دانشنامه علوم قرآن و حدیث

حفظ حرمت بیت نبوت برای همگان حتی برای زنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله واجب است، قرآن برای حفظ این بیت نیز تمام مساعی خود را به کار برده است. از این رو قرآن لغزش آنان را مضاعف و پاداش اطاعت آنان از خدا و رسولش را دو برابر در نظر می گیرد. بنابراین در پرتوی این آیات و مانند آنها می توان به معنا و مراد از <و أزواجُهُ اُمّهاتُهُم> پی برد. به طور قطع می توان ادعا کرد قرآن فضیلت و پاداشی برای زنان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از این نظر که همسر پیامبرند در نظر نگرفته و حسابی جداگانه برای آنان باز نکرده است بلکه معیار نجات، فضیلت و پاداش مضاعف را بر اساس خداخواهی و رسول او، آخرت خواهی، اطاعت و فرمان برداری از خدا و رسول قرار داده است و نحوه برخورد ائمه اطهار علیهم السلام با زنان پیامبر صلی الله علیه و آله نیز مفسر این تعبیر است.

یکی از قدیمی ترین و مهم ترین مباحث مطرح در ادیان الهی، رابطه ی دین با عقل و عقلانیت می باشد و هرکدام از این ادیان الهی به گونه ای این رابطه را تشریح و تبیین نموده اند. در دین اسلام و مکتب اهل بیت علیهم السلام این رابطه یک رابطه ی دوسویه است چراکه در هر ۴۹ باری که مشتقات واژه ی عقل (به صورت فعلی) در قرآن کریم به کار رفته است؛ این رابطه به بهترین وجه بیان شده است خواه استدلال در مقابل یهود، معارضه با کافران و تأکید بر اعتقادات باشد و خواه آموزش احکام، مسائل حقوقی، مسائل اخلاقی، طبیعت شناسی، عبرت پذیری و خرافه شناسی … که همه و همه در پرتوی عقل و با هدایت عقل امکان پذیر است در این مقاله این حوزه ها واکاوی شده است. روش مقاله استفاده از گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و تحلیل و استنتاج از ظواهر آیات قرآنی است. * این مقاله با استفاده از رساله ی دکتری محسن احتشامی نیا تحت عنوان «کاربرد واژه ی عقل در قرآن و روایات» که در سال ۱۳۸۰ شمسی و در واحدعلوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی دفاع شده، نگارش یافته است.

مکتب تفکیک معتقد است که تأویل قرآن فقط از ناحیه ی اهل بیت علیهم السلام منجر به رسیدن به حقایق امور می شود، در این راستا ابتدا نقدی به فهم دقیق معنای تأویل در آثار دانشوران مختلف شده است و به مفهوم «تأویل» به معنای «تفسیر» تأکید شده است و دیدگاه رایج «تأویل» به معنای خلاف ظاهر، هم از حیث معناشناسی و هم با بررسی نمونه های از تأویل های نادرست ملاصدرا و دیگران مورد نقد قرار گرفته است. برخی تناقض های دانشوران مکاتب بشری در گفتار و عملکردنیز، ناصواب بودن دیدگاه رایج را اثبات می کند.

عبارت «اللهم وال مَن والاه و عاد مَن عاداه» در حدیث متواتر غدیر، صادره از پیامبر صلی الله علیه و آله در یکی از مهم ترین روزهای سرنوشت ساز اسلام حاکی از دو فرع تبری و تولی در عقاید شیعه است که اهل تسنن واکنش های متفاوتی بدان نشان داده اند؛ برخی آن را در ادامه ی حدیث غدیر نقل کرده اند و برخی از نقل آن پرهیز کرده اند؛ اما متفاوت ترین واکنش توسط ابن تیمیّه مطرح شده است که می گوید: به اتفاق اهل معرفت به حدیث این عبارت دروغ است؛ مدعایی که در این مقاله بر اساس تراث اهل تسنن هرگز اثبات نمی شود. اگر بخواهیم همه ی ناقلان این عبارت را به دروغ متهم کنیم از منابع حدیثی اهل تسنن اثری باقی نمی ماند چه اینکه بسیاری از علما به نقل آن اهتمام داشته اند

در میان اخبار و روایات موجود در مجامع حدیثی امامیه، نقل هایی وجود که رسول خدا صلی الله علیه و آله به بانوی بانوان فاطمه ی زهرا علیها السلام اعتراض کرده اند و حتّی در برخی با شدّت بیشتری برخورد داشته اند. از آنجا که حضرت زهرا علیها السلام نیز مانند رسول خدا صلی الله علیه و آله مشمول آیه ی تطهیر است و از سوی خداوند از هر خطا و اشتباهی مبرّا معرّفی شده، این نوشتار درصدد بررسی و آسیب شناسی این اخبار برآمده است. در نهایت پس از مردود ساختن بسیاری از اخبار به جهت ضعف سندی، همه ی آنها را به جهت ضعف در ایی و مدلولی آن غیر قابل پذیرش به شمار می آورد.

تفسیر قرآن از قرن های نخست مورد توجه دانشمندان علوم اسلامی بوده است. در این میان گروهی تفاسیری مطابق با خواسته های خویش ارائه داده، و گروهی فقط به بیان روایات بسنده کرده و جز آن را نمی پذیرفتند. اما هرچه به دوران معاصر نزدیک تر می شویم، مفسران بیشتر به تفسیر قرآن به قرآن اهتمام می ورزند. در این میان گروهی راه افراط را پیش گرفتند و قرآنیون نامیده شدند و گروهی نیز در مقابل آنان قرار گرفته و به اخباریون شهرت یافتند. قرآنیون، تفسیری جز قرآن به قرآن را قبول نداشته و بر این عقیده اند که چون قرآن، نور و هدایت است جز به وسیله ی خودش تفسیر نمی شود، و تفسیر آن از عهده ی عقل و دانش بشر خارج است. در این میان گروهی نیز برای دلالات قرآنی استقلال قائلند اما نقش سنت را نیز در تبیین برخی آیات قرآن می پذیرند و در تفسیر برخی آیات به سنت متمسک می شوند. عبد الکریم خطیب صاحب «التفسیر القرآنی للقرآن» جزء گروه اخیر است. وی معتقد است مفسران در تفسیر قرآن به بیراهه رفته و به جای روی آوردن به قرآن به امور دیگری تمسک جسته اند. وی در تفسیری که ارائه می دهد اکثراً بر عقل و دانش خود تکیه کرده و گاه به روایات نیز استناد می ورزد. این مقاله درصدد بررسی روش تفسیری خطیب در «التفسیر القرآنی للقرآن» می باشد و سعی شده از جوانب مختلف به بررسی این تفسیر پرداخته شود. این مقاله در ضمن اینکه نشان می دهد این تفسیر - بنا بر اظهارات خود مؤلف- بر روش قرآن به قرآن متکی است، بر استفاده از عقل، به جای دیدگاه های مختلف استوار است. هم چنین نگارنده ی مقاله با ارائه ی شواهدی نشان می دهد که مفسر گرامی گاه بر این روش خود پایبند نبوده و هم چنین مبنای روش خویش را در استفاده از آیات قرآن مشخص نکرده است. به همین دلیل گاه در استفاده از آیات در تفسیر آیات دیگر به خطا رفته است.