سراج منیر

قرآن در بسیاری از سوره ها به نقل وقایعی از امت های گذشته می پردازد. وجوه گوناگونی از این داستان ها قابل بررسی است که یکی از مهم ترین آن ها اعجاز و امور خارق العاده ای است که در بستر نقل حوادث گوناگون مطمح نظر قرار گرفته است. برخی با تکیه بر تفسیری که علم از وقایع جهان پیرامون بشر ارایه می کند، به تاویل این داستان ها پرداخته اند. آن ها معتقدند بازخوانی امور خارق العاده در قصص قرآن با نظرداشت دست یافتن علوم تجربی به تبیین علیّ و معلولی بسیاری از رخدادها، همراه با پیشرفت علوم انسانی و پیدایش دیدگاه های مختلف، می تواند در بسیاری از موارد وجود اعجاز در این داستان ها را با تردید مواجه سازد. آیت الله جوادی آملی از جمله مفسرانی است که با تکیه بر ادله گوناگون، دیدگاه های منکران را نقد نموده است. تحلیل آرای ایشان در این حوزه، با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی و نیز ابزار نمودار، مبانی و گام های استدلالی مواجهه با رویکردهای مخالف اعجاز در داستان های قرآن را نمایان می سازد که در نوشتار حاضر مورد توجه قرار گرفته است.

نظریه بینامتنیت رویکردی است که روابط بین متون و چگونگی ارتباط بین آن ها را بررسی می کند. در این رویکرد دلالت های گوناگون متون در فضای متون دیگر آشکار می شود. کاربست این نظریه در مطالعات دینی در تبیین پیوند عمیق قرآن و عترت است. در این پژوهش دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه با موضوع آغاز ماه رمضان در دو سطح لایه های ظاهری و باطنی متن بررسی و تبیین می شود. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به دنبال کشف افق معنایی جدید از این دعا است. روابط بینامتنی با سه گونه ساختاری و مضمونی و واژگانی پیگیری شده است. نتایج به دست آمده از پژوهش، گویای آن است که حضرت در طول این دعا از ساختارهای مختلف قرآنی در موضوعاتی همچون نزول قرآن در ماه رمضان و شب قدر، درخواست ملحق شدن به بندگان صالح، حمد خداوند بر نعمت هدایت و غیره بهره برده اند به گونه ای که قرآن در درخواست هایشان تجلّی یافته است.

ارتباط خداوند با انسان، صرفاً از طریق وحی تشریعی بر پیامبران نیست؛ بلکه بر غیر پیامبران هم وحی می شود که از آن به وحی تسدیدی یا وحی تأییدی یا الهام، تعبیر شده است. این پژوهش که به روش توصیفی – تحلیلی، انجام شده در صدد پاسخ به این پرسش  است که اولاً انواع وحی الهی چیست و ثانیاً تفاوت وحی تسدیدی با سایر اقسام وحی چیست؟ نتایج  پژوهش، گویای این است که در «وحى تسدیدی»، خداوند، هر بنده مؤمنی را که قصد و نیت انجام کارهای خیر دارد، در انجام کار خیر از طریق الهام تأیید می کند. این وحی که شامل حال پیامبران، امامان معصوم و اولیای الهی است، از نظر ماهیت، تفاوتى با الهام ندارد و به عبارت دیگر، وحی تسدیدی، همان الهام به انجام عمل است؛ اما بین وحی تسدیدی با وحی تشریعی و تحدیث، تفاوت های دقیقی وجود دارد.

نخستین مفسر قرآن، طبق صریح قرآن، پیامبر است. پس از پیامبر با حضور بزرگان صحابه، به عنوان نخستین مراجع تفسیری آن روزگار، در شهرهای بزرگ آن عصر، همچون مکه، مدینه، کوفه و بصره، جغرافیای تفسیر و مباحث آن توسعه یافت و عالمان رشدیافته در این مراکز، گام هایی استوار در توسعه تفسیر برداشتند. با این حال توسعه جغرافیای تفسیر همیشه به سود این دانش نبوده و در مواردی، بنا به دلایل متعدد، آسیب هایی بر پیکره تفسیر وارد ساخته است. این مقاله مکتب تفسیری بصره را از این منظر مورد مطالعه قرار می دهد و می کوشد تا از رهگذر ارائه تصویری دقیق از حوزه تفسیری بصره، مهم ترین آسیب ها و انحراف های تفسیر بصره را بررسی کند. یافته ها حاکی از آن است که تفسیر بصره از جریان های تفسیرگریزی، جریان اعتزال، جریان اهل حدیث و جریان اهل رای به شدت متأثر بوده و به همین خاطر آسیب هایی چند از این رهگذر متوجه تفسیر بصره شده است.

مطالعه نظم قرآن که گاهی ذیل بحث اعجاز مطرح می شود، با رویکردها، مدل ها و روش های گوناگون بررسی می شود، نوشتار پیش رو رویکردِ جدیدی به بررسی مسئله انتظام متنی قرآن با رویکرد زبانشناسی دارد و بعد از الگو قرار دادن مطالعات زبان شناسی متن، ابعاد تازه ای از این انتظام مشخص می کند. روش مورد اتخاذ به ساختار بنیاد-خرد؛ که منجر به رونمایی از ساختارهای پیچیده ای چون؛ خوشه ای، شبکه ای واژه محور، ساختار متقارن، چینش تصدیری، چند پایگی متوازی، مطابقه شده است و ساختار آوا-بنیاد خرد؛ که در آن فواصل، تکرار حروف مقطعه در ابتدای سود و واج آرایی با نغمه حروف است تقسیم می شود. با تحلیل بافت های مجزا و با محور قرار دادن معنا در کنار ساختار ذیل هر بخش، نوعی وحدت رویه در بافت قرآن کشف و این امر منتج به ارتباط بسیار پیچیده ، ولی حقیقی در این شکل از واحد های قرآنی شده و نمایی جدید از بعد اعجاز قرآن را با رویکرد زبانشناسی نمایان می سازد.

علم کلام، علمی است که درباره اصول و عقاید اسلامی بحث می کند و با استفاده از روش های مختلف استدلال به دفع شبهات مخالفان می پردازد. حدیث نیز به معنای سخنی است که حاکی ازقول وفعل وتقریر معصوم باشد.این پژوهش باروش تحلیل محتوا به کارکرد حدیث درکلام می پردازد و این نتیجه به دست آمد که در دوره نخست کلام اسلامی بنای متکلمان بر آن بود که اعتقادات اسلامی را با ذکر آیات و روایات بیان کنند و حتی دردوره کلام عقلی نیز حدیث به کلی کنار گذاشته نشده بود ولی امروزه یکی از مشکلات اساسی که در کلام وجود دارد فاصله گرفتن آن ازکلام نقلی است در حالی که حدیث در تبیین مسائل کلامی به ویژه در برخی از مسائل جدید آن، همچنان جایگاه برجسته ای دارد.  حدیث درتبیین مسائل کلامی بویژه دربرخی ازمسائل جدیدآن، همچنان جایگاه برجسته ای دارد و حائز اهمیت است .