سراج منیر

هر یک از سه دین توحیدی (اسلام، یهودیت و مسیحیت) کتب مقدس خاص خود را دارند و کتاب های آسمانی از زمان آدم (ع) تا زمان پیامبر (ص) برنامه واحدی را ارائه داده اند که دعوت به توحید است. همچنین، این کتاب ها اصول و مشترکاتی دارند؛ به عنوان نمونه از مهم ترین آن ها می توان به ذکر داستان انبیاء اشاره کرد. بنابراین، مفسران قرآن کریم در تفسیرهایی که از قرآن ارائه داده اند، از مطالب عهدین نیز بهره جسته اند و در واقع، شناخت رویکردهای مفسران در بهره گیری از عهدین سبب می شود تا بدانیم مفسران در برابر مطالب عهدین و استفاده از آن در تفسیر خود چه موضعی دارند. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی رویکردهای مفسران در بهره گیری از عهدین پرداخته است و نتیجه می گیرد که مفسران در بهره گیری از عهدین چهار رویکرد اثباتی حداکثری، اثباتی حداقلی، نفیی و دوگانه دارند و هر یک به گونه های مختلف از مطالب عهدین استفاده کرده اند، به طوری که برخی از آنان مطالب عهدین را آورده اند و به نقد کشیده اند و برخی نیز برای تبیین و توضیح مطالب از عهدین بهره جسته اند.

مهم ترین مستند مدعیان تحریف قرآن ، مجموعه ای از روایات پراکنده است که از مدارک مختلف گردآوری شده است. در ردّ این گونه روایات، دانشمندان اسلامی روش های مختلفی را به کار برده اند، ولی بیشتر این روش ها جامعیت لازم را ندارند و یا حتی برخی از روش هایی که از سوی اهل تسنن به کار گرفته شده، خود منجر به شبهه تحریف قرآن شده است. از این رو، به کارگیری روشی صحیح و جامع در این امر از سوی علمای دین ضرورت دوچندان دارد. آیت الله معرفت از دانشمندان معاصری است که در ردّ این گونه روایات روش جامعی را اتخاذ کرده اند. روش ایشان در نقد و توجیه روایات تحریف نما سه مرحله ای است. در مرحله اول آیت الله معرفت به منابع روایات توجه دارند. ایشان بیشتر مدارک روایات ادعایی را بی اعتبار می دانند و عنوان می کنند که بسیاری از آن ها رساله هایی هستند که صاحبان آن ها مجهول و مجعول هستند. مرحله دوم توجه به سند روایات ادعایی است. در این مرحله، آیت الله معرفت به دو شیوه اجمالی و تفصیلی به نقد روایات تحریف نما مبادرت می ورزند و در مرحله سوم به نقد محتوایی روایات باقی مانده می پردازند.

نوشتار حاضر به نقش انگاره های زبان شناختی قرآن در تکوین رهیافت های سه گانه فراحداکثری، حداقلی و حداکثری جامعیت قرآن پرداخته است. در این پژوهش، روشن می شود که چگونه انتخاب هر یک از آرائی که در این عرصه است، ساختاری متفاوت از موضوع جامعیت قرآن می آفریند. در ارزیابی هایی که میان انگاره های مختلف زبان شناختی همچون زبان رمزی، عرفی، ترکیبی و فطری انجام پذیرفت، سرانجام این نتیجه به دست آمد که رهیافت حداکثری با وجود اختلاف نظر در ارائه انگاره ای واحد از زبان قرآن ، نگرشی واقع بینانه و پذیرفتنی از زبان قرآن به دست داده است. اما آنچه می تواند شکل کامل تری از این انگاره بیافریند، آن است که بنای جامعیت قرآن جز بر پایه نظریه ای که تلفیقی از زبان فطری و زبان ترکیبی باشد، استوار نخواهد آمد. زبان فطری فرازمانی بودن جامعیت قرآن را تأمین می نماید و زبان ترکیبی، همگانی بودن آن را محقق می سازد.

ترجمه متون دینی، به ویژه قرآن ، یعنی کتابی که در فصاحت و بلاغت سرآمد تمام متون است، بسیار دشوار می باشد، حال اگر مترجم در برگردان این کتاب مقدس به تغییرناپذیرها برخورد کند، این کار پیچیده تر خواهد شد. مترجم باید پیش از ترجمه به شناخت و نحوه مواجهه با آن ها بپردازد؛ چراکه در صورت اتخاذ رویه نامناسب در ترجمه، از آنجاکه خواننده روس با متن قرآن آشنایی ندارد، برداشت و تصور نادرستی از آیات قرآن در ذهن او ایجاد خواهد شد. در این مقاله برآنیم ابتدا با تغییرناپذیرهای زبانی و راه های برگرداندن آن ها آشنا شویم. سپس به بررسی برگردان بیست مورد از تغییرناپذیرها در ترجمه روسی کولی یف خواهیم پرداخت. خواهیم دید مترجم نتوانسته چنان که شایسته است، حق مطلب را ادا کند و فهم آیات را برای روس زبانان غیرممکن ساخته است. شناخت راه های مواجهه با تغییرناپذیرها و اتخاذ رویه یکسان در برگردان آن ها می تواند به جلوگیری از این مسئله کمک شایانی کند.

