارتباط با جوانان و فرهنگ آسیب شناسی نماز و تأثیر آن ها بر جوانان را موردبررسی قرار داده است. جامعه آماری سیصد نفر با روش نمونه گیری سه مرحله ای سهمیه ای، خوشه ای و تصادفی ساده از بین جوانان انتخاب شده است. بررسی ها حاکی از آن است که علل سستی در فریضه نماز جوانان: عوامل درونی شامل؛ خصوصیات فردی از حیث علم، آگاهی، نوع نگرش افراد به فلسفه نماز و نقاط ضعف اخلاقی فرد نمازگزار است. عوامل بیرونی شامل: آسیب های تکوینی نماز همچون شیطان، نحوه عمل و تأثیر او در نماز، چگونگی ایجاد مصونیت در مقابل آن و آسیب های غیرتکوینی؛ از قبیل عوامل فرهنگی، اقتصادی و سیاسی است که هر یک می توانند آسیب قابل ملاحظه ای بر فریضه نماز وارد کنند. نتیجه تحقیق که با نمونه گیری تصادفی میان جوانان اردبیل صورت گرفته نشان داد که عوامل درونی تأثیر کمی بر آسیب پذیری نماز در جامعه آماری موردمطالعه دارند درحالی که آسیب پذیری عوامل بیرونی غیر تکوینی با 3/46 درصد، بالاترین آمار را به خود اختصاص داده است.

وحی همان «پیام الهی به پیامبران جهت هدایت مردم» پایه و قوام شرایع الهی و ارزنده ترین گوهر آسمانی بر دامن زمینیان است و با سرشت و سرنوشت آدمی پیوندی ناگسستنی دارد. در سده های أخیر با گسترش موج اسلام پژوهی در غرب، فرضیه اقتباس برخی از محتویات قرآن از متون دینی و ادبی گذشته نیز یکی از زمینه های فعالیت خاورشناسان قرار گرفت. تبیین این مساله، لازم و ضروری است تا حقانیت دین اسلام و وحی قرآنی و برتری آن بر تمام ادیان الهی اثبات شود. رساله پیش رو با بهره جستن از شیوه توصیفی و تحلیلی و با رویکرد انتقادی همراه با گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات سامان یافته است و به مهم ترین ادعاهای خاورشناسان در مورد وام گیری قرآن از ادیان و فرهنگ های گذشته همچون یهودیت و مسیحیت، به بررسی و نقد ادله خاورشناسان پرداخته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که محققان غربی و خاورشناسان با تمسّک به این اصول و با توجه به مشابهت های موجود در قرآن و منابع قبل از خود مانند تورات و انجیل، فرضیه های موجود را درباره مصادر قرآن مطرح کرده اند که هیچ کدام مورد قبول مسلمانان نیست، ادعاهای آن ها حتی بر پایه مبانی خودشان نیز دچار مشکلات روش شناختی است.

یکی از مهم ترین انگیزه های حرکتی در انسان رقابت است که ریشه آن در مواردی چون احساس کمبود، حسادت، رهایی از نقص و به دست آوردن کمال است. تحقق رقابت در جامعه و در بین افراد زمینه های شکل گیری رقابت مثبت و منفی را به همراه دارد که در عرف از آن به چشم وهم چشمی یاد می شود که در دو زمینه مثبت و منفی می تواند موردتوجه قرار گیرد. ازآن رو نگارنده با روش توصیفی- تحلیلی و از نوع کتابخانه ای به بررسی موضوع چشم وهم چشمی مثبت و منفی با توجه به آیه 108 سوره یوسف و آیه 179 سوره اعراف پرداخته است.  با تحلیل آیات قرآنی و مستندات روایی فریقین در خصوص این آیات به یافته های پیش رو دست یافتیم. غفلت عامل اصلی رقابت و چشم وهم چشمی منفی و بصیرت عامل اصلی رقابت و چشم وهم چشمی مثبت می باشد.