موضوع شناخت خداوند و صفات او در قرآن ، صورت های متعددی از تشبیه و تنزیه را بر مسلمین آشکار می کرد که فهم و توضیح آن، نگرش های کلامی تشبیهی و تنزیهی متقدم را پدید آورد. در این میان، رویکرد تشبیهی و موسوم به اهل تشبیه از سده اول اسلامی با تحولات متعددی همراه شد و پس از مقاتل بن سلیمان و محمدبن کرّام به ابن تیمیه رسید که نماینده حنابله در روزگار خود بود. ابن تیمیه در تفسیر همانند اهل حدیث متقدم، صورت آیات را مبنا قرار می دهد و این باور را با نوعی تعطیل عقلی همراه می سازد. استنادهای حدیثی ابن تیمیه نیز مبتنی بر احادیثی است که تنها از سوی اهل حدیث رواج یافته است. بر این اساس، تنها زمانی می توان به اندیشه وی روی آورد که اولاً مانند او قائل به تعطیلی تعقّل در باب جمع جسمانیت خدا با اوصاف تنزیهی او در قرآن باشیم. ثانیاً با رویکرد حدیثی وی به سراغ احادیث برویم و از آنان تأیید بگیریم. در غیر این صورت، با فرض اینکه فردی از اهل سنت باشد، اما به مبانی ابن تیمیه قائل نباشد، نخواهد توانست مانند او فکر کند و به آنچه او مدعی است، ایمان آورد.

مسئله موعود و تعیین جایگاه آن در موضوع مهدویت، یک سنّت الهی است که در آموزه های اسلامی به آن تصریح شده است. در این میان، اخبار و روایات منسوب به امام علی (ع) جایگاه ویژه ای دارد. این تحقیق به دنبال پاسخ به این سؤال است که «ضرورت مهدویت و ماهیت آن در اخبار منسوب به امام علی (ع) چیست؟». این موضوع به ویژه از آن رو حائز است که به نظر می رسد سیره مهدوی نمونه جامع و آرمانی است که علی (ع) برای دستیابی به آن قدم برمی داشت. ازاین رو، نسبت جدی میان حکومت جهانی مهدوی با سیره امام علی (ع) وجود دارد. نتایج حاصل از این تحقیق حاکی از آن است که در اخبار وارده از امام علی (ع) ، مهدویت از آموزه های وحیانی به شمار می رود که معرفت به آن از وظایف ایمانی انسان دیندار است. مطابق این امر، حضرت مهدی (عج) از فرزندان علی (ع) و اهل بیت است و به عنوان امام و خلیفه الهی شئون ولایت را داراست. همچنین، مقوله مهدویت در تمام ابعاد آن با مشیت و اراده الهی نسبت مستقیم دارد و مسائلی چون ولادت، غیبت و ظهور امام، انتظار و مانند آن با ربوبیت، علم و قدرت حق تعالی پیوسته است. امام علی (ع) با طرح مقوله مهدویت تنها طریق تقرب به خداوند و سعادت را اندیشه توحیدی می داند که ولایت از شروط و ارکان آن به شمار می رود. به همین سبب، همه انسان های موحد و عدالت جو را به تبعیت از الگوی جامع مهدوی دعوت، و مقابله با ادعاهای ناصوابی که از سوی معاندان درباره مقوله موعود و مهدویت خاصه وارد شده است، وظیفه همگان می داند.

«صدُّ عن سبیل الله» یکی از پرکاربردترین مفاهیم قرآنی است که به شدت در قرآن نهی شده است و شناخت تمام جوانب آن نیز منجر به بازشناسی بسیاری از معارف اسلامی می شود و به رغم جایگاه تعیین کننده ای که در معارف قرآنی و اخلاقی و یا حتّی ارتباطی که با مباحث فقهی و کلامی دارد، چنان که باید و شاید، بازشناخته نشده است. «صدّ عَنْ سبیل الله» به معنای «اِعراض از راه خدا و منع و جلوگیری از راه خدا» به کار رفته است و شامل گفتارها، رفتارها و کردارهایی است که باعث بازداشتن مردم از راه خدا می شود. از مصادیق «صدّ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ»، ظلم است. در آیات قرآن نیز آنان که «صدّ عن سبیل الله» می کنند، ظالم دانسته شده اند. بازداشتن از راه خدا آثار و پیامدهایی دارد. پیامدهای دنیوی آن، مکافات اعمال این افراد است که در همین دنیا، گریبان بازدارندگان از راه خدا را می گیرد و پیامدهای اُخروی آن عبارتند از انواع عذاب های الهی و سزا و کیفر نهایی این افراد